Zasięg występowania języka rosyjskiegoMapa ukazująca tereny zamieszkane przez etnicznych Rosjan w krajach byłego ZSRRTrzy pokolenia robotniczej rodziny rosyjskiej zeZłatousta w 1910 rokuRosyjska piękność – obraz pędzlaAleksieja CharłamowaSoroka – tradycyjne kobiece nakrycie głowy
Rosjanie są najliczniejszym narodemEuropy i jednym z najbardziej licznych narodów świata, a ich liczbę szacuje się według różnych źródeł od 127[34] do 167[35] milionów. Zgodnie z rosyjskim powszechnym spisem ludności przeprowadzonym w 2010 roku Rosjanie są największą, tubylczągrupą etniczną Rosji, gdzie żyje ich ponad 111 mln (ok. 78%). Językiem ojczystym większości Rosjan jestjęzyk rosyjski, a religią dominującą jestprawosławie (ok. 75%)[36].
Nazwa „Rosjanie” (ros.russkije, dosłownie „ruscy, Rusini”) pochodzi od słowa „Ruś”, którego etymologia zawsze wzbudzała wiele kontrowersji. W historii wywodzono ją od nazwy starożytnego plemieniaRoksolanów[37][38], od słowarossieje, co oznaczarozsiane (po ziemi, daleko)[39] i wielu różnych nazw topograficznych. Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę „Ruś” odugrofińskiego słowa „Ruotsi”, które oznacza „mieszkańcy wybrzeża”, „brzeżanie”.Finowie do dzisiaj nazywają takSzwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyżroslag oznacza wstaronordyjskim „wybrzeże”[40].
Potocznie słowoRosjanie (ros.rossijanie) jest używane do określenia wszystkichobywateli Rosji bez względu na przynależność etniczną, podobnie jak często czyniono to wobec obywateli Związku Radzieckiego. Dawniej etnicznych Rosjan nazywano też Wielkorusinami (ros.wielikorusy), gdyż zamieszkiwali nie tyle większą, co starszą część państwa, w przeciwieństwie do Małorusinów (dziśUkraińców)[41].
W czasach prehistorycznych szerokie stepy południowej Rosji były zasiedlone przez pasterskichnomadów. Wedługteorii kurhanowej ludność praindoeuropejska uformowała się na południu dzisiejszej Rosji (ok. 10 000 lat temu), a następnie migrując do Europy i Azji dała początek m.in.Grekom,Germanom,Celtom,Bałtom,Słowianom i ludom indo-irańskim. Według teorii dominującej do lat 70. XX wieku, ok. 6000–7000 lat temu przywędrowały z okolic Uralu do Europy Północnej pierwszeplemiona ugrofińskie, które wkrótce zdominowały ludność paleoeuropejską i całkowicie ją zasymilowały. Obecnie przeważa pogląd, że ludy ugrofińskie ukształtowały się w europejskiej części Rosji w tym samym czasie co Praindoeuropejczycy. W okresie starożytnymStep Pontyjski był zamieszkiwany przezScytów, a jego kresy zachodnie również przezSarmatów. We wczesnym średniowieczu przez terytorium dzisiejszej Rosji wędrowały liczne ludy różnego pochodzenia, m.in.Hunowie,Alanowie,Awarowie,Bułgarzy,Chazarowie,Pieczyngowie,Połowcy iWęgrzy. Pomimo istnienia interakcji pomiędzy wymienionymi ludami a Słowianami, nie wiadomo czy ludy te miały bezpośredni wpływ na etnogenezę Rosjan. W poł. VII w. na terenachKaukazu Północnego powstałKaganat Chazarski (ok. 650–969) – jedyne znane państwojudaistyczne, którego mieszkańcy nie byli etnicznymi Żydami[42][43]. Chazarowie opanowali w VIII w. znaczne obszary dzisiejszych południowej Rosji i Ukrainy podporządkowując sobie część wschodniej Słowiańszczyzny (m.in. plemięPolan).
Dominujący substrat w etnogenezie Rosjan stanowiły plemionawschodniosłowiańskie (Krywicze,Radymicze,Siewierzanie,Słowienie,Wiatycze i inne), którym współcześni Rosjanie zawdzięczają swój język i podstawy kultury ludowej. Południowo-zachodnia Rosja była zasiedlona przez Słowian już w V w. n.e.[44] Niektóre regiony europejskiej części Rosji, zwłaszcza obszary północno-wschodnie, zostały zasiedlone przez ludność słowiańską po 1000 r. Wraz z powstaniem państwa ruskiego, zamieszkujące je niektóreludy ugrofińskie (Meria,Mieszczera iMuroma),bałtowskie (Goladź) oraz germańscyWaregowie ulegli całkowitej asymilacji z ludnością słowiańską. W tym okresie na kulturę ruską silnie oddziaływały kultura Słowian Południowych (szczególnie bułgarska i serbska), a także kultury bizantyjska i grecka. W wyniku tych kontaktów przyjęto na Rusi chrześcijaństwo wschodniego rytu, zaadaptowano wzorce prawosławnej literatury, architektury i ikonografii oraz zapoznano się z mitologią starożytnych Grecji i Bliskiego Wschodu.
Rozbicie dzielnicowe Rusi (1054–1521), brak jedności politycznejksięstw ruskich,polonizacja i katolicyzacja zachodniej Rusi (XIV-XVIII w.) doprowadziły do pogłębiania się różnic pomiędzy ludnością wschodniosłowiańską i formowania się trzech osobnych narodów wschodniosłowiańskich: rosyjskiego, ukraińskiego i białoruskiego. Najazdy tatarskie wywarły trwały wpływ na kulturę rosyjską (np. broń biała, elementy strojów, legendy i inne przejawy folkloru), choć sami Tatarzy ulegli tylko w niewielkim stopniu asymilacji z Rosjanami i do dziś są największą mniejszością etniczną Rosji. W wyniku zniszczenia dzielnicy kijowskiej przez Tatarów (1299) i ucisku feudalnego wRzeczypospolitej szlacheckiej, doszło do masowego napływu ludności słowiańskiej z terenów ukrainnych na południe Rosji. Ludność ta organizowała się na sposóbkozacki i z podporą caratu ekspandowała na wschód Rosji, zasiedlając tereny odDonu iKaukazu do Syberii i Pacyfiku (Kozacy dońscy, kubańscy, terscy, uralscy, syberyjscy, amurscy, ussuryjscy i inni). Kwestia podwójnego osiedlenia słowiańskiego w Rosji jest obecnie często przytaczana w kontekście kształtowania się rosyjskiej i ukraińskiej świadomości narodowej[45]. Wraz z ekspansją terytorialną Rosji w kierunku wschodnim, wiele napotkanych przez Rosjan ludów ugrofińskich, tureckich, mongolskich, tunguskich i paleoazjatyckich uległo częściowej lub całkowitej z nimi asymilacji. W wyniku intensywnych kontaktów handlowych na pograniczu norwesko-rosyjskim doszło do asymilacji tamtejszej ludności i powstaniajęzyka russenorsk, czyli rosyjsko-norweskiegojęzyka pidżinowego.
Etniczni Rosjanie są w tradycyjnej antropologii fizycznej zaliczani do białej rasy kaukaskiej. Populacja rosyjska jest zasadniczo jednorodna pod względem fizycznym[46]. Komparatystyka dotychczasowych badań antropologicznych wykazuje na pokrewieństwo z innymi etnosami rasy białej typów środkowoeuropejskiego i nordyckiego z różnym stopniem podobieństwa w zależności od badanego regionu[46].
Cechami wyróżniającymi Rosjan spośród innych populacji rasy białej są[46]:
bardzo jasna pigmentacja i przewaga jasnych odcieni włosów i koloru oczu;
rzadki zarost brwi i brody;
umiarkowana szerokość twarzy;
przewaga średniego horyzontalnego profilu i średniego przedsionka nosa;
znikome pochylenie czoła i bardzo słabo rozwinięty łuk brwiowy.
Współczesne badania genetyczne nad pokrewieństwem poszczególnych narodów koncentrują się na występowaniu haplogrup w chromosomach Y. W przypadku etnosów słowiańskich charakterystyczną dla nich jesthaplogrupa R1a1 (Y-DNA). Według różnych badań częstotliwość występowania tej grupy u Rosjan wynosi 47–55%, co czyni ich największymi nosicielami tej haplogrupy na świecie (ok. 30 mln mężczyzn)[47][48]. Drugą grupą pod względem liczebności wśród Rosjan (ok. 20%) stanowią mężczyźni będący nosicielami haplogrupy N (Y-DNA), charakterystycznej dlaludów fińskich i całej północnejEurazji. Potwierdza to obserwowane odŚredniowiecza zjawisko asymilacji plemion fińskich przez północno-wschodnichRusinów[45]. W wyniku tych procesów Rosjanie stali się drugim poChińczykach narodem nosicielem haplogrupy N (ok. 13 mln mężczyzn).
Najczęściej występującą wśród Rosjangrupą krwi jest grupa 0 z częstotliwością występowania 0,598 (dla porównania 0,6–0,65 dla pozostałych mieszkańców Europy Wschodniej i Środkowej). Drugą najliczniejszą jest grupa A o prezentacji 0,247 (dla porównania 0,25–0,3 dla pozostałych mieszkańców Europy Wschodniej i Środkowej). Najrzadziej występującą u Rosjan jest grupa krwi B (częstotliwość wśród Rosjan: 0,156, u sąsiednich ugrupowań geograficznych: 0,1–0,2, w Europie Zachodniej i Środkowej: 0,05–0,1)[49][50][51].
Rosjanie stanowią jedną z największych grup etnicznych na świecie, ich łączna liczba wynosi około 150 milionów. Najwięcej Rosjan (około 115,9 miliona) mieszka w Rosji, około 28 milionów zamieszkuje pobliskie kraje, a 2 miliony mieszka w pozostałych częściach świata (głównie w USA, Kanadzie, Brazylii, Australii i Europie Zachodniej).
Zgodnie z różnymi danymi większość Rosjan jest wyznaniaprawosławnego – podawane liczby wahają się od 50% do 75%[33] ludności. Od 33% do 48% stanowią ateiści i obojętni wobec kwestii wiary (według badań WCIOM 8%[33]). Rosjanie, którzy identyfikują się z prawosławiem, niekoniecznie są osobami wierzącymi i biorącymi udział w praktykach religijnych.
W wyniku rozwoju środków masowego przekazu oraz możliwości swobodnego i łatwego przemieszczania się ludności w Rosji, dochodzi obecnie do zaniku wielu starych dialektów i gwar rosyjskich. Niemniej ze względu na charakterystykę rolnictwa oraz oryginalne cechy kultury ludowej można wytypować następujące współczesne rosyjskie grupy etnograficzne[52][53][54]:
Staroruska literatura powstała na przełomie X–XI wieku w związku z rozwojem piśmiennictwa i kultury feudalnej Rusi. Jej fundamentem stała się ustna twórczość ludowa – tzw.byliny,skazy,pieśni,legendy i inne przejawyfolkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV wieków znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej.
Główną bazę sztuki rosyjskiej stanowiła kultura plemion południowo- i wschodniosłowiańskich, a takżesztuka bizantyńska i grecka. W X w. rozpoczęto budowę pierwszych świątyń opartych na wzorcach bizantyjskich, ale noszących oryginalne cechy lokalne, zaczęła się rozbudowa miast (m.in.Nowogród Wielki,Suzdal,Jarosław) z twierdzą –kremlem, wokół którego mieścił sięgród. Oprócz drewnianych budowli z silnymi wpływami budownictwa ludowego wznoszono także okazałe budowle kamienne, m.in. kremlnowogrodzki wraz zSoborem św. Sofii (989, przebudowa 1045–1052). W XII w. ukształtowało się kilka odrębnych szkół architektury i malarstwa, z czego na czołowej pozycji uplasowała się szkoła nowogrodzka. W okresie tym powstały bogato zdobione freskami cerkwie nowogrodzkie: Zwiastowania (1180), św. Jerzego (1180) iSpas-Neredica (1198). Inne szkoły – pskowska oraz włodzimiersko-suzdalska – zapoczątkowały wznoszenie budowli z białego kamienia, harmonijnie wpisanych w krajobraz.
Kuchnia rosyjska formowała się w wielu regionach w surowych warunkach klimatycznych a jej podstawy stanowią:ryby,drób,dziczyzna,grzyby, owoce leśne imiód. Ze względu na urodzaj żyta, pszenicy, jęczmienia i prosa na południu kraju, powstało w Rosji wiele rodzajówpieczywa,kwasu chlebowego,piwa iwódki. Głównymi składnikami zup i sosów o różnych smakach są potrawy sezonowe lub magazynowane oraz ryby i mięso. Za tradycyjne dania rosyjskie uważa się m.in.przepiórkę zpierogami,pielmieni,naleśniki, czarny kawior (podawany jako zakąska), wędzone, suszone lub surowe ryby (np.bieługa, jesiotr,tołpyga),paschę,barszcz,botwinę i wiele innych.
W okresie radzieckim na terenach Estonii, Łotwy i Litwy osiedliło się bardzo wielu Rosjan oraz przedstawicieli innych grup etnicznych. Było to też związane ze świadomą polityką kolonizacji tych krajów prowadzoną przez Kreml. Po odzyskaniu niepodległości przez kraje bałtyckie w 1991 roku, rządy tych państw podjęły decyzję o przyznaniu obywatelstwa tylko tym mieszkańcom, którzy lub których przodkowie, byli obywatelami tych państw przed ich włączeniem do ZSRR. Działania te wynikały z obaw przed utratą większości przez etnicznych Łotyszy i Estończyków w swoich republikach. Wszyscy mieszkańcy osiedleni w okresie radzieckim oraz ich potomkowie nie otrzymali obywatelstwa Estonii i Łotwy i muszą się o nie ubiegać jak obcokrajowcy. W praktyce oznacza to, że większość Rosjan mieszkających w krajach bałtyckich została pozbawiona praw obywatelskich, które formalnie posiadała w okresie radzieckim (do 1991). Ze względu na brak znajomości języków estońskiego i łotewskiego znaczna liczba Rosjan nie może przystąpić do egzaminu decydującego o przyznaniu obywatelstwa. Po wejściu Litwy, Łotwy i Estonii do Unii Europejskiej nastąpił pewien paradoks. Wielu z tamtejszych Rosjan, którym nie przyznano obywatelstwa stało się obywatelami Unii Europejskiej, jednak wielu z nich wciąż nie jest obywatelami żadnego z krajów Unii Europejskiej.
Procent etnicznych Rosjan w populacjach krajów bałtyckich: Łotwa (26,9%), Estonia (25,7%), Litwa (6,5%).
↑D. A. Maczinskij: Niektoryje problemy etnogeografii wostocznojewropejskich stiepiej wo II w. do n. e.– I w. n. e. // Archeologiczeskij sbornik Gosudarstwiennogo Ermitażje. T. 16. 1974, s. 122–133. (ros.).
↑Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, 1927, s. 463, 469.
↑Rut A. Agiejewa: Strany i narody: proischożdienije nazwanij. Moskwa: Nauka, 1990, s. 141–153.ISBN 5-02-002609-3.
↑Golden, „conversion” 141–145, 161; Brookpassim; Graetz 139; Rossman 82; Pinkus, Benjamin.The Jews of the Soviet Union: The History of a National Minority, Cambridge University Press, 1988, s. 2. While anti-Jewish persecutions are known to have occurred in Byzantium, scholars differ on their specific extent, nature and consistency.E.g., Angold, Michael.Church and Society in Byzantium Under the Comneni, 1081–1261, Cambridge University Press, 1995, s. 508; Gil, Moshe.A History of Palestine, 634–1099, Cambridge University Press, 1992, s. 9; Haldon, John F.Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture, Cambridge University Press, 1990, 345.ISBN 0-521-31917-X. See also Scharf 97-99; Whittow, Mark.The Making of Byzantium, 600–1025, University of California Press, 1996, s. 44; Bowman, Stephen B., Ankori, ZviThe Jews of Byzantium 1204–1453 Bloch Pub Co (December 2001); Starr, Joshua,The Jews in the Byzantine Empire 641–1204 Burt Franklin (1970); R. Jenkins „Byzantium”; Ostrogorski 161; Cohen 112; Norwich 89; Geanakoplos 268;The Oxford History of Byzantium 13.; Browning 54; Cameron 272-274.
↑E.g., Brook; Dunlop; Golden,Khazar Studiespassim; Christian 282-300.
↑W 517 r. n.e. bizantyjscy kronikarze odnotowali, że Słowianie przekroczyli Dunaj od strony Niziny Czarnomorskiej. Jest to pierwszy niepodważalny dowód obecności słowiańskiej w Europie i pozwala wnioskować, że europejska część Rosji była częściowo zasiedlona już w V w. Porównaj z: Zdeněk Váňa,Świat dawnych Słowian (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985).
↑abcWiktor Bunak: Происхождение и этническая история русского народа по антропологическим данным. T. 88 (новая серия). Москва: Наука, 1965, seria: АН СССР. Труды института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. Brak numerów stron w książce
↑Mourant A. E., Kopec A. C., Domaniewska-Sobesak K. The Distribution of the Human Blood Groups and other Polymorphism. – London: Oxford University Press, 1976.
↑„Meanwhile the B’s, never so plentiful, just get more so the further they are from Europe, whether up into Russia or down into the Middle East. The B’s look like a second invasion force (the Mongols) who were unable to oust the A’s.” [in:] The body. Anthony Smith. 1986; „порівняне з росіянами та монголами, у яких група «В» становить 80%.” [in:] Etnologia Ukrainy. filosofsko-teoretychnyĭ ta etnorelihiieznavchyĭ aspekt. Helyna Lozko. s. 69. 2001.
