Według historiografii rosyjskiej początki rosyjskiej państwowości sięgają IX wieku iRusi Kijowskiej. Kultura ruska kształtowała się pod silnym wpływemSłowian południowych iBizancjum, za których pośrednictwem przyjętoprawosławie. W XII wieku Ruś uległa rozbiciu naksięstwa udzielne. Wydzielone w XIII wiekuKsięstwo Moskiewskie doprowadziło do scalenia północno-wschodnich ziem ruskich i wyzwolenia ich spod panowania tatarskiego (XIII–XV w.). Najazdy tatarskie wywarły silny wpływ na historię Rusi, a samiTatarzy są obecnie największą mniejszością etniczną Rosji. W 1547Iwan IV Groźny został koronowany na cara, a nazwa państwa została zmieniona naCarstwo Rosyjskie. W latach 862–1598 dynastią panującą byliRurykowicze, w latach 1613–1917 na tronie zasiadaliRomanowowie. Za panowaniaPiotra Wielkiego doszło do umocnienia pozycji Rosji na arenie międzynarodowej i ustanowieniaImperium Rosyjskiego. W XVI–XIX w. Rosja zyskała ogromne obszary w Europie Wschodniej, Azji Północnej, Środkowej, na Kaukazie orazprzejściowo w Ameryce Północnej (obecność rosyjską na tym kontynencie zakończyłasprzedaż Alaski USA w 1867).Rewolucja lutowa w marcu 1917 (w czasieI wojny światowej) obaliłacarat, wprowadzając na kilka miesięcy rządy wielopartyjne i swobody obywatelskie.
W latach 1991–1992 wprowadzono 2 równorzędne nazwy Rosja i Federacja Rosyjska[21][22]. Nazwami oficjalnymi używanymi wcześniej były: Rosyjska FSRR, Republika Rosyjska, Imperium Rosyjskie, Carstwo Rosyjskie i inne. NazwaRosja pochodzi odgreckiej nazwy Rusi Ῥωσσία (Rhōssía)[23], użytej po raz pierwszy przezKonstantyna VII Porfirogenetę w dziele „O ceremoniach” z X wieku[24]. W ruskich źródłach pisanych pojawia się od 1387 roku[25] i oznacza tyle co „Ruś”[26][27][28]. Etymologia tego słowa zawsze wzbudzała kontrowersje. Dawniej wywodzono je od nazwy starożytnego plemieniaRoksolanów[29][30], od słowarossieje, co oznaczarozsiane (po ziemi, daleko)[31], nazw topograficznych i innych. Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę „Ruś” od nazwyWaregów „Rus-” / „Ros-” (wzmiankowanej od 839 roku[32]) i łączą ją zugrofińskim „ruotsi”, które oznacza „mieszkańców wybrzeża”.Finowie do dzisiaj nazywają takSzwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyżroslag oznacza wstaronordyjskim „wybrzeże”[33].
Od 2014 roku wedługrosyjskiej konstytucji w skład Federacji Rosyjskiej wchodziło 85 podmiotów federalnych (w tym dwa do roku 2015 wchodzące w skład Ukrainy):
18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją aRepubliką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopol o włączeniu Krymu do Rosji jako nowe podmioty federacji[35]. Umowa ta weszła w życie z dniem ratyfikacji[36], co nastąpiło 21 marca 2014 roku[37]. Tego samego dnia dokonano odpowiednich zmian wKonstytucji Rosji, dopisując do niej dwa nowe podmioty federacji –Republikę Krymu i miasto federalnego znaczeniaSewastopol[38] – które włączono do nowo utworzonegoKrymskiego Okręgu Federalnego (istniał od 21 marca 2014 do 28 lipca 2016)[39].
Najbardziej zachodni punkt Rosji (długość geograficzna 19°38′E na granicy polsko-rosyjskiej naMierzei Wiślanej) od najbardziej wschodniego (169°00′W, przy granicy Rosja-USA nawyspie Ratmanowa) dzielą 171°22′ długości geograficznej, co oznacza, że faktyczna różnica czasu astronomicznego w Rosji sięga 11 godzin 25 minut.
Klimat
Klimat przeważnie kontynentalny strefy umiarkowanej i podbiegunowej, na niewielkim obszarze wschodniego wybrzeża klimatmonsunowy, a nad Morzem Czarnym klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temperatura lipca od +2 °C na północnym wybrzeżu i +15 °C na wschodzie do +25 °C na południu Niziny Wschodnioeuropejskiej. Średnia temperatura stycznia od +1 °C nad Morzem Czarnym i –6 °C na zachodzie do –20 °C na wschodnim wybrzeżu i poniżej –30 °C w Syberii Wschodniej (w rejonieOjmiakonu ok. –50 °C). Roczna suma opadów od ponad 600 mm na krańcu zachodnim i wschodnim do około 200 mm na Syberii Środkowej i Wschodniej oraz poniżej 200 mm na Nizinie Nadkaspijskiej. W wysokich górach do 1000 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 1 miesiąca nad Morzem Czarnym do 9 miesięcy na wybrzeżachMorza Arktycznego.
Wraz ze zmniejszeniem się wpływu Oceanu Atlantyckiego maleje ilość opadów atmosferycznych i rośnieroczna amplituda temperatury powietrza. W okolicachWierchojańska odnotowano największe na Ziemi, wynoszące powyżej 60 °C, roczne amplitudy temperatury powietrza oraz najniższą temperaturę na półkuli północnej –67,8 °C. Nieustannie trwa spór o wyznaczenie tak zwanego bieguna zimna półkuli północnej (w punkcie zamieszkanym stale przez ludzi); Wierchojańsk jest tylko jednym z takich miejsc, do innych należąOjmiakon (ekspedycję zwaną „Wyprawą na biegun zimna” zorganizował tam polski podróżnikJacek Pałkiewicz) i wieśTomtor. W wielu z tych miejscowości organizuje się festiwale związane ze sławą „bieguna zimna”[45].
Najniższym punktem Rosji jest wybrzeżeMorza Kaspijskiego, poziom najwyższy tego morza odnotowano w 1882 (25,2 m p.p.m.), najniższy – w 1977 (29,0 m p.p.m.), w 1995 osiągnął 26,7 m p.p.m., obecnie jest na poziomie około 26,3 m p.p.m..
Łącznie w Rosji jest 2 562 489 wielkich i małych rzek o długości łącznej 8 373 606 km[46], w tym 120 tys. rzek o długości ponad 10 km i długości łącznej 2,3 mln km[47]. Najdłuższymirzekami Rosji są:Lena (4400 km),Ob (4338 km),Irtysz (dopływ rzeki Ob, 4248 km, 2010 km w Rosji),Jenisej (4102 km),Wołga (3690 km),Dolna Tunguzka (dopływ rzeki Jenisej, 2989 km),Amur (2824 km),Wiluj (dopływ rzeki Lena, 2650 km),Oleniok (2292 km),Ałdan (dopływ rzeki Lena, 2273 km),Dniepr (2200 km, 485 km w Rosji),Kołyma (2129 km) iDon (1950 km). Wołga jest najdłuższą rzeką europejskiej części Rosji, a zarazem całej Europy.
Największym jeziorem Rosji (i Świata) jestMorze Kaspijskie. W Rosji znajduje się też najgłębsze jezioro na świecie –Bajkał (ok. ⅕ światowych zasobów wody słodkiej). Ma on głębokość 1642 m, natomiast dno jeziora jest 1186,5 m p.p.m., co tworzy największą na świeciekryptodepresję.
Około 60 tys. km² zajmują w Rosjilodowce, głównie wArktyce i naKaukazie (1800 km²). Prawie 2 mln km² tobagna (najwięcej naNizinie Zachodniosyberyjskiej). W Rosji jest dużo sztucznych zbiorników wodnych, tworzących często systemy kaskad, m.in. na Wołdze (Rybiński 4580 km², Niżnonowogrodzki 1590 km², Samarski 6450 km², Wołgogradzki 3117 km²), na Angarze (Bracki 5470 km²), na Donie (Cymlański 2700 km²), na Jeniseju (Krasnojarski 2000 km²) i na Kamie (Kamski 1915 km²).
4) Strefa podzwrotnikowa – obejmuje część wybrzeża Morza Czarnego, gdzie występuje roślinność śródziemnomorska. W strefie tej przeważają lasy liściaste i iglaste. Rosną w nich zawsze zielone dęby oraz drzewa szpilkowe: różne gatunkisosen,jałowców icyprysy. Łagodny klimat śródziemnomorski sprzyja uprawie wielu roślin. Najbardziej typowe dla tej strefy sąoliwka,figowiec iwinorośl. W strefie śródziemnomorskiej żyje wiele gatunków zwierząt, m.in.jeleń szlachetny,kozica,koziorożec kaukaski,żbik, różne gatunkinietoperzy isępów, a takżeżmija kaukaska,gniewosz plamisty iwąż Eskulapa.
Przypuszczalne kierunki migracji ludności praindoeuropejskiej na podstawieteorii kurhanowej. Fioletowo zaznaczony najstarszy obszar (4000–3500 lat p.n.e.). Barwa ciemnopomarańczowa oznacza obszary zasiedlone do ok. 2500 r. p.n.e., a barwa jasnopomarańczowa tereny zasiedlone do ok. 1000 r. p.n.e.
W czasach prehistorycznych szerokiestepy południowej Rosji były nawiedzane przez pasterskichnomadów. Wedługteorii kurhanowej ludność praindoeuropejska uformowała się na południu dzisiejszej Rosji (ok. 10 tys. lat temu), a następnie migrując po obszarachEurazji, dała początek m.in.Grekom,Germanom,Bałtom,Słowianom,ludom irańskim iindoaryjskim. Przypuszczalnie ok. 6000–7000 lat temu doszło na północy Rosji do rozpadu wspólnoty uralskiej i wyodrębnienia sięludów ugrofińskich isamojedzkich. Ludy te wkrótce zdominowałyludność azjanicką, która uległa niemal całkowitej asymilacji z migrantami. W okresie starożytnymStep Pontyjski był znany jakoScytia, a jego kresy zachodnie również jako Sarmacja. DorzeczeDniepru było zasiedlone przez Słowian już w V w. n.e.[53] Obszary Północnej i Wschodniej Rosji zostały zasiedlone przez ludność słowiańską po 1000 roku.
W okresie starożytnym i we wczesnym średniowieczu przez terytorium Rosji wędrowały liczne ludy, m.in.Hunowie,Alanowie,Awarowie,Bułgarzy,Chazarowie,Połowcy iWęgrzy. Około 632 roku powstała w dorzeczu DonuWielka Bułgaria, która upadła w 668 roku na skutek najazdu Chazarów. Bułgarzy emigrowali wówczas po Europie, dając początek bałkańskiemupaństwu bułgarskiemu orazBułgarii Kamskiej. Miejsce Bułgarów zająłKaganat Chazarski (ok. 650–969) – jedyne znane państwojudaistyczne, którego mieszkańcy nie byli etnicznymi Żydami[55][56]. Chazarowie opanowali w VIII wieku znaczne obszary południowej Rosji iUkrainy, podporządkowując sobie część wschodniej Słowiańszczyzny (m.in. plemięPolan).
Początki państwowości ruskiej
Ziemie rosyjskie w połowie IX wieku. Barwą czerwoną oznaczono najstarsze grody ruskie – obszary te stanowią kolebkę państwowości ruskiej. Linią niebieską oznaczono graniceKaganatu Chazarskiego. Ruś toczyła z Chazarami w IX w. wiele wojen i wyparła ich ostatecznie w X wieku z terytoriów dzisiejszej Ukrainy i południowej Rosji
Z czasem część drużyny Ruryka (m.in.Askold i Dir) oddzieliła się od niego i udała się w dół Dniepru, opanowując podległe Chazarom państwoPolan z ich największym grodemKijowem. Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiegoOlega Mądrego na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw ruskich oraz powstaniaRusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do 2. połowy X wieku zachowały szeroką autonomię. Oleg z przyczyn geopolitycznych przeniósł swą siedzibę z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa, jednakże do końca XII wieku Nowogród pozostawał największym miastem ruskim. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) iIgor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali zBizancjum układy handlowe, zapewniając krajowi zyskowny handel.
Rządząca w latach 945–957 księżnaOlga scentralizowała państwo i stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi,Światosław I podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając naKrym,Kaukaz i naBałkany. Światosław toczył m.in. liczne wojny z Chazarami, doprowadzając ok. 969 r. do ostatecznego upadku Kaganatu Chazarskiego. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książęWłodzimierz I w 988 rokuprzyjął chrzest i uczynił zchrześcijaństwa wschodniego rytu oficjalną religię państwową.
Panujący w latach 1019–1054Jarosław Mądry umocnił pozycjęCerkwi prawosławnej na Rusi. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułęsenioratu nie zapobiegły rozbiciu jedności politycznej kraju.
W 1169 roku książę włodzimierskiAndrzej Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników, nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum swego państwa pozostawiłWłodzimierz, który odtąd stał się stolicą wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa.
W latach 1237–1240Złota Orda tatarska pod wodząBatu-chana podbiła wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. W 1299 roku podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimiToktą iNogajemmetropolitaMaksym przeniósł swą siedzibę z Kijowa do Włodzimierza, w wyniku czego miasto to stało się zarówno głównym ośrodkiem politycznym, jak i religijnym Rusi.
Korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami,Litwa, w latach 1240–1392 podbiła większość zachodnich księstw ruskich, a samo państwo litewskie szybko uległorutenizacji. Jako pierwsze zostały podbite i przyłączone do Litwy ziemie dzisiejszejBiałorusi – księstwaPołockie iPińskie[59][60]. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320[61]) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 roku bezpośrednio do niej wcielona[62]. Z inicjatywyksiążąt litewskich Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy, po czym emigrowali doRiazania[63]. W wynikuwojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowaneKsięstwo halicko-wołyńskie, a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę.
W okresie panowania tatarskiego i litewskiej ekspansji wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzkiAleksander Newski. W 1240 roku pokonałSzwedów (bitwa nad Newą), w 1242 rokuinflancką gałąź zakonu krzyżackiego (bitwa na jeziorze Pejpus) i w 1245 roku rozbił wojska litewskie. W 1252 roku otrzymał od chanaSartaka tron włodzimierski, a wraz z nim zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami ruskimi.
Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczasKsięstwo Moskiewskie, w którym od 1263 roku zasiadał na tronie najmłodszy syn Aleksandra,Daniel, założyciel moskiewskiej linii Rurykowiczów.
W 1325 roku metropolitaPiotr przeniósł siedzibę metropolitów z Włodzimierza doMoskwy. Syn DanielaIwan I Kalita pokonał w 1328 roku przy pomocy Tatarów najgroźniejszego z rywali do tronu włodzimierskiego, księciatwerskiegoAleksandra i w tym samym roku zyskał panowanie we Włodzimierzu. W 1328 roku Kalita przeniósł stolicę swego państwa z Włodzimierza do rodzimej Moskwy, dając początek Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Nadal jednak władcy moskiewscy (do końca XIV wieku) najpierw obejmowali władzę we Włodzimierzu i tytułowali się najprzód wielkimi książętami włodzimierskimi.
Wnuk KalityDymitr Doński wbitwie na Kulikowym Polu (1380) pokonał Tatarów, co stało się początkiem upadkuZłotej Ordy na Rusi. Wraz z osłabieniem pozycji Tatarów znaczenia nabrały zjednoczeniowe dążenia książąt moskiewskich. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła rozwijająca się potęgaWielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 roku w unii personalnej zPolską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej.
Zjednoczenie ziem ruskich
W 1462 roku tron moskiewski objąłIwan III Srogi, który w znacznej mierze zjednoczył kraj, wcielając do rządzonego przez siebie państwa:Jarosław (1463),Rostów (1474),Nowogród Wielki (1478) iTwer (1485). Korzystając z rozkładuZłotej Ordy, Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowaniaTatarów. W okresie tym nastąpiła również unifikacja prawa na Rusi. U podstaw nowegoSudiebnika Iwana III z 1497 roku legły m.in.Ruska Prawda (XI w.), dźwińska i biełozierskaUstawnajagramota (1397, 1488) oraz pskowska i nowogrodzkaSudnaja gramota (1467, 1471).
Po upadkuKonstantynopola (1453) Moskwa zyskała na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III zZofią Paleolog (1472), bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiegoKonstantyna XI Dragazesa, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Aspiracje księstwa moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako„trzecim Rzymie”. W 1478 roku Iwan III jako pierwszy władca posłużył się oficjalnie tytułem „cara całej Rusi”[64]. Syn Iwana III,Wasyl III dokończył dzieło jednoczenia kraju, przyłączając do swego państwa:Psków (1510),Smoleńsk (1514) iRiazań (1521). Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się wówczas jedynym niepodległym państwem ruskim, gdyż zachodnie księstwa ruskie zostały wcześniej wcielone do Litwy, Polski i w mniejszym stopniu innych krajów.
W 1547 roku odbyła się koronacja wielkiego księcia moskiewskiegoIwana IV Groźnego na „cara całej Rusi”, co doprowadziło do rozpoznania państwa moskiewskiego jakoCarstwa Rosyjskiego[65] na arenie międzynarodowej. Nazwa państwa miała wyrażać aspiracje zjednoczeniowe Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i została oficjalnie uznana w 1554 przezAnglię, w 1576 przezNiemcy[66] i dopiero w 1764 przezPolskę. Rządy Iwana Groźnego (1533–1584), mimo licznych reform wewnętrznych, wyniszczyły kraj. Szczególną rolę odegrała wprowadzona dla złamania opozycji bojarskiej tzw.oprycznina – spowodowała ona ruinę gospodarczą znacznych obszarów Rosji. Porażką zakończyła się toczona 1558–1582 walka oInflanty i dostęp do Bałtyku. Odkrycie przezRicharda ChancelloraPółnocnej Drogi Morskiej (1553) dało Rosji po raz pierwszy w historii możliwość bezpośredniego kontaktu z państwami zachodnimi. Podbój zachodniejSyberii przezKozaków pod wodząJermaka Timofiejewicza (1582) zapoczątkowałekspansję rosyjską na wschód, która ostatecznie sięgnęła wybrzeżyPacyfiku, granic chińskich i objęła nawetczęść Ameryki Północnej. W 1648 rokuSiemion Dieżniow dokonał odkryciacieśniny dzielącejAmerykę iAzję.
Po śmierci Iwana IV regentem w imieniu niezdolnego jeszcze do sprawowania rządówFiodora I został szwagier cara,Borys Godunow, który po śmierci Fiodora (1598) sam koronował się na cara. W 1589 roku metropolitaJow został staraniem Borysa Godunowa wybrany na pierwszegopatriarchę Moskwy i całej Rusi i zatwierdzony na to stanowisko przezpatriarchę Konstantynopola,Jeremiasza II, co doprowadziło do uniezależnienia się ruskiej Cerkwi prawosławnej. Rządy Borysa Godunowa nie zdołały odtworzyć zrujnowanej gospodarki kraju. Po jego śmierci (1605) zjawiska kryzysowe nasiliły się, wybuchła wojna domowa, nastał okres tak zwanejwielkiej smuty. Panujący szybko zmieniali się na tronie, kraj najeżdżany był często przez obce wojska – między innymi w 1610 roku wojska polskieWładysława IV Wazy zajęły i okupowały do 1612 roku Moskwę. Okres walki o władzę zakończył w 1613 roku wybór na tron carskiMichała I, założyciela dynastiiRomanowów.
Kolejni władcy umacniali swoją pozycję, wprowadzając stopniowo rządy absolutne. WUłożeniu soborowym (1649), uchwalonym za panowaniaAleksego I (1645–1676), ograniczono prawa bojarów na rzeczdworian oraz mieszczan i ustanowiono przywiązanie chłopów do ziemi. Niektóre formypoddaństwa ipańszczyzny były znane na Rusi od XI wieku, jednak dopiero w 2 połowie wieku XVI doszło do upowszechniania sięrenty feudalnej w środkowej Rosji. Stale rosnące obciążenia nakładane na chłopów i mieszczan prowadziły do niepokojów społecznych (zamieszki w 1648 w Moskwie, w 1650 w Nowogrodzie, powstanie chłopskie pod wodząStieńki Razina w latach 1670–1671). W 1682 roku carFiodor III zniósłmiestniczestwo, a w latach 1683–1684 zebrał się ostatni sobór ziemski. Reformy patriarchyNikona stały się jedną z przyczyn rozłamu w Cerkwi prawosławnej i wyodrębnienia się tzw.staroobrzędowców.
W polityce zagranicznej Romanowowie kierowali się zasadą scalania ziem ruskich i aspirowali do roli opiekunów prawosławia. Dzięki decyzjomrady perejasławskiej i długoletniejwojnie z Rzecząpospolitą (1654–1667) Rosja zyskała panowanie nad wschodniąMałorosją z Kijowem. Trwałe włączenie się Rosji w dzieje europejskie przyniosławielka wojna północna (1700–1721), która zakończyła dominację Szwedów w basenie Morza Bałtyckiego, a zarazem otworzyła Rosjanom możliwość nieskrępowanych kontaktów z Zachodem.
W czasie panowaniaPiotra I Wielkiego, w 1703 r. przeniesiono stolicę kraju do nowo zbudowanegoPetersburga, nad Bałtyk. W 1710 roku dzięki zwycięskiej wojnie ze Szwecją ipokojowi nysztadzkiemu (1721) Rosja zyskała szeroki dostęp do wybrzeża bałtyckiego (szwedzkie Inflanty,Estonię,Ingrię, częśćKarelii). W tym samym roku Piotr I przyjął tytuł cesarza-imperatora, co dało początekImperium Rosyjskiemu. Piotr I prowadził politykęmerkantylistyczną, wspierał rozwój miast, nauki i przemysłu. Za jego rządów wybudowano 233 zakłady, w tym ponad 90 wielkich manufaktur[67]. Reformy i modernizacja państwa w dużej mierze oparte były na dopływie fachowców z zagranicy, np. na otwartej w 1725 rokuAkademii Nauk większość wykładowców pochodziła z Niemiec. W latach 1718–1722 wprowadzono scentralizowany system administracji państwowej. Zreformowano Cerkiew, patriarchów zastąpiłŚwiątobliwy Synod Rządzący, tj. kontrolowany przez państwo, kolegialny organ władzy. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urzędniczych, hierarchię społeczną oparto na pozycji w służbie państwowej. Za czasów Piotra I pogłębił się dualizm rosyjskiej struktury społecznej. Obok chłopów (warstwy dźwigającej wszelkie ciężary) i nielicznego mieszczaństwa, występowała warstwa uprzywilejowanej szlachty i duchowieństwa.
Śmierć Piotra I (1725) na długie lata osłabiła kraj. Dopiero panująca w latach 1762–1796Katarzyna II przywróciła Rosji rolę mocarstwa. Zwycięskie wojny zTurkami iChanatem Krymskim (1768–1774, 1787–1792) umożliwiły powstanieNoworosji i otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego. Poprzez uczestnictwo wrozbiorach (1772, 1793, 1795) Rosja zyskała wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Katarzyna II przeprowadziła szereg reform, doprowadzając do polepszenia się sytuacji chłopów cerkiewnych, mieszczan, dworian i wzrostu populacji Rosji z ok. 20 do 35 mln mieszkańców. W latach 1762–1766 doprowadziła do sekularyzacji dóbr duchownych. Cerkwie i monastyry przeszły na utrzymanie państwa, a grunty cerkiewne użytkowane przez chłopów zostały przekazane im na własność. Chłopi z majątków cerkiewnych byli zwalniani z pańszczyzny, jednocześnie sytuacja chłopów z majątków szlacheckich uległa pogorszeniu i byli oni pozbawieni większości praw. W 1785 roku caryca wydała gramoty o przywilejach szlacheckich, prawach miejskich, oficjalnie ustanowiając stan mieszczański z własnym samorządem miejskim.
Wojska rosyjskie wkraczają dozdobytego Paryża, 1814 – na czele, na białym koniu carAleksander I, obraz nieznanego artysty, Wszechrosyjskie Muzeum A.S. Puszkina
Aleksander II (panujący w latach 1855–1881) przeprowadził w 1861 rokuuwłaszczenie chłopów (na terenieKrólestwa Polskiego dopiero w 1864 r. jako bezpośrednie następstwopowstania styczniowego). Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd ziemski, rozwinięto samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę.
W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenieWładywostoku, uznanie przezChiny granic naAmurze iUssuri). WAzji środkowej Rosja zajęła tereny do granicy zIranem iAfganistanem. Na Kaukazie trwający od 1817 roku opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w roku 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodząImama Szamila.
Imperium Rosyjskie w czasie największego rozwoju terytorialnego w 1866 r. – barwa jasnozielona oznacza terytoria zależne
Wojna francusko-pruska (1870–1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzultraktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Walka o dostęp do dróg morskich i tendencjepanslawistyczne skierowały w latach 70. XIX wieku zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchuwojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) i wyzwolenia narodów bałkańskich spod panowania tureckiego.
W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruchnarodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879 r., tj. od utworzeniaNarodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 roku car Aleksander II.
Mapa GeneralnaKrólestwa Polskiego z 1820 r. sporządzona w dwóch językach urzędowych Królestwa – polskim i rosyjskim
Aleksander III (panujący w latach 1881–1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, guberniach nadbałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz zNiemcami iAustro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą naDaleki Wschód.
Rywalizacja o wpływy wMandżurii iKorei doprowadziła do wybuchuwojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905) i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę utraciwszy wpływy wBułgarii, która związała się z Austro-Węgrami. W konflikcie Austro-Węgier zSerbią (28 VII 1914) Rosja poparła Serbię pochopnie, ogłaszając (31 VII 1914) mobilizację generalną, co skłoniło Niemcy do wypowiedzenia wojny Rosji (1 VIII 1914). Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się wkrótce wI wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji. Genezą przyszłego upadku były nawarstwiające się, nierozwiązane konflikty społeczne.
Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 roku liczebnośćproletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890 roku, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały. W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premieraPiotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego (1911) i wybuchu I wojny światowej, została przerwana. Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji żydowska organizacja socjaldemokratyczna –Bund. W 1898 roku wMińsku powołanoSocjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, w oparciu o tradycjenarodnickie w 1901 roku powstała partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowcy).
Agitacja podziemnych grup rewolucyjnych i nabrzmiałe problemy społeczne spowodowały wybuchrewolucji w 1905 roku. Wydany przez cesarzaMikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest (30 X 1905) zapowiadał zaprowadzenie praw obywatelskich:prawa do zgromadzeń,wolności słowa,wolności prasy, prawa do zrzeszania się. Powołano również organ przedstawicielski (Dumę) o uprawnieniachustawodawczych. Reformy cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów ioktiabrystów), późniejsze zamieszki wybuchły z inspiracjibolszewików (powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie.
Upadek caratu
Włodzimierz Lenin tłumaczy czym jest władza radziecka. Nagranie z 1919 r.
Obciążenia gospodarcze i techniczne Rosji w związku z I wojną światową przerastały możliwości kraju. Poniesione w 1915 roku porażki zmusiły armię rosyjską do wycofania się zKrólestwa Polskiego, gubernigrodzieńskiej,wileńskiej,kowieńskiej,kurlandzkiej i innych obszarów. Działania rewolucjonistów, niepowodzenia wojskowe i grożąca katastrofa gospodarcza doprowadziły do upadku monarchii. Masowa demonstracja w Piotrogrodzie w 1917 roku przerodziła się w ogólnokrajowe powstanie robotników i żołnierzy (rewolucja lutowa), które spowodowało abdykację Mikołaja II. Na czele państwa stanąłRząd Tymczasowy pod przewodnictwem księciaGieorgija Lwowa.
Możliwości działania rządu były ograniczone wskutek nacisków wywieranych przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rezultatem sporów stało się tzw. dwuwładztwo w kraju. W ogłoszonych przezWłodzimierza Lenina tak zwanychtezach kwietniowych znalazł się postulat przekazania pełni władzy radom robotniczym i żołnierskim. Żądanie to przygotowało grunt podrewolucję październikową, w wyniku której obalony został Rząd Tymczasowy, a całą władzę przejęli bolszewicy. W 1918 roku uchwalono konstytucjęRosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), w której rolę decydującej siły politycznej zagwarantowali sobie bolszewicy.
Podczaswojny domowej (1917–1923) mocarstwa zachodnie rozpoczęły serię interwencji zbrojnych w Rosji w celu uniemożliwienia przejęcia władzy przezkomunistów, co doprowadziło do jeszcze większej eskalacji konfliktu i nasileniu się tzw. „białego”, jak i „czerwonego terroru”. Bolszewicy mimo wszystko złamali opóreserowców,mienszewików oraz pokonalibiałe armie i interwencyjne siłyEntenty. Na mocy postanowieńtraktatu brzeskiego zawartego zpaństwami centralnymi i kończącego I wojnę światową, Rosja straciła:Ukrainę,Polskę, gubernie nadbałtyckie iFinlandię. W wyniku I wojny światowej, wojny domowej oraz utraty części terytoriów dotychczasowe Imperium Rosyjskie straciło ok. 25 mln obywateli[69], a gospodarka i infrastruktura kraju legły w gruzach.
W przeciągu wojny domowej RFSRR razem z republikami radzieckimi:Ukrainy,Białorusi iZakaukazia proklamowały w 1922 roku powstanie ZSRR.Rosyjska FSRR odgrywała rolę dominującą w przeciągu 74. letniej historii ZSRR. W Rosji jako największej republice związkowej żyła ponad połowa populacji radzieckiej. Po śmierci Lenina w 1924 roku całkowitą władzę w państwie przejąłJózef Stalin. Rozpoczął on wprowadzaćgospodarkę planową, szybkąindustrializację znacznych obszarów wiejskich ikolektywizację rolnictwa, co doprowadziło do transformacji ZSRR w potężny ośrodek gospodarczy w niewiarygodnie krótkim czasie. Zmiany te jednakże kosztowały życie 7–9 mln mieszkańców, którzy padli ofiarą okrutnej polityki[70].
W wyniku zawarciapaktu Ribbentrop-Mołotow (1939) Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Besarabia zostały rozdzielone pomiędzy strefy wpływów ZSRR iIII Rzeszy. W 1941 roku Niemcy wraz z sojusznikami napadły na Związek Radziecki[71], otwierającfront wschodni w II wojnie światowej. Pomimo początkowych sukcesów wojskanazistowskie zostały zmuszone do odwrotu pobitwie pod Moskwą i poniosły klęskę w wielkiejbitwie o Stalingrad[72]. W latach 1944–1945Armia Czerwona zajęłaEuropę Wschodnią i w maju 1945zdobyła Berlin. W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 8,7–10,6 mln żołnierzy[73][74] oraz 11–15,9 mln cywili[74][75]. Działaniom wojennym towarzyszyły liczne zbrodnie, popełniane przez wszystkie strony konfliktu na ludności cywilnej i jeńcach wojennych. Choć w wyniku zniszczeń spowodowanych wojną gospodarka ZSRR była w znacznej mierze zrujnowana[76], Związek Radziecki stał się po wojnie jednym z dwóchsupermocarstw światowych. Armia Czerwona okupowała niemal wszystkie kraje Europy Wschodniej, wraz zewschodnią częścią Niemiec iAustrii. Prawie wszystkie zajęte przez Armię Czerwoną kraje stały się później satelitami ZSRR. W 1948 roku ZSRR stał się drugim po USA mocarstwem nuklearnym oraz zainicjował powstanieUkładu Warszawskiego (1955) jako odpowiedzi na powstanieNATO (1949). W latach 50. ZSRR stał się również drugą po USA gospodarką na świecie[77]. Rozpoczął się okres rywalizacji pomiędzy USA i ZSRR o hegemonię nad światem, nazywanyzimną wojną.
Po śmierci Stalina radziecki przywódcaNikita Chruszczow skrytykował system polityczny wprowadzony przez swojego poprzednika i rozpoczął procesdestalinizacji. Zlikwidowanogułagi, zwolniono i zrehabilitowano miliony więźniów. W okresie rządów Chruszczowa nasilający się konflikt pomiędzy USA i ZSRRosiągnął apogeum po tym, jak USA umieściły w Turcji, a ZSRR na Kubiepociski balistyczne uzbrojone wgłowice jądrowe[78]. W 1957 roku ZSRR wystrzelił pierwszegosatelitęSputnik 1, a w 1961 rokuJurij Gagarin został pierwszym człowiekiem w kosmosie, okrążając Ziemię na pokładzie statku kosmicznegoWostok 1.
W 1964 roku władzę przejąłLeonid Breżniew. Trwający od lat 30. wzrost gospodarczy uległ pod koniec lat 50. zahamowaniu, co skłoniło władze do decentralizacji gospodarki i innych reform zapoczątkowanych w 1965 roku pod kierownictwemAleksieja Kosygina. Mimo sukcesów i ponad 6% rocznego średniego wzrostu PKB reformy zostały wstrzymane na początku lat 70., w obawie przed utratą kontroli gospodarki. W 1979 roku ZSRR rozpocząłinterwencję w Afganistanie, która nie przyniosła oczekiwanych sukcesów. Zarzucenie reform, sponsorowanie komunistycznych reżimów, partii i ruchów na całym świecie (m.in. Wietnam, Kuba), niskie ceny ropy naftowej, koszty wojny w Afganistanie iwyścigu zbrojeń spowodowały w 1980 roku kryzys gospodarczy. Nastąpiło odrodzenie ruchów religijnych, nacjonalistycznych i separatystycznych w wielu regionach ZSRR.
Sprawujący rządy w latach 1985–1991Michaił Gorbaczow rozpoczął proces modernizacji kraju. Symbolami zmian stały sięgłasnost (jawność) ipieriestrojka (przebudowa). Zbyt późno i nieudolnie przeprowadzone reformy nie powstrzymały kryzysu i rozkładu państwa. 10 czerwca 1991 roku prezydentem RFSRR zostałBorys Jelcyn, który doprowadził do usunięcia komunistów z rządu ZSRR. 8 grudnia zawartoukład białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiotprawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce suwerenne już kraje powołująWspólnotę Niepodległych Państw. 26 grudnia 1991 roku nastąpiło formalne rozwiązanie ZSRR.
Federacja Rosyjska
Po 1990 roku doszło na Północnym Kaukazie do kilku konfliktów zbrojnych. Konflikty te przybierały formę powstań islamskich skierowanych przeciwko siłom federalnym, jak i walk pomiędzy poszczególnymigrupami etnicznymi iklanami. Od kiedy separatyści czeczeńscy ogłosili w 1991 roku niepodległość, doszło do dwóch wojen (I wojna czeczeńska,II wojna czeczeńska) pomiędzy różnymi grupami rebeliantów i wojskami rosyjskimi. Separatyści i islamiści czeczeńscy przeprowadzili liczne ataki terrorystyczne, m.in.w teatrze na Dubrowce iszkole w Biesłanie.
Zaprzysiężenie Władimira Putina na prezydenta Rosji, Kreml (7 maja 2000 roku)
Wysoki deficyt budżetowy w 1997 roku orazkryzys finansowy w Azji w 1998 roku doprowadziły dopogorszenia się sytuacji gospodarczej[79] i gwałtownego spadku PKB w Rosji[80]. 31 grudnia 1999 Borys Jelcyn zrezygnował z urzędu prezydenta, przekazując władzę w ręce premieraWładimira Putina, który w 2000 rokuwygrał wybory prezydenckie. Putin zyskał popularność dzięki opanowaniu sytuacji w Czeczenii, choć na Północnym Kaukazie nadal dochodzi do incydentów zbrojnych. Wysokie ceny ropy naftowej, niski kurs rubla, rosnący popyt na rynku krajowym, konsumpcja i inwestycje państwowe umożliwiły szybki wzrost gospodarczy, poprawienie standardów życia w Rosji i częściową odbudowę wpływów na arenie międzynarodowej. Jednak w Azji Środkowej Rosja obecnie ustępuje polaChinom. Według słów Dmitrija Trenina, jednego z najważniejszych politologów rosyjskich, wszystko jest tylko „na papierze”, bo za prawdziwą integrację regionu ktoś musiałby zapłacić, a sama Rosja płacić nie jest gotowa[81]. Liczne reformy, wdrożone w okresie prezydentury Putina, zwłaszcza te wzmacniające struktury państwowe Rosji, zostały oznaczone przez niektóre państwa zachodnie jako „niedemokratyczne”[82]. Rządy Putina doprowadziły do przywrócenia porządku, stabilności i rozwoju gospodarczego, co zapewniło mu ogromną popularność w Rosji[83].
W 2008 rokuwybory prezydenckie w Rosji wygrałDmitrij Miedwiediew, który dotychczas piastował urząd premiera. W 2012 roku wybory prezydenckie w Rosji wygrał ponownieWładimir Putin. Rosja dąży obecnie, razem z Kazachstanem, Białorusią i innymi krajami, do reintegracji gospodarczej i politycznej obszaru postradzieckiego, czego przykładem jest m.in. powołanieEuroazjatyckiej Unii Celnej. Wyraźnym trendem w obecnej polityce jest również zaciśnięcie współpracy z państwamiBRICS. Głównymi celami grupy są: stworzenie nowego systemu walutowego, zwiększenie roli państw rozwijających się w światowych instytucjach finansowych i zreformowanie ONZ.
W nawiasach podano liczbę ludności w granicach Rosji z lat 1956–2014. Źródło: Pipes Richard,Rosja carów, Warszawa 2006.Oficjalne dane z radzieckich i rosyjskich spisów ludności
W latach 1993–2009 występowało w Rosji zjawisko depopulacji. Liczba jej mieszkańców spadła z 148,6 mln na początku 1993 do 141,9 mln na początku 2009 roku. Przyczynami były zbyt niska stopa urodzeń, względnie niskaoczekiwana dalsza długość trwania życia (związana z niskim poziomem opieki zdrowotnej, brakiem zdrowego trybu życia i alkoholizmem ludności) oraz niedostateczna liczba imigrantów[90]. W 2010 po raz pierwszy od 16 lat zanotowano w Rosji przyrost ludności mimo nadal ujemnego przyrostu naturalnego[91], a w 2013 r. po raz pierwszy dodatni przyrost naturalny. Liczba mieszkańców wzrosła w 2014 do 143,7 mln, a na skutek przyłączenia Krymu i przyrostu naturalnego w 2015 r. do 146,3 mln[92].
Zgodnie ze spisem ludności przeprowadzonym w 2021[101] największągrupą etniczną Rosji sąRosjanie należący doSłowian wschodnich. Rosję zamieszkuje ich blisko 105,6 mln (71,73% całej populacji, 80,85% wszystkich osób, które zadeklarowały w spisie swoją narodowość). W Rosji słowoRosjanie (ros.rossijanie) jest używane do określenia wszystkichobywateli Rosji bez względu na przynależność etniczną, natomiast dla Rosjan w sensie etnicznym w języku rosyjskim stosowany jest termin „Russkije”. Dawniej etnicznych Rosjan nazywano też Wielkorusinami (ros.wielikorusy), gdyż zamieszkiwali nie tyle większą, co starszą część państwa, w przeciwieństwie do Małorusinów (dziśUkraińców)[23][102]. Grupami etnicznymi w ramach narodu rosyjskiego są: Kamienszczycy, Kierżacy, Kołymczanie,Kozacy,Pomorcy i wiele innych[103][104].
Zgodnie z konstytucją z 1993 roku Rosja jest państwem świeckim gwarantującym wolność sumienia i wyznania. W Rosji przy przeprowadzeniu spisów ludności od 1937 roku nie są zadawane pytania dotyczące stosunku do religii, dlatego oficjalnych statystyk brak. Znaczny wpływ na stopień religijności wywarł okres socjalizmu, który trwał 72 lata i w czasie którego religia była zwalczana. Ze względu na specyfikę religijności Rosji i znaczne zróżnicowanie wyznaniowe niemożliwe jest uzyskanie jednoznacznych danych[105]. Według badań Pew Research Center z 2010 r. 73,3% obywateli Rosji tochrześcijanie (71%prawosławni, 1,8%protestanci, 0,5%katolicy), 10% tomuzułmanie. Wyznawcy innych religii stanowią mniej niż 1% populacji. Liczbaateistów,agnostyków wynosi 16,2%[106][107].
95% zarejestrowanych parafii prawosławnych przynależy doRosyjskiego Kościoła Prawosławnego[108]. Liczba praktykujących prawosławnych jest stosunkowo niska i wynosi 15–20%[34]. W 988 r. prawosławie przyjął książę kijowskiWłodzimierz I Wielki. Datachrztu Rusi często jest uważana za początek samego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Kościół stanowił początkowometropolię w składziePatriarchatu Konstantynopola i to właśnie patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji głowy ruskiego prawosławia. Metropolita początkowo rezydował w Kijowie. W 1299 r. metropolita kijowskiMaksym przeniósł siedzibę metropolii doWłodzimierza[109], a w 1325 r. następca Maksyma,Piotr przeniósł stolicę Kościoła do Moskwy. W 1448 r. Kościół uzyskał staraniem metropolityJonaszaniezależność od Patriarchatu Konstantynopola, a w 1589 r. metropolitaHiob stał się pierwszympatriarchą Moskwy i całej Rusi. Patriarchat moskiewski zajmuje piąte miejsce wdyptychu Kościołów prawosławnych, tuż po czterech patriarchatachstarożytnych. Rosyjski Kościół Prawosławny pod koniec 2006 r. liczył: 157diecezji, 29 268parafii, 203biskupów, 30 670księży idiakonów, 829monastyrów oraz 87 szkół teologicznych (w tym 5 akademii duchowych i 3 uniwersytety)[110].
Islam jest najszerzej rozpowszechniony napółnocnym Kaukazie, środkowymPowołżu iUralu, Moskwie i Petersburgu[111]. Muzułmanie stanowią większość ludności w Inguszetii (98%), Czeczenii (96%), Dagestanie (94%), Kabardo-Bałkarii (70%), Karaczajo-Czerkiesji (63%), Baszkirii (54,5%) i Tatarstanie (54%), gdzie święta muzułmańskie obchodzone są na poziomie republikańskim. Dominującym nurtem w islamie rosyjskim jestsunnizm (90%), bogate tradycje ma takżesufizm. Według Pew Research Center Rosja ma największą populację muzułmańską w Europie. W 2010 r. w Rosji miało żyć 16,4 mln muzułmanów (11,6% populacji rosyjskiej)[112]. Pew Research Center szacuje, że liczba wyznawców islamu wzrośnie w 2030 r. do 18,6 mln, czyli 14,4% populacji Rosji[112].
Po wprowadzeniu ustaw antyekstremistycznych państwo rosyjskie prowadzi politykę skierowaną przeciwko grupom religijnym nawołującym do łamania prawa i stanowiącym zagrożenie dla porządku publicznego lub za takie uważane, w szczególnościfundamentalistom islamskim,sektom religijnym i niektórym innym organizacjom religijnym jak np.Świadkom Jehowy. Ministerstwo Sprawiedliwości dysponuje prawem konfiskaty mienia takich wspólnot religijnych. Działaniom władz sprzeciwiają się obrońcy praw człowieka w Rosji[114]. 10 maja 2018 roku ze związku z ograniczaniem wolności religijnej głębokie zaniepokojenie wyraziła delegaturaUnii Europejskiej, 9 innych krajów europejskich oraz delegatura Stanów Zjednoczonych przyOrganizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie[115][116].
W Rosji (stan na 1 października 2021) 1118 miejscowości posiadaprawa miejskie (w tym 18 miast na anektowanym Krymie). 16 największych miast Rosji liczy ponad milion mieszkańców, przy czym Moskwa jako jedyne miasto liczy ponad 13 mln mieszkańców i jest największym miastem Rosji i zarazem całej Europy. 20 miast jest zamieszkiwanych przez 500 tys. do 1 mln ludzi, 42 miast od 250 tys. do 500 tys. osób (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie), 94 miasta od 100 tys. do 250 tys. mieszkańców (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie), 146 miast od 50 tys. do 100 tys. osób (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie) i 801 miast poniżej 50 tys. osób (w tym 13 miast na anektowanym Krymie).
Zgodnie zkonstytucją, zaaprobowaną wreferendum z 12 grudnia 1993 roku, Rosja jest republikąfederalną o semiprezydenckim systemie rządów.Głową państwa jestprezydent wybierany wgłosowaniu powszechnym na 6-letniąkadencję[117] (do 2012 roku kadencja trwała 4 lata). Prezydent ma szerokie uprawnienia w zakresiewładzy ustawodawczej (prawo wydawaniadekretów z mocą ustawy) iwładzy wykonawczej (jest m.in. gwarantem konstytucji, praw i swobód obywatelskich, naczelnym dowódcąsił zbrojnych oraz arbitrem w sprawach między władzą centralną i regionalną). Prezydenta może odwołać wyłącznie Zgromadzenie Federalne z Sądem Najwyższym na podstawie dopuszczenia się przez prezydenta zdrady państwa lub innego ciężkiego przestępstwa.
Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament –Zgromadzenie Federalne, składające się z izby wyższej:Rady Federacji oraz izby niższej:Dumy Państwowej. W skład Rady Federacji wchodzi 166 członków (po 2 przedstawicieli z każdego z 83 podmiotów federacji: po 1 reprezentancie delegowanym przez głowę regionu i przez lokalny parlament)[118]. Duma Państwowa składa się z 450 deputowanych którzy od 2012 są wybierani na 5-letnią kadencję[117] (do 2012 roku kadencja trwała 4 lata) w wyborach powszechnych (225 mandatów zostaje obsadzonych w okręgu federalnym na podstawiesystemu proporcjonalnego z list partyjnych, 225 – w okręgach 1-mandatowych). Organem władzy wykonawczej jestrząd, na którego czele stoi przewodniczący (premier) powoływany przez prezydenta i zatwierdzany przez Dumę (przy braku zgody Dumy prezydent posiada prawo do jej rozwiązania; premiera zatwierdza wówczas nowo wybrana Duma)[119]. Członków rządu mianuje prezydent na wniosek premiera.
Subiekty Federacji Rosyjskiej mają własne konstytucje i organy władzy ustawodawczej (ordynacja wyborcza jest analogiczna do wyborów do Dumy) oraz wykonawczej (przewodniczący regionu powołuje rząd regionalny)[120]. Kandydaturę na przewodniczącego regionu zgłasza prezydent, a zatwierdza lokalny parlament. Jeżeli żaden z trzech kolejnych kandydatów prezydenta nie otrzyma zgody parlamentu, prezydent ma prawo do rozwiązania tego parlamentu. Kandydatów zatwierdza wówczas nowo wybrany parlament[121].
W Rosji działa także szereg innych organizacji reprezentujących niemal wszystkie idee i opcje społeczno-polityczne współczesnego świata (m.in. Akcja Autonomiczna, Asocjacja Ruchu Anarchistów, Front Narodowo-Patriotyczny „Pamięć”,Inna Rosja, Libertariańska Partia Rosji, Piracka Partia Rosji, Rewolucyjna Partia Robotnicza, Rosja Pracująca, Rosyjski Ruch Socjalistyczny, Rosyjski Socjaldemokratyczny Sojusz Młodzieży, Rosyjski Sojusz Obywatelski, Socjalistyczna Partia Pracujących, Sojusz Socjaldemokratów,Stowarzyszenie Rodziny Romanowów, Towarzystwo Inicjatywnych Obywateli Rosji, Unia Demokratyczna, Wielka Rosja, Wszechrosyjski Front Ludowy, Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia Bolszewików iZielona Alternatywa).
Prawo
Wolność prasy w różnych regionach Rosji w 2006 r. Barwa zielona oznacza regiony „wolne”, pomarańczowa „wolne, ale zagrożone”, a czerwona oznacza regiony z „brakiem wolności prasy”, dla regionów oznaczonych szarą barwą brak danych
Poziom przestrzegania praw obywatelskich w Rosji jest trudny do ustalenia ze względu na duże różnice panujące pomiędzy poszczególnymi regionami kraju, jak i silnym upolitycznieniem tematu. Prawa i swobody obywatelskie gwarantuje w Rosji rozdział 2. konstytucji przyjętej w 1993 r. Rosja była członkiemRady Europy, jednak poagresji na Ukrainę w 2022 roku została zawieszona w prawach członka[133], 15 marca 2022 rozpoczęła procedurę wystąpienia z tej organizacji, a w tym samym dniu została z niej wydalona[134]. Jest także sygnatariuszemPowszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz członkiem innych międzynarodowych instytucji zobowiązujących państwo do przestrzegania praw i swobód obywatelskich. Są to m.in.:Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych orazMiędzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Podporządkowanie prawodawstwa wewnętrznego wymienionym instytucjom umożliwia 15. artykuł rozdziału 1. konstytucji rosyjskiej. Pomimo istnienia odpowiednich instrumentów prawnych, Rosja ma duże problemy z przestrzeganiempraw człowieka,wolności słowa ipraw obywatelskich[135][136][137][138]. W rankinguThe Economist 2006 Rosja zajęła 102. miejsce na 167 ocenionych państw. W rankinguPress Freedom Index 2021 organizacjiReporterzy bez Granic, Rosja jest na 150. miejscu spośród 180 ocenionych państw[139].
System penitencjarny
Rosyjska Federalna Służba Wykonania Kar (FSIN) jest czwartą co do wielkości machiną penitencjarną na świecie (po USA, Chinach i Brazylii). Pod względem relatywnej liczby uwięzionych (404 na 100 tys. ludności) Rosja plasuje się na 16. pozycji w świecie. Po roku 2000 (tzn. w czasach rządów Putina) dla Rosji charakterystyczny jest prawie dwukrotny spadek liczby osób pozbawionych wolności (1 060 404 w 2000., 582 889 w 2018.), natomiast dla reszty Europy (poza Rosją) notowany był wzrost o 3,1%. W skali globalnej w latach 2015–2018 odnotowano wzrost o 3,7%, natomiast w Rosji spadek o 10%[140]. Według danych statystycznych (2019) w więzieniach przetrzymywanych jest 558 778 osób (w tym 44.336 kobiet); w tej liczbie w areszcie śledczym przetrzymywano 100 771 osób (w tym 8.851 kobiet)[141]. Pośród osób pozbawionych wolności odnotowano spadek liczby odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy (z 356 tys. w 2002. do 211 tys. w 2018.). Zjawiskiem pozytywnym jest to, że jeszcze znaczniej zmalała liczba odbywających karę pozbawienia wolności po raz drugi (z 204 tys. w 2002. do 84 tys. w 2018.), natomiast liczba odbywających karę pozbawienia po raz trzeci i więcej pozostaje stabilna (w 2002. 161 tys., w 2018. 166 tys.)[142]. Według danych z 2019. FSIN składa się z 702 kolonii korekcyjnych (432.579 uwięzionych) w tym w 122 kolonii-osiedli z 33 269 osób, oraz 7 kolonii dla skazanych na dożywocie (2017 osób). W 209 aresztach śledczych przetrzymywano 98 301 osób, w 8 więzieniach 1145 osób, w 23 koloniach wychowawczych dla niepełnoletnich – 1182 osób. Przy koloniach żeńskich jest 13 „domów dziecka”, w których przebywa 437 dzieci osadzonych matek. Istnieje 31 zakładów przemysłowych i rolniczych FSIN, 584 „ośrodki adaptacji pracowniczej” oraz 72 warsztaty produkcyjne. Przy zakładach korekcyjnych są 283 zakłady ogólnokształcące oraz ich 503 filie, 284 zakłady kształcenia zawodowego oraz ich 442 filie. 1554 obiekty (budynki, pomieszczenia), wykorzystywane są w celach religijnych, w tym: 1074 – prawosławnych, 406 – islamskich, 24 – buddyjskich, 11 – katolickich, 17 – judaistycznych, oraz 22 – innych nurtów religijnych. System penitencjarny w Rosji zatrudnia 295 967 osób[143].
W średniowieczu, w okresie rozbicia dzielnicowego Rusi, na obszarze między Bałtykiem a Uralem istniały państwa o republikańskim ustroju politycznym:Republika Nowogrodzka (1136–1478),Republika Pskowska (1348–1510) i Republika Wiacka (1452–1489), wcielone następnie do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
W latach 1549–1653 były zwoływane przez cara (w okresie bezcarewia przezDumę)Sobory Ziemskie. Do ich kompetencji należały wybór cara oraz prawodawstwo, które mogło być dodatkowo sankcjonowane przez monarchę. Duma jako organ władzy prawodawczej wykształciła się na Rusi już w X wieku. Prawo do uczestniczenia w Dumie posiadali do 1711 roku wyłącznie bojarzy, diakowie i dworianie. W XVII wieku carowie zaczęli umacniać swoją pozycję kosztem Dumy i Soborów, wprowadzając stopnioworządy absolutne (samodzierżawie). W 1711 roku Duma została zastąpiona przezSenat Rządzący, który istniał do obalenia monarchii. W 1810 roku powołanoRadę Państwa – najwyższy organ ustawodawczy wImperium Rosyjskim. W następstwie rewolucji w 1905 roku przywróconoDumę Państwową jako izbę niższą Parlamentu Imperium Rosyjskiego. Rada Państwa zaczęła zaś stanowić izbę wyższą tegoż parlamentu. W latach 1906, 1907, 1907 i 1912 odbyły się w Rosji cztery wybory do Parlamentu Imperium Rosyjskiego. W 1785 roku powołano do życia samorządy miejskie, a w 1864 roku samorządy ziemskie.
W początkowym okresie radzieckim idyktatury proletariatu wprowadzonodemokrację rad, w którejburżuazja iduchowieństwo straciły prawa wyborcze[144]. Ugrupowania niekomunistyczne stanowiły nielegalną opozycję. Rady Delegatów były wybierane na szczeblu lokalnym i centralnym. Jako Parlament, Zjazd Rad miał zgodnie z konstytucją władzę ustawodawczą i wykonawczą, wybierał ze swojego grona Komitet Wykonawczy (tak jak każda rada). W okresie stalinizmu demokracja rad i dyktatura proletariatu w praktyce zanikły, ustępując miejsca dyktaturze jednostki, tj.sekretarza generalnegoKomunistycznej Partii Związku Radzieckiego.
Do demokratycznych wyborów powrócono pod koniec istnienia ZSRR (w czasie tzw.pieriestrojki). 26 marca 1989 roku odbyły się pierwsze alternatywne wybory doZjazdu Deputowanych Ludowych, w którym zawiązała się opozycyjnaMiędzyregionalna Grupa Deputowanych. Pod jej naciskiem 15 marca 1990 roku zniesiono konstytucyjną klauzulę o kierującej roli partii komunistycznej i proklamowano system wielopartyjny. 26 marca 1990 roku odbyły się demokratyczne wybory do parlamentuRosyjskiej FSRR oraz rad lokalnych. Przewodniczącym Rady Najwyższej Rosji wybrano pozostającego w opozycji do ówczesnych władzBorysa Jelcyna, który w 1991 roku zwyciężył wpierwszych wyborach prezydenckich w historii Rosji.
W 1993 doszło dokryzysu konstytucyjnego, rozwiązania parlamentu i zniesienia radzieckiej konstytucji. Opór parlamentu przerodził się w pucz który został stłumiony przez wierne prezydentowi wojsko.Pierwsze poradzieckie wybory do Dumy odbyły się 12 grudnia 1993 roku wraz z wyborami doRady Federacji ireferendum konstytucyjnym. Kadencja pierwszej Dumy i Rady Federacji trwała 2 lata. Kolejne wybory do Dumy odbyły się w latach:1995,1999,2003,2007,2011 i2016. W latach 2000–2005 zmieniono ordynacje regulujące wybory do Rady Federacji i wybory przewodniczących regionów, podnosząc rolę prezydenta.
Większość sporów granicznych odziedziczonych po ZSRR zostało rozwiązanych drogą kompromisu. Do nierozwiązanych problemów należy spór japońsko-rosyjski o południową częśćWysp Kurylskich o łącznej powierzchni 5175 km². Od zwrotu tych wysp Japonia uzależniła zawarcie traktatu pokojowego z ZSRR, którego nie podpisano do dzisiaj. Kolejnym sporem jest przynależność państwowa wsi Aigba i okolicznych terenów o powierzchni ok. 160 km² położonych na rosyjsko-abchaskiej granicy. Radziecki, a następnie rosyjski parlament do tej pory nie ratyfikował radziecko-amerykańskiej umowy z 1990 roku o przebiegu granicy z USA naMorzu Beringa[149].
Przyczyną napięcia pomiędzy Gruzją, państwami zachodnimi i Rosją jest uznanie niepodległościAbchazji iOsetii Południowej przez Federację Rosyjską oraz uznanie suwerennościKosowa przez państwa zachodnie. Zarzewie nowego sporu stanowią roszczenia Rosji, Kanady, USA, Norwegii i Danii w roponośnej Arktyce. Od 2001 roku Rosja nalega na Komisję Granic Szelfu Kontynentalnego o poszerzenie granic strefy rosyjskiej naOceanie Arktycznym na podstawie wyników badań geograficznych szelfu[149]. Kontrowersje wzbudzały zgłaszane przez Rosję propozycje uruchomienia korytarza międzynarodowego mającego łączyć Białoruś z obwodem królewieckim, który miał przebiegać przez terytorium Litwy. Spór ten został złagodzony częściowym zniesieniem obowiązku wizowego dla obywateli rosyjskich (tzw. przygraniczny ruch bezwizowy), umożliwiający swobodne przemieszczanie się Rosjan z obwodu królewieckiego na Białoruś i do Rosji. Źródłem sporu pomiędzy Estonią, Łotwą a Rosją jest dyskryminacja mniejszości rosyjskiej w republikach nadbałtyckich[150][151][152]. Rząd rosyjski zabiega o poprawę sytuacji Rosjan, którzy po 1991 roku zostali pozbawieni w znacznej mierze praw obywatelskich na Łotwie i w Estonii[153][154]. Od 2014 roku Rosja na wniosek prezydenta SyriiBaszara Asada prowadzi operację zbrojną przeciwPaństwu Islamskiemu i ugrupowaniom opozycyjnym usiłującym zbrojnie obalić władze syryjskie. Zarówno siły rządowe, jak i zbrojna opozycja oskarżane są o dopuszczenie się zbrodni przeciwko ludzkości[155][156][157]. Operacja jest prowadzona z wykorzystaniem istniejącej od lat 80. XX wieku bazy marynarki rosyjskiej w syryjskim porcieTartus oraz nowo powstałej bazySił Powietrzno-Kosmicznych Rosji na terenie syryjskiegoportu lotniczego Latakia.
Konflikt na Ukrainie
Antyputinowska demonstracja w Moskwie, 15 marca 2014
Ukraińsko-rosyjski spór terytorialny oscylował początkowo (w latach 1991–2013) wokół braku wytyczonej granicy między dwoma państwami na morzachAzowskim iCzarnym. W 2014 roku wojska Federacji Rosyjskiej przeprowadziły operację specjalną na Krymie, która doprowadziła do poddania się przeważającej części wojska ukraińskiego na tym półwyspie, jego przejścia na stronę Rosji i w większości wcielenia do sił zbrojnych Rosji. Operacja specjalna umożliwiła względnie pokojowe oderwanie się Krymu od Ukrainy, co nastąpiło 11 marca 2014, kiedy to połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło deklarację niepodległości Republiki Krymu. W deklaracji niepodległościowej powołano się wprost na przypadek Kosowa i wyrok z 22 lipca 2010, w którymMiędzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości Kosowa nie naruszaprawa międzynarodowego[158][159]. 17 marca 2014 Rada Najwyższa ogłosiła niepodległość Krymu (w składzie którego tymczasowo połączyły się Autonomiczna Republika Krymu oraz miasto wydzielone Sewastopol), co było konsekwencją referendum, w którym za przyłączeniem Krymu z Sewastopolem do Rosji zagłosowało według oficjalnych danych krymskich 96,57% uczestników przy frekwencji 84%. Tego samego dnia niepodległość Krymu uznała Rosja[160]. 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Krymem (razem z miastem wydzielonym Sewastopol) o włączeniu całego Krymu do Rosji[161][162]. Większość państw świata nadal uznaje Krym zarepublikę autonomiczną w składzie Ukrainy. Niewiążąca prawnie[163]Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 68/262 27 marca 2014 uznała przyłączenie Krymu za sprzeczne m.in. z Deklaracją Zasad Prawa Międzynarodowego z 24 października 1970[164] czyAktem Końcowym KBWE z 1 sierpnia 1975[165].
Od marca 2014 roku władze Ukrainy oraz niektórzy politycy zachodni twierdzą, że Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej są zaangażowane po stronieseparatystów prorosyjskich w ich konflikcie zbrojnym z Ukrainą. W dniach 28 i 29 sierpnia 2014 ministerstwa spraw zagranicznych:Litwy,Łotwy,Estonii iPolski wydały komunikaty, w których działania na Ukrainie nazwały „inwazją” rosyjskich sił zbrojnych, naruszeniem zasad prawa międzynarodowego oraz pogwałceniem suwerenności i integralności terytorialnej Ukrainy[166]. 13 lutego 2016, podczas 52. Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa minister spraw zagranicznych RPWitold Waszczykowski, w polemice z ambasadorem Rosji przyNATO Aleksandrem Gruszko oświadczył, żeto co widzimy na Wschodzie, to nie jest kryzys ukraiński, ani też wojna domowa, to jest rosyjska agresja przeciwko Ukrainie[167].
Władze Rosji zaprzeczają obecności rosyjskich sił zbrojnych na terytorium Ukrainy[168], jednocześnie deklarując wsparcie polityczne,logistyczne ihumanitarne dla separatystów[169][170] oraz umożliwiając udział w walkach około 3–4[171][172] (według danych prorosyjskich) lub 12 (według danych ukraińskich) tysięcy ochotników z Rosji, w tym wojskowych[173][174][175].
Za przyczynę konfliktu obalony ukraiński prezydentWiktor Janukowycz, a także separatyści (w tym władze republikDonieckiej iŁugańskiej), władzeKrymu Rosji uznali „nielegalny, zbrojny przewrót w Kijowie” w lutym 2014 roku „zorganizowany głównie przezUSA”[potrzebny przypis], w wyniku którego – według propagandy rosyjskiej – miało dojść do wybuchu niezadowolenia mieszkańców na południu i wschodzie Ukrainy, „prześladowań ludności rosyjskiej”[176], a nawet usiłowanie „ludobójstwa”[177][178][179][180] przez nowe władze ukraińskie[181][182]. 24 lutego 2022, wkrótce po uznaniu niepodległościrepublik w Donbasie, Rosja rozpoczęłainwazję na Ukrainę[183].
Ze względu na olbrzymie terytorium, liczbę ludności oraz ogromne zasoby naturalne Rosja należy do największych gospodarek świata. W 2014 roku pod względem całościPKB liczonego według parytetu siły nabywczej Rosja zajęła 6. miejsce na świecie[12], a w cenach bezwzględnych dziesiąte. Pomimo zachodnich sankcji gospodarczych Rosja utrzymała w 2014 roku wzrost gospodarczy na poziomie 0,6%. Dług publiczny w 2014 roku był znikomy i wyniósł 13,4%. Dług zewnętrzny, również stosunkowo niski, wynosił 599 mld USD (16,7% PKB). W 2014 roku Rosja dysponowała szóstymi co do wielkościrezerwami walutowymi na świecie (385,5 mld USD). Wartośćbezpośrednich inwestycji zagranicznych w Rosji wyniosła w 2014 roku 353,4 mld USD. Wartość bezpośrednich inwestycji rosyjskich poza granicami kraju wyniosła 388,4 mld USD[34]. Od 2005 roku w przetargach okoncesje na wydobywanie nośników energii i metali strategicznych mogą uczestniczyć jedynie przedsiębiorstwa, w których udział kapitału rosyjskiego wynosi przynajmniej 51%.
Walutą kraju jestrubel rosyjski (symbol RUB), który znajduje się w obiegu niemal od początku historii Rosji. Wprowadzono go w XIII wieku wRepublice Nowogrodzkiej jako odpowiednikgrzywny srebra. Jako moneta pojawił się w 1654 r., a na stałe wszedł do obiegu od 1704 r., w wyniku reformy pieniężnejPiotra Wielkiego. Ostatnia reforma pieniężna miała miejsce w 1998 r. W 2006 roku kurs rubla został uwolniony i od tej pory jego wartość ustala rynek. Średni roczny kurs rubla wobec dolara: 61,1945 (2015), 27,1355 (2006), 9,7945 (1998). Roczny średni kurs rubla wobec złotówki: 1 RUB = 0,062172 PLN (2015)[184]. Obecnie w obiegu znajdują się banknoty o nominałach: 10, 50, 100, 500, 1000 i 5000 rubli, a także monety o nominałach: 1, 5, 10 i 50 kopiejek oraz 1, 2, 5 i 10 rubli.
Rosyjskimi towarami eksportowymi są: ropa naftowa, gaz ziemny, rudy żelaza i innych metali, drewno i wyroby drewniane, węgiel kamienny, produkty rolnicze, wyroby chemiczne, stal i żelazo, broń, maszyny. Główne kierunki eksportu w 2014 roku: Holandia 13,7%, Chiny 7,5%, Niemcy 7,5%, Włochy 7,2%, Turcja 5%. Główni partnerzy importowi: Chiny 17,8%, Niemcy 11,5%, Stany Zjednoczone 6,6%, Włochy 4,5%, Białoruś 4,1%. W 2014 roku wartość eksportu (520,3 mld USD) była ponad 1,6 raza większa od importu (323,9 mld USD)[34]. WedługSIPRI Rosja jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej[186]. Surowce mineralne i drewno oraz wyroby z tychże materiałów wykonane stanowiły w 2013 roku ok. 80% wartości eksportu, co powoduje dużą wrażliwość rosyjskiej gospodarki na wahania światowych cen surowców[34][187].
Rosja na tle największych gospodarek świata (mld USD)
Amerykańscy komandosi uzbrojeni w rosyjskieKałasznikowy – najpopularniejszykarabin na świecie[189]
Rosja zajmuje trwałe, drugie miejsce (po USA) w eksporcie broni na świecie i jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej. Główne kierunki eksportu broni w latach 2005–2009 to: Chiny (35%), Indie (24%) i Algieria (11%)[190]. W 2014 r. Rosja sprzedała za granicę broń o wartości 15,5 mld USD i zawarła nowe eksportowe kontrakty zbrojeniowe na blisko 14 mld USD. W sumie obecny portfel zamówień broni rosyjskiej wynosi ok. 40 mld USD[191]. Wiele eksportowanych przez ZSRR i Rosję konstrukcji, np. karabinAK-47, czołgiT-34,T-54/T-55, samolotyIł-2,Jak-9,MiG-15 iMiG-21 oraz helikopterMi-8 jest produkowanych masowo.
Rosyjski przemysł lotniczy ma tradycje sięgające 1910 r.Igor Sikorski zaprojektował w Rosji pierwsze samoloty wielosilnikowe oraz wiele łodzi latających na potrzebyCarskich Sił Powietrznych. Do najważniejszych koncernów lotniczych i biur konstruktorskich należą:Tupolew (1922),Irkut (1932),Iljuszyn (1933),Jakowlew (1934),Mikojan i Guriewicz (1939) orazSuchoj (1939). W 2004 r. biura lotnicze zostały połączone w Zjednoczony Koncern Lotniczy. Rosyjski VSMPO-AVISMA to największy na świecie dostawca tytanu i wyrobów tytanowych. Do największych klientów należąBoeing iAirbus, których tytanowe części są produkowane w Rosji, następnieGeneral Electric,Rolls-Royce, Snecma,Pratt & Whitney oraz rodzimy przemysł kosmiczny. W 2012 r. produkcja tytanu sięgnęła 47 tys. ton. Holding Russian Helicopters to największy na świecie producent w segmencie średnich i ciężkich śmigłowców (14% całkowitego światowego rynku śmigłowców, 35% światowej floty helikopterów bojowych, 74% floty światowej superciężkich śmigłowców o masie powyżej 20 ton, 56% światowej floty śmigłowców o masie od 8 do 15 ton).
Śmigłowiec szturmowyKa-52 zaprojektowany w biurze konstrukcyjnym KamowaZwycięzcaRajdu Dakar z 2006 r. jadący samochodem markiKAMAZ
Czołowym rosyjskim przedsiębiorstwem produkującym samochody jestGAZ, założony w 1929 r. Innymi przedsiębiorstwami produkującymi obecnie samochody sąRusso-Bałt (1909–1923, ponownie od 2003),ZiŁ (od 1916 r.),UAZ (od 1941 r.) iŁada (dawniej WAZ, od 1966 r.). W 2012 r. uruchomiono produkcjęJo-mobilu, pierwszego rosyjskiego samochodu hybrydowego, zasilanego prądem elektrycznym, gazem i benzyną. Głównym producentem samochodów elektrycznych jest firma Ruselprom, a 30% jej produkcji jest przeznaczana na eksport. Do głównych producentów autobusów należą:PAZ (założona w 1930 r.),LiAZ (od 1933 r.) orazKAwZ (od 1958 r.). Założony w 1969 r.KAMAZ należy do największych rosyjskich producentów samochodów ciężarowych, a jego zakłady składają się z 9 fabryk[192]. W Rosji fabryki i montownie posiadają światowi producenci:GM,Ford,Volkswagen,Renault,PSA iHyundai-Kia.
Rosja jest również znaczącym producentem frezarek, obrabiarek i laserów przemysłowych o dużej mocy. Firma „IPG Photonics” jest jednym z trzech największych producentów laserów przemysłowych na świecie, o kapitale ponad 1 mld USD, a w segmencie superlaserów jest monopolistą.
Elektronika i nanotechnologie
Rosyjska spółka Tranzas to światowy lider w produkcji systemów nawigacji morskich i profesjonalnych symulatorów dla flot handlowych. Opanowała 45% światowego rynku symulatorów morskich i 35% systemów elektroniczno-kartograficznych. Rosja produkuje także urządzenia do nawigacji morskiej, systemy zarządzania ruchem, rejestratory, dyktafony, czujniki i systemy zasilania energią słoneczną. Rząd rosyjski w ramach dywersyfikacji badań nad wschodzącymi technologiami wspieraRosnanotech, korporację państwową nadzorującą i koordynującą badania w strefie nanotechnologii[193].
Rolnictwo
Rolnictwo w 2014 roku stanowiło 4,2% PKB. Główne wyroby rolnicze: ziarno słonecznika, jęczmień, owies, gryka, porzeczka, malina, agrest – 1. miejsce na świecie; żyto, marchew – 2. miejsce; suszony groch, pszenica, ziemniaki, dynia, kapusta, rzepa, ogórek, len i konopie – 3. miejsce; burak cukrowy, pszenżyto – 4. miejsce; cebula – 8. miejsce; pomidory, jabłka – 9. miejsce; soja – 10. miejsce. Rozwinięta hodowla drobiu – 4. miejsce na świecie, trzody – 7. miejsce, koni – 10. miejsce i bydła – 13. miejsce[194]. Połów i hodowla ryb – 8. miejsce na świecie. Produkcja piwa – 4. miejsce na świecie, surowca drzewnego – 4. miejsce, paneli drewnianych – 2. miejsce.
Lata 20. XXI w. charakteryzuje poważny problem szybkiego wyludniania się obszarów wiejskich i upadku gospodarki wiejskiej. Polityka państwa w zakresie łagodzenia negatywnych skutków tych procesów od lat traktuje rolnictwo jako główny filar rozwoju obszarów wiejskich i większość decyzji rządu ma na celu jego wsparcie. Sformułowana nowa państwowa strategia rozwoju obszarów wiejskich oraz zatwierdzony w 2019 r. ambitny program krajowy, zakładają różne możliwości rozwoju gospodarczego i dobrobytu ludności wiejskiej w zależności od dostępności zasobów naturalnych i ludzkich, stopnia peryferyjności i innych cech. Jedną ze strategii jest zachęcanie do inicjatyw opartych na społecznościach lokalnych i promocja budownictwa mieszkaniowego poprzez programy preferencyjnych kredytów hipotecznych na wsi. Na koniec autorzy przedstawiają krótki opis wpływu pandemii COVID-19 na rozwój obszarów wiejskich w Rosji i próbują przewidzieć jej dalsze konsekwencje[195].
Wpływu pandemii COVID-19 na rozwój obszarów wiejskich w Rosji cechuje masowy napływ mieszkańców dużych miast do podmiejskich chat, a nawet do odległych wiosek, gdzie o wiele łatwiej było przetrwać restrykcje covidowe. Prognozuje się wzrost kosztów nieruchomości poza miastami. Kilkukrotnie wzrosło zapotrzebowanie na usługi firm instalujących anteny zapewniające zrównoważony dostęp do Internetu w wiejskich domach[195].
Łączna długość dróg wodnych w Rosji wynosi 102 000 km. Na odcinku 48 000 km gwarantowana jest głębokość zanurzenia. 72 000 km dróg wodnych przebiega w europejskiej części Rosji (połączenia z morzami: Azowskim, Bałtyckim, Białym, Czarnym i Kaspijskim)[34].
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 31,346 mln turystów (5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 8,465 mlddolarów[196]. Najwięcej turystów przyjechało z Ukrainy, Kazachstanu, Polski, Finlandii i Chin[197]. W roku tym w Rosji znajdowało się 14 948 obiektów noclegowych, z czego 9243 to hotele[198]. W 2015 roku mieściło się tam 2758 muzeów, które odwiedziło łącznie 119 mln osób[199].
Poinwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 większość krajów europejskich (w tym całaUnia Europejska) i niektóre inne kraje na świecie wprowadziło m.in. zakaz lotów samolotów należących do rosyjskich przewoźników w swojej przestrzeni powietrznej (w odwecie Rosja zakazała lotów zagranicznych przewoźników do Rosji)[200]. Ponadto wprowadzone zostały znaczące ograniczenia w możliwości przekraczania europejskich granic lądowych (z Norwegią, Finlandią, Estonią, Łotwą, Litwą i Polską[201]) przez obywateli Rosji. Ograniczenia te znacząco wpłynęły na ruch turystyczny: w podsumowaniu 2022 roku podkreśla się, że turystyka przyjazdowa do Rosji spadła o 99,5% w porównaniu z poprzednim rokiem; również wyjazdy Rosjan za granicę (w porównaniu z 2019 rokiem, przedpandemią COVID-19) spadły w 2022 roku o 95%. Zwiększył się za to udział turystyki wewnątrz Federacji Rosyjskiej[202].
Sankcje gospodarcze
Po uzyskaniu niezawisłości w 1991 roku Rosja kilkukrotnie została poddana sankcjom gospodarczym nakładanym przez państwa zachodnie. W 2014 roku w wyniku zaangażowania zbrojnego i politycznego Rosji w konflikt na Ukrainie, USA, Unia Europejska i inne kraje wprowadziły różnego stopniasankcje gospodarcze. Amerykańska agencja ratingowaS&P Global Ratings obniżyłarating kredytowy Rosji na BBB-[203]. Część zagranicznych inwestorów wycofała w pierwszym kwartale 2014 roku z Rosji około 70 mld USD, więcej niż w całym roku 2013[203]. Podobne sankcje były nakładane na Rosję również w trakcie wojny w Osetii Południowej i Abchazji w 2008 roku i w wyniku osądzenia kierownictwa przedsiębiorstwaJukos z malwersacji finansowych, pomimo że w 2011 rokuEuropejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że ani postępowanie karne, ani rozprawa sądowa w związku z aresztowaniem byłego szefa JukosuMichaiła Chodorkowskiego nie nosiły znamion procesu politycznego. Największe sankcje gospodarcze nałożono jednak na Rosję od 2022 roku, w wyniku pełnoskalowejinwazji na Ukrainę, rozpoczętej 24 lutego 2022. Sankcje te nakładane były w 2022 r. w dziewięciu pakietach (od lutego do grudnia)[204] i obowiązują także w roku 2023[205].
W 2006 r. w Rosji działało ok. 3500 kanałów telewizyjnych i stacji radiowych[206]. W tym samym roku było zarejestrowanych 58 000 czasopism, 14 000 mediów elektronicznych oraz 5500 spółek transmisyjnych. W 2007 r. mniej niż 10% z ogółu mediów było własnością państwa[207], a udział koncernów zagranicznych w mediach rosyjskich stanowił ponad 50%[208]. Do najczęściej oglądanych stacji telewizyjnych należą: państwowyPierwyj kanał,TV Centr orazZwiezda. Wszechrosyjski Państwowy Koncern Telewizyjny i Radiowy zarządza kanałami:Rossija 1,Rossija 2 (sport),Rossija 24 (wiadomości) iRossija K (kultura). Kolejną grupę kanałów tworzą telewizje należące do holdingu Gazprom-Media (NTV i TNT). Do prywatnych stacji telewizyjnych należą m.in.Piatyj kanał, CTC, Domasznij, TV-3, REN-TV, 2×2, RBC TV i Muz-TV. Oprócz różnych programów tematycznych są emitowane także obcojęzyczne serwisy informacyjneRussia Today (angielskojęzyczna) oraz Rusija Al-Jaum (arabskojęzyczna). Do największych rozgłośni radiowych należą: Radio Rossija, Radio Majak, Russkoje Radio iGłos Rosji. Do gazet o największych nakładach należą: „Komsomolskaja Prawda”, „Kommiersant”, „Moskowskij Komsomolec”, „Izwiestija”, „Rossijskaja gazieta”, „Niezawisimaja gazieta”, „Trud”, „Wiedomosti”, „Wriemia Nowostiej”, „Prawda” oraz angielskojęzyczne „The Moscow Times” i „Moskowskije nowosti”. Najpopularniejszym tygodnikiem są „Argumienty i fakty”.
Media rosyjskie reprezentują obecnie niemal wszystkie opcje polityczne świata. Znaczna część mediów przedstawia informacje zgodnie z właściwym sobie przesłaniem ideowym lub propagandowym[209]. W Rosji funkcjonuje zarówno szereg mediów prywatnych, zagranicznych, jak i miejscowych mediów krytycznych wobec instytucji państwowych (np. kanałTV Dożd, radioEcho Moskwy, „Nowaja Gazieta”) oraz mediów państwowych, stanowiących oficjalną tubę rządową. Wiele organizacji politycznych dysponuje własnym zapleczem medialnym. Zawód dziennikarza należy do niebezpiecznych w Rosji. W latach 1992–2014 odnotowano zabójstwa 56 dziennikarzy (7. miejsce na świecie, ostatnie zabójstwo odnotowano 9 lipca 2013 roku)[210], w które zazwyczaj były zaangażowane grupy mafijne, ekstremiści religijni lub polityczni, biznesmeni i urzędnicy na różnych szczeblach[211][212].
Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej zostały utworzone na bazieArmii Radzieckiej po rozwiązaniu ZSRR. 7 V 1992 r. na mocy ustawy prezydentaBorysa Jelcyna utworzone zostało rosyjskie Ministerstwo Obrony, któremu podlegają wszystkie rodzaje wojsk. Federacja Rosyjska należy do mocarstwnuklearnych. Wydatki na zbrojenia w 2014 r. wyniosły ok. 70 mld USD, czyli 3,7% ówczesnego PKB Rosji[213].
W 2010 r. wojsko rosyjskie liczyło 1,027 mln żołnierzy oraz 754 tys. rezerwistów[216]. Liczba ludności zdolna do służby wojskowej w 2007 r. wynosiła 50,2 mln osób[34]. Arsenał rosyjski w 2014 r. liczył w przybliżeniu: 2038 głowic nuklearnych, 367 aktywnych nośników głowic, 130 taktycznych systemów rakietowych, 3,6 tys. samolotów, śmigłowców i dronów (1,2 tys. w rezerwie), 2,4 tys. samobieżnych zestawów przeciwlotniczych, 57 okrętów podwodnych (12 w rezerwie) i 191 nawodnych jednostek, w tym 1 krążownik lotniczy, 4 krążowniki, 15 niszczycieli, 4 fregaty, 78 korwet (11 różnych okrętów w rezerwie), 2,2 tys. czołgów (10 tys. w rezerwie), 3 tys. bojowych wozów piechoty (13,5 tys. w rezerwie), 3,7 tys. transporterów opancerzonych (9,6 tys. w rezerwie), 5,1 tys. dział i moździerzy (10,6 tys. w rezerwie), 1,4 tys. wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych (2,4 tys. w rezerwie).
Pocisk strategiczny R36-M2 „Wojewoda”
SilnikiNPO Energomasz RD-264 będące bazą wyjściową dla silników pocisku RS-28 „Sarmat”
Poza językami oficjalnymi, na obszarach zwartego zamieszkiwania mniejszości narodowych, języki tych mniejszości mogą być wprowadzane jako języki z urzędowym statusem w dowolnym regionie Rosji[219].
Oświata
Rosja należy do krajów o najmniejszym odsetkuanalfabetów na świecie (0,6%)[34]. W Rosji działają obecnie 1304uczelnie (685 szkoły państwowe i 619 szkoły prywatne) i 48 państwowychuniwersytetów. W latach 2003–2004 liczba uczniów szkół wyższych wyniosła 5 947 500 (5 228 700 uczniów szkół państwowych i 718 800 uczniów szkół prywatnych)[220]. W rezultacie silnego nacisku państwa na promowanie nauk ścisłych oraz technologii w edukacji,matematyka,fizyka,chemia,medycyna,lotnictwo orazastronautyka są w Rosji najlepiej rozwiniętymi dziedzinami nauki[221]. Konstytucja Rosji gwarantuje obywatelom bezpłatny dostęp do edukacji.
Rosja w mniemaniu części własnych ideologów i filozofów nie jest ani częścią Zachodu, ani częścią Azji, ale jej mieszanką, tworząc wyjątkową cywilizację, odrębną kulturę – według Samuela Huntingtona jest to cywilizacja prawosławna. Według innych stanowi część kultury europejskiej[222].
Rosyjska literatura, powstała na przełomie X–XI w. w związku z rozwojem piśmiennictwa i kultury feudalnej Rusi. Jej fundamentem stała się ustna twórczość ludowa – tzw.byliny,skazy,pieśni,legendy i inne przejawyfolkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. Wmonastyrach i cerkwiach, m.in. wŁawrze Peczerskiej (1051),Troicko-Siergijewskiej (1337/1345) iMonasterze Cyrylo-Biełozierskim (1397), zaczęły się gromadzić literatury i sztuki, a one same po stuleciach przekształciły się w pomniki architektury. W XIII w., w wyniku rozbicia dzielnicowego Rusi kultura ruska zaczęła się rozwijać odmiennie w różnych dzielnicach kraju. Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.:Ewangeliarz Ostromira (1056–1057),Ruska Prawda (XI w.),Powieść minionych lat autorstwaNestora (1113),Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186),Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) orazZadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.).
W XV-wiecznej literaturze pojawia się temat zjednoczenia całości ziem ruskich pod berłem carów moskiewskich, podjęty m.in. wOpowieści o książętach włodzimierskich Pachomiusza Logofeta oraz wTeorii trzech RzymówFiloteusza z Pskowa. Szczególne miejsce w literaturze tego okresu zajmujePodróż za trzy morza (1466–1472)Atanazego Nikitina, pierwsze w całości świeckie dzieło literatury rosyjskiej. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są nierzadko monumentalne, wielotomowe dzieła, m.in.Sudiebnik z 1550 r.,Domostroj,Wielkie Czytane Mineje, Stoglaw, Latopis Carski Iwana Groźnego orazLatopisPatriarchalny Nikona, które stały się oficjalnymi kronikami i zbiorami praw ówczesnej Rosji[223]. Literatura ruska i ruskijęzyk literacki rozwijały się również w Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie ostatecznie zanikły w XVII w., ustępującliteraturze polskiej i polskiemu językowi literackiemu. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należeliAwwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w języku rosyjskim, pt.Żywot protopopa Awwakuma (1672–1673) orazSymeon Połocki, twórca rosyjskiegowiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi takżeSynopsis Kijowski (1674)Innocentego Gizela, uważany za pierwszy rosyjski podręcznik historii.
W okresie radzieckim w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, komunistycznymi treściami. Począwszy od lat 80. widoczny jest powrót do starych tradycji ruskich przy czym jednocześnie nie próbuje się odrzucać dziedzictwa kulturowego okresu radzieckiego. Po zniesieniucenzury (1985–1990) zaczęły być wydawane teksty do tej pory nieopublikowane w Rosji, m.in. utworyAleksandra Sołżenicyna czyWieniedikta Jerofiejewa. Do obecnie tworzących pisarzy należą m.in.Władimir Sorokin,Wiktor Pielewin,Siergiej Łukjanienko iWiktor Jerofiejew.
Podstawy sztuki rosyjskiej stanowią sztuka staroruska ibizantyjska. W X wieku rozpoczęto budowę pierwszych świątyń opartych na wzorcach bizantyjskich, ale noszących oryginalne cechy ruskie. Zaczęła się rozbudowa miast zkremlem (w sumie na terenie Rosji wybudowano ponad 70 kremli). Obok drewnianych budowli z silnymi wpływami budownictwa ludowego (np. pogost naKiży z XVI wieku) wznoszono okazałe budowle kamienne. Do najznaczniejszych należą:kreml nowogrodzki z monasterem juriewskim (1030) iSoborem św. Sofii (1045–1052),Sobór św. Sofii w Kijowie (1037) iŁawra Peczerska (1051). W XII wieku ukształtowało się kilka odrębnych szkół architektury i malarstwa, z czego na czołowej pozycji uplasowała się szkoła nowogrodzka. W okresie tym powstały bogato zdobione freskami cerkwie nowogrodzkie, np. Zwiastowania (1179) iSpasa na Nieriedice (1198). Inne szkoły – pskowska i włodzimiersko-suzdalska – zapoczątkowały wznoszenie budowli z białego kamienia, harmonijnie wpisanych w krajobraz, np.cerkiew św. św. Borysa i Gleba w Kidekszy (1152),sobór Zaśnięcia Matki Bożej (1158–1189),Złota Brama (1158–1164) isobór św. Dymitra (1194–1197) weWłodzimierzu, zamekAndrzeja Bogolubskiego w Bogolubowie (1158–1165),cerkiew Opieki Matki Bożej na Nerli (1165),kreml suzdalski zsoborem Narodzenia Matki Bożej (1222–1225).
Od lat 70. XV do XVII wieku na sztukę Rosji oddziałowały ideały renesansu włoskiego. Obok architektów rosyjskich działali także budowniczy włoscy (Pietro Solari, Marco Ruffo). Wykształcił się styl łączący elementy renesansu, sztuki staroruskiej i nowych oryginalnych form. Za przykłady mogą posłużyć:Sobór Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (1475–1479)Sobór Zwiastowania (1484–1489), rozbudowakremla moskiewskiego z lat 1485–1495, Cerkiew Wniebowstąpienia wKołomieńskiem (1535) iCerkiew Wasyla Błogosławionego naPlacu Czerwonym (1555–1560). Rozbudowano takżekreml kazański. Pod wpływem działalności Rublowa ukształtowała się w XVI wieku szkoła stroganowska – najwybitniejsza szkoła w ikonografii ruskiej. W drugiej połowie XVI wieku na skutek inspiracji renesansem uformował się frjazyński styl malarski.
Podczas kiedy na Zachodzie kino było przede wszystkim formą rekreacji i wypoczynku dla klasy pracującej, kinematografia rosyjska aż do wybuchu rewolucji w 1917 roku była rozrywką elity i była dostosowana do jej wymagań intelektualnych[229]. Pierwszy rosyjski film z 1896 roku uwiecznia koronację caraMikołaja II i podobnie jak szereg kolejnych produkcji miał charakter dokumentalny. Do najważniejszych filmów fabularnych z okresu Rosji carskiej należą m.in.Stieńka Razin (1908),Obrona Sewastopola (1911) iOdejście wielkiego starca (1912).
W przeciągu lat 80. i 90. pomimo zniesienia cenzury, kino rosyjskie przeżywało kryzys spowodowany drastycznymi cięciami w dotacjach państwowych i wdrażaniem zasad rynkowych w produkcji filmowej. Na początku XXI wieku, wraz z polepszeniem się sytuacji gospodarczej kraju, kino rosyjskie doznało odrodzenia. Poziom produkcji filmowej w Rosji w bardzo krótkim czasie osiągnął wyższy pułap od produkcji brytyjskiej lub niemieckiej[232]. Dochody z kinematografii wyniosły w 2007 roku 565 mln USD, o 37% więcej niż w roku poprzednim[233]. Do najbardziej znanych filmów nakręconych po roku 1991 należą m.in.Spaleni słońcem (1994) iDwunastu (2007)Nikity Michałkowa,Brat (1997) iBrat 2 (2000)Aleksieja Bałabanowa,Rosyjska arka (2002)Aleksandra Sokurowa oraz9 kompania (2005)Fiodora Bondarczuka.
Kuchnia rosyjska ze względu na bogactwo etniczne i kulturowe kraju jest niezwykle różnorodna. Powstawała często w surowych warunkach klimatycznych, a jej podstawy stanowią:ryby,drób,dziczyzna,grzyby, owoce leśne imiód. Ze względu na urodzaj żyta, pszenicy, jęczmienia i prosa na południu kraju, powstało w Rosji wiele rodzajówpieczywa,kwasu chlebowego,piwa iwódki. Głównymi składnikami zup i sosów o różnych smakach są warzywa sezonowe lub magazynowane oraz ryby i mięso. Za tradycyjne dania rosyjskie uważa się m.in.przepiórkę zpierogami,pielmieni,naleśniki, czarnykawior (podawany jakozakąska), wędzone, suszone lub surowe ryby (np.bieługa, jesiotr, tołpyga),paschę,barszcz,botwinę i wiele innych[229].
Kazań Ariena, Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 2018
Rosjanie od dawna odnosili wielkie sukcesy sportowe, dzięki sporej liczbie utalentowanych sportowców zdobywających medale na najważniejszych zawodach międzynarodowych.
Radzieccy olimpijczycy zdobyli największą liczbę medali na sześciu letnich olimpiadach (1956, 1960, 1972, 1976, 1980, 1988)[234]. Począwszy odIgrzysk Olimpijskich w 1952 r. aż doIgrzysk w Pekinie w 2008 roku sportowcy z ZSRR/Rosji zawsze byli w pierwszej trójce państw z największą liczbą zdobytych złotych medali (nie licząc zbojkotowanych przez nichIgrzysk w 1984 roku)[234].
↑S.G.S.G.WheatcroftS.G.S.G.,R.W.R.W.DaviesR.W.R.W.,J.M.J.M.CooperJ.M.J.M.,Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941, „The Economic History Review”, 1986, Vol. 39, No. 2, s. 264-294.
↑Paul R.P.R.GregoryPaul R.P.R.,The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge University Press, 2004, s. 218–220,ISBN 0-521-53367-8.
↑abRut A. Agiejewa: Strany i narody: proischożdienije nazwanij. Moskwa: Nauka, 1990, s. 141–153.ISBN 5-02-002609-3.
↑A.W.A.W.SołowjowA.W.A.W.,Византийское имя России, „Византийский временник”, № 12, 1957, s. 134–155.
↑Б.М.Б.М.КлоссБ.М.Б.М.,О происхождении названия «Россия», Studia historica. Series minor, Moskwa: Рукописные памятники Древней Руси, 2012, s. 26,ISBN 978-5-9551-0527-7(ros.).
↑Nowaja rossijskaja enciklopedija. Aleksandr D. Niekipelow (red.). T. 1 (Rossija). Moskwa: Enciklopedija, 2004, s. 200.ISBN 5-94802-003-7.
↑Ottův slovník naučný. T. 22. V Praze: Jan Otto, 1904, s. 129. (cz.).
↑D.A. Maczinskij: Niektoryje problemy etnogeografii wostocznojewropejskich stiepiej wo II w. do n.e.– I w. n.e. // Archeologiczeskij sbornik Gosudarstwiennogo Ermitażje. T. 16. 1974, s. 122–133. (ros.).
↑Lidia V. Zablotskaya, Mikhail A. Zablotsky and Marina M. Zablotskaya, Origin of the hybrids of North American and European bison in the Caucasus Mountains. (Text presented in Russian at 2nd Conference of Bison Specialist Group, SSC/IUCN in Sochi, on 26–30 September 1988, and translated into English in 1990, but never published.).
↑W 517 r. n.e. bizantyjscy kronikarze odnotowali, że Słowianie przekroczyli Dunaj od strony Niziny Czarnomorskiej. Jest to pierwszy niepodważalny dowód obecności słowiańskiej w Europie i pozwala wnioskować, że dorzecze Dniepru było zasiedlone już w V w. Porównaj z: Zdeněk Váňa,Świat dawnych Słowian, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.
↑Gocha R. Tsetskhladze: The Greek Colonisation of theBlack Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology. p. 48: F. Steiner, 1998.ISBN 3-515-07302-7. Brak numerów stron w książce
↑Golden, „conversion” 141–145, 161; Brookpassim; Graetz 139; Rossman 82; Pinkus, Benjamin,The Jews of the Soviet Union: The History of a National Minority, Cambridge University Press, 1988, s. 2. While anti-Jewish persecutions are known to have occurred in Byzantium, scholars differ on their specific extent, nature and consistency.E.g., Angold, Michael,Church and Society in Byzantium Under the Comneni, 1081–1261, Cambridge University Press, 1995, s. 508; Gil, Moshe,A History of Palestine, 634–1099, Cambridge University Press, 1992, s. 9; Haldon, John F.,Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture, Cambridge University Press, 1990, 345,ISBN 0-521-31917-X. See also Scharf 97–99; Whittow, Mark,The Making of Byzantium, 600–1025, University of California Press, 1996, s. 44; Bowman, Stephen B., Ankori, ZviThe Jews of Byzantium 1204–1453 Bloch Pub Co (December 2001); Starr, Joshua,The Jews in the Byzantine Empire 641–1204 Burt Franklin (1970); R. Jenkins „Byzantium”; Ostrogorski 161; Cohen 112; Norwich 89; Geanakoplos 268;The Oxford History of Byzantium 13.; Browning 54; Cameron 272–274.
↑E.g., Brook; Dunlop; Golden,Khazar Studiespassim; Christian 282–300.
↑V. Spečiūnas. Lietuvos valdovai (XIII–XVIII a.): enciklopedinis žinynas. Wilno, 2004. s. 15–78.
↑Encyclopedia Lituanica. Boston, 1970–1978, Vol.5, s. 395.
↑Historians disagree on exact dating: Maciej Stryjkowski provided 1320/21, Aleksandr Ivanovich Rogov argues for 1322, C.S. Rowell for 1323, Feliks Shabul’do for 1324, Romas Batūra for 1325.
↑Rowell, S.C.,Lithuania Ascending: A Pagan Empire Within East-Central Europe, s. 1295–1345,Cambridge Studies in Medieval Life and Thought: Fourth Series, Cambridge University Press, 1994, s. 97,ISBN 978-0-521-45011-9.
↑Liczba uwzględnia mieszkańców Polski, Finlandii, Litwy, Łotwy, Estonii, Besarabii i innych obszarów utraconych przez Rosję w wyniku I wojny światowej. Porównaj z: Andrzej Witkowicz,Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923 (Warszawa: BibliotekaLe Monde diplomatique, Książka i Prasa, 2008, s. 149).
↑Ogólna liczba terroru stalinowskiego (lata 1924–1953) wynosi 11–13 mln zabitych i zmarłych w tym 1 mln ofiar niebędących obywatelami ZSRR. 7–9 mln zgonów było spowodowanych głodem i epidemiami. Porównaj z: Andrzej Witkowicz:Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923. (Warszawa: BibliotekaLe Monde diplomatique, Książka i Prasa, 2008, s. 445).
↑World War II [online], Encyclopædia Britannica [dostęp 2008-03-09] [zarchiwizowane zadresu 2007-12-16].
↑abVadim Erlikman: Poteri narodonaseleniia v XX veke: spravochnik. 2004. Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources.ISBN 5-93165-107-1. Brak numerów stron w książce
↑Liczbę tę jako najmniejszą możliwą podaje Andrzej Witkowicz w:Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923. (Warszawa: BibliotekaLe Monde diplomatique, Książka i Prasa, 2008, s. 476).
↑AntonA.TroianovskiAntonA.,ValerieV.HopkinsValerieV.,Putin, in a fiery speech to Russians, says he will recognize the separatists in Ukraine., „The New York Times”, 21 lutego 2022,ISSN0362-4331 [dostęp 2022-02-21], Cytat: Immediately after the speech, state television showed Mr. Putin at the Kremlin signing decrees recognizing the so-called Donetsk and Luhansk People’s Republics, which were created after Russia fomented a separatist war in eastern Ukraine in 2014.(ang.). Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Wyniki spisu ludności Rosji w 2021 r. Struktura narodowościowa (dane w formacie XLS).Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. rosstat.gov.ru/. [dostęp 2023-01-01]. Łącznie dane wymieniają 145 narodowości oraz wchodzących w skład 145 większych narodowości 49 mniejszych grup, pozycję „Inne narodowości” oraz grupę osób, które nie podały swojej narodowości.
↑Określenie „Małorusini” występuje także w polskiej literaturze, m.in. patrz: Jerzy Hawryluk,„Pisali jak chcieli” – spisy ludności w II Rzeczypospolitej, Ukraińskie Pismo Podlasia „Nad Buhom i Narwoju”, nr 2 (60), 2002 r.,dostępne w Internecie, dostęp 2008-03-03, 18:12; Grzegorz Rąkowski,Polska egzotyczna – przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 1994, s. 352–356,dostępne w Internecie, dostęp 2008-03-03, 18:12; Aleksander Wysocki,Zarys problemu świadomości narodowej rdzennych mieszkańców województwa poleskiego w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 27, 2005,dostęp 2008-03-03, 18:12.
↑Конституция РСФСР (1918) – Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 2016-01-21], Cytat: 65. Не избирают и не могут быть избранными, хотя бы они входили в одну из вышеперечисленных категорий: а) лица, живущие на нетрудовой доход, как-то проценты с капитала, доходы с предприятий, поступления с имущества и т. п.; в) частные торговцы, торговые и коммерческие посредники; г) монахи и духовные служители церквей и религиозных культов(ros.).
↑Алма-Атинская Декларация – Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 2016-01-20], Cytat: С образованием Содружества Независимых Государств Союз Советских Социалистических Республик прекращает свое существование. Государства – участники Содружества гарантируют в соответствии со своими конституционными процедурами выполнение международных обязательств, вытекающих из договоров и соглашений бывшего Союза ССР(ros.).
↑MarkM.WebberMarkM.,The International Politics of Russia and the Successor States, Manchester University Press, 1996,ISBN 978-0-7190-3961-4 [dostęp 2016-01-21], Cytat: The member states of the CIS, by contrast adopted the opposite position, pledging in the Commonwealth’s founding agreements to fulfil all the USSR’s international commitments. This step conferred upon the CIS members the position o successor states. The apparent egalitarianism of this common status was, however, belied by Russia’s emergence as primus inter pares.(ang.).1 stycznia Brak numerów stron w książce
↑PriitP.JärvePriitP.,EUDO CITIZENSHIP OBSERVATORY,VadimV.Poleshchuk, European University Institute, Robert Schuman Center for Advanced Studies, 2013 [dostęp 2016-01-03] [zarchiwizowane zadresu 2011-09-11]. Brak numerów stron w książce
↑Art. 25 Karty Narodów Zjednoczonych stanowi, iż:Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych zgadzają się przyjmować i wykonywać decyzje Rady Bezpieczeństwa zgodnie z niniejszą Kartą.
↑28 sierpnia 2014 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Litwy wydało komunikat, w którym działania rosyjskich sił zbrojnych na terytorium Ukrainy uznało za „poważne naruszenie fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego i porozumień zawartych na międzynarodowych spotkaniach”. Zdaniem litewskiego MSZ „takie działania otwarcie gwałcą suwerenność i nienaruszalność terytorialną Ukrainy i zagrażają bezpieczeństwu całego regionu.”Statement on Russia’s military invasion of Ukraine [online] [dostęp 2014-08-30](ang.). 28 sierpnia 2014 MSZ Łotwy wydało oświadczenie potępiające „inwazję terytorium Ukrainy przez siły zbrojne Federacji Rosyjskiej”Statement by the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Latvia [online] [dostęp 2014-08-30] [zarchiwizowane zadresu 2014-08-29](ang.). 28 sierpnia 2014 estoński minister spraw zagranicznychUrmas Paet stwierdził, że Rosja jest bezpośrednio zaangażowana w konflikt we wschodniej Ukrainie i powinna przyznać się do tego faktu. Estonia potępiła rosyjską inwazję jako naruszającą suwerenność i integralność terytorialną UkrainyForeign Minister Urmas Paet: Russia should admit it is a party to the conflict in eastern Ukraine [online] [dostęp 2014-08-31](ang.). 29 sierpnia 2014 polskieMinisterstwo Spraw Zagranicznych oficjalnie ogłosiło, że traktuje ofensywne działania rosyjskich sił zbrojnych w południowych regionach obwodu donieckiego, w szczególności w okolicach miasta Nowoazowsk, jakoagresję Rosji na Ukrainę w rozumieniu prawa międzynarodowegoOświadczenie MSZ o eskalacji sytuacji na Ukrainie wschodniej [online] [dostęp 2014-08-29].
↑«У него там что-то с шубой»: 15 главных цитат из пресс-конференции Путина [online], РБК [dostęp 2016-02-18], Cytat: Владимир Путин: Мы никогда не говорили, что там нет людей, которые занимаются там решением определенных вопросов в военной сфере, но это не значит, что там присутствуют регулярные российские войска, почувствуйте разницу.
↑Administrator,Сколько добровольцев из России воюет на Украине [online], news-usa.ru [dostęp 2016-02-18], Cytat: Александр Захарченко заявил, что среди ополченцев ДНР находятся около 3–4 тыс. российских добровольцев.
↑СКР заявил о геноциде русских на Украине – BBC Русская служба [online], BBC Русская служба [dostęp 2016-02-18], Cytat: Следственный комитет России возбудил уголовное дело о геноциде русскоязычного населения на юго-востоке Украины, сообщил представитель ведомства Владимир Маркин.(ros.).
↑BirgitB.BeumersBirgitB.,Pop Culture Russia!: Media, Arts, and Lifestyle, ABC-CLIO, 2005, s. 233, 1,ISBN 1-85109-459-8, Cytat: (...) This trend would be trumped, however, by the most popular pop band in Russian history, the duo t.A.T.u, playing in a Euro- pop-rock style (...).(ang.).
Nikołaj Karamzin: Historya państwa rossyiskiego M. Karamzina. Wyd. 1. T. 1-13. Warszawa: u Zawadzkiego i Węckiego, 1824–1830. Brak numerów stron w książce
Andrzej de Lazari: Dusza polska i rosyjska: (od Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna): materiały do „katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan. Wyd. 1. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2004.ISBN 83-918046-3-1. Brak numerów stron w książce
Piotr Eberhardt: Geografia ludności Rosji. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.ISBN 83-01-13720-7. Brak numerów stron w książce
Grzegorz Ziętala: Geografia gospodarcza Rosji. Wyd. 1. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2006. Na książce wyłącznieISBN 8373382282. Brak numerów stron w książce
Marian Jakóbiec (red.): Historia literatury rosyjskiej: praca zbiorowa. Wyd. 2 zmienione. T. 1–2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976. Brak numerów stron w książce
↑Państwoin statu nascendi;Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
.svg)
_-_Time_Zones_(2018).svg)
_(6128999872).jpg)
.png)
.jpg)
.svg)
.png)
.svg)
_(2004).png)
.svg)
.png)
.png)
.png)
_(2005).png)
_small.png)
.png)
_09.jpg)
_Trubnaya_Square.JPG)
.svg)
.jpg)
.jpg)
