W 1969 roku ciężarna żona Polańskiego, aktorkaSharon Tate, została zamordowana wraz z czwórką przyjaciół przez członków sektyCharlesa Mansona. W 1977 Polański został oskarżony w Los Angeles ogwałt na trzynastolatce. W wyniku wytoczonego mu procesu postanowił wyjechać w 1978 ze Stanów Zjednoczonych do Francji. Kilkakrotnie bez powodzenia podejmowane były próbyekstradycji Polańskiego do USA.
Urodził się 18 sierpnia 1933 w Paryżu jako Raymond Thierry Liebling[9]. Był synem Mojżesza Lieblinga (1903–1983[10]) i Belli (Buli) Katz-Przedborskiej (1900–1943). Ojciec późniejszego reżysera był Polakiemżydowskiego pochodzenia. Urodził się wKrakowie, a pod koniec lat 20. wyjechał do Paryża, by zostaćmalarzem. Rodzice Belli pochodzili z Rosji – jej ojciec był Żydem, a matka katoliczką. Rodzina Belli była dobrze sytuowana. Bella mieszkała początkowo w Polsce, a później w Paryżu, gdzie wyszła za mąż i gdzie urodziła się przyrodnia siostra Raymonda – Annette. Bella rozwiodła się z pierwszym mężem, po tym jak nawiązała romans z Mojżeszem Lieblingiem, z którym wzięła jesienią 1932 ślub cywilny. Mojżesz i Bella Lieblingowie nie byli osobami religijnymi[11][12].
Na początku 1937 Lieblingowie przeprowadzili się do Krakowa[12][13]. Miało to ich uchronić przed narastającymi nastrojamiantysemickimi we Francji[11]. Zamieszkali w kamienicy przy ulicy Bolesława Komorowskiego 9[14][13]. Mojżesz Liebling, który nie odniósł sukcesu jako malarz i zajmował się m.in. produkcjąpopielniczek z tworzywa sztucznego, był człowiekiem opryskliwym wobec syna i Annette[15]. Romek (tak nazywano chłopca w Polsce[16]) był trudnym i drażliwym dzieckiem, często się dąsał i wybuchał gniewem[12]. Pierwszy film, jaki zapamiętał, toZakochani, na który wybrał się do kina z siostrą[17].
Po wybuchuII wojny światowej sytuacja rodziny znacznie się pogorszyła – Mojżesz Liebling pozostał w Krakowie, a żonę, syna i pasierbicę wysłał doWarszawy[16]. Wkrótce jednak wszyscy razem zamieszkali u Marii Liebling (babki Romka) naKazimierzu, a Romek podjął naukę w szkole[18]. Tam najbardziej zainteresował goepidiaskop i to jak działa ten mechanizm[17][19]. Po kilku tygodniach przestał uczęszczać na zajęcia, po tym jak władze okupacyjne zabroniły dzieciom żydowskim nauki w szkole[a]. Lieblingowie trafili do utworzonego naPodgórzugetta krakowskiego i zamieszkali na rogu ulic Parkowej i Rękawki[20], dzieląc mieszkanie z innymi rodzinami. Matka Romka pracowała jako sprzątaczka naWawelu, zamienionym na siedzibę generalnego gubernatoraHansa Franka. W lutym 1943 Bellę i Marię Liebling wywieziono doAuschwitz-Birkenau, gdzie zginęły[21].
Często wychodził z getta na aryjską stronę przez dziury w ogrodzeniu z drutu kolczastego[19], co ułatwiał mu jegoaryjski wygląd[22]. Czasem przyglądał się propagandowym pokazom i projekcjom niemieckich kronik filmowych[19]. Był świadkiem likwidacji getta 13 marca 1943. Mojżesz Liebling umożliwił synowi ucieczkę, robiąc rano dziurę w ogrodzeniu, a na jego schronienie w katolickiej rodzinie przeznaczył posiadane oszczędności[23]. Chłopiec początkowo ukrywał się jako Roman Wilk u rodziny Wilków (z którą miał być rzekomo daleko spokrewniony), która przekazała go innej krakowskiej rodzinie – Putków. Począwszy od lata 1943 mieszkał w oddalonej o około trzydzieści kilometrów od Krakowa wsiWysoka wpowiecie wadowickim, w chacie rodziny Buchałów na zboczu góry Mosiórka. Ukrywał się tam do jesieni 1944, po czym ponownie wrócił do Krakowa, do rodziny Putków[24][25]. Po wkroczeniuArmii Czerwonej do Krakowa 19 stycznia 1945 przez pewien czas błąkał się po mieście[26]. Zamieszkał następnie u spotkanego przypadkowo na ulicy stryja Stefana Lieblinga, a gdy stosunki między nimi uległy pogorszeniu, u innego stryja – Dawida Lieblinga[b], dzielącego mieszkanie z rodziną Horowitzów, w tym zRyszardem Horowitzem (ur. 1939)[28][22].
Mojżesz Liebling, który trafił do obozu koncentracyjnego wMauthausen-Gusen, przeżył wojnę[29]. 21 grudnia 1946 ożenił się z Wandą Zajączkowską, a pod jej wpływem zmienił nazwisko i odtąd znany był jako Ryszard Polański – Roman także zmienił nazwisko na Polański, ale przez pewien czas po wojnie używał jeszcze nazwiska Wilk. Wojnę przeżyła też Annette, która wróciwszy z obozu w Auschwitz wyjechała do Paryża[30]. Roman, bliżej związany z matką, a w czasie wojny przyzwyczajony do samodzielności, nie utrzymywał bliskich relacji ani z ojcem, ani z młodą macochą i nie mieszkał z nimi, a w pokojach wynajmowanych u różnych rodzin[30].
Mimo korepetycji, miał słabe oceny w szkole, uzyskiwał jednak bardzo dobre oceny z rysunków[27]. O swojej edukacji powiedział: „Byłem zawsze najgorszy w całej klasie, ale nauczyciele przepychali mnie, bo uważali, że jestem zdolny”[31]. Po szkole podstawowej, przez pewien czas, ku zadowoleniu ojca, uczęszczał do górniczej szkoły zawodowej, aby zostać elektrotechnikiem, lecz nie miał motywacji do nauki[32]. Dlatego w 1951 przeniósł się do Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie, skąd został wydalony w lutym 1952[33], po tym, jak popadł w konflikt z dyrektorem szkoły,Włodzimierzem Hodysem[34]. Naukę kontynuował jako wolny słuchacz wliceum plastycznym wKatowicach, dokąd dojeżdżał zBytomia[35]. Zdał tam maturę, mimo że przewodniczącym komisji maturalnej został Hodys, który po tygodniu wyczerpujących egzaminów kazał Polańskiemu przyjechać do Krakowa po świadectwo maturalne, a następnie rzucił je mu bez słowa przez biurko[22].
Latem 1945 wstąpił do harcerstwa, gdzie, mimo drobnej budowy ciała, zyskał uznanie wśród opiekunów i kolegów dzięki swojej energii[27]. Na letnim obozie na Pomorzu w 1946 zdobył popularność, opowiadając przy ognisku historie i odgrywając sceny – jak przyznał w autobiografii z 1984 – odkrył wtedy swoje powołanie[36]. Był również zafascynowany kinem i teatrem; wraz z nowo poznanym przyjacielem Piotrem Winowskim kolekcjonował plakaty, programy z fotosami oraz streszczeniami filmów[37]. Po wojnie początkowo planował jednak związać swą przyszłość z zawodowymkolarstwem i przez kilka lat z zaangażowaniem trenował jazdę na rowerze, głównie natrasie Kraków-Zakopane. Ze sportu zrezygnował po traumatycznym przeżyciu w czerwcu 1949, kiedy krakowskiseryjny morderca Janusz Dziuba[c] zwabił go w odludne miejsce pod pretekstem sprzedaży roweru, po czym ciężko pobił i okradł. Po długiej rekonwalescencji Polański zaniechał kolarstwa i skierował swe zainteresowania oraz plany wyłącznie ku grze aktorskiej[39][40].
W 1948 nawiązał kontakt zMarią Biliżanką, dyrektorką krakowskiego dziecięcego zespołu teatralnego „Wesoła Gromadka”. Znalazł się w zespole, a później grał także w Państwowym Teatrze Młodego Widza (obecnieTeatrze „Bagatela”), w którym występował w rolach Żaka wFarfurce królowej Bony (1948) w reżyserii Biliżanki oraz pastuszka Wani wSynu pułku (1948) w realizacjiJózefa Karbowskiego. Ta ostatnia rola zapewniła mu wyróżnienie na warszawskim festiwalu sztuk radzieckich w 1950. Wystąpił również w sztuceCyrk Tarabumba (1950)Gwidona Miklaszewskiego, wystawionej wTeatrze „Groteska”[41].
W 1953 zadebiutował jako aktor w epizodycznej roli „Małego” w drugiej noweliJacek w reżyseriiKonrada Nałęckiego, będącej częściąsocrealistycznego filmuTrzy opowieści (1953)[42][43]. Mimo że film nie był znaczący, poznał dzięki niemu dziekanałódzkiej szkoły filmowejAntoniego Bohdziewicza (kierownika artystycznego filmu) i studenta tej szkołyAndrzeja Wajdę (który miał zrealizować czwartą nowelkę, ale do tego nie doszło[42]), a także miał możliwość przyglądać się jego powstawaniu[44][43]. Mimo to władzeszkół aktorskich w Krakowie iWarszawie nie chciały go przyjąć, oficjalnie z powodu niewysokiego wzrostu i chłopięcego wyglądu, a nieoficjalnie zapewne także z powodu zuchwałości i przekory[44][45]. Aby uniknąć trzyletniej służby wojskowej, Polański próbował bezskutecznie dostać się na różne kierunkiUniwersytetu Jagiellońskiego iAWF w Krakowie. Następnie planował ucieczkę na Zachód – rozważał m.in. ucieczkę kajakiem naBornholm, a także ukrycie się pod obiciem sufitu wagonu relacjiMoskwa–Paryż[45][46].
Pierwszą etiudą nakręconą przez Polańskiego byłRower (1955), w którym wykorzystał wypadek sprzed kilku lat, kiedy został brutalnie pobity przez Janusza Dziubę. Film jednak nie zachował się do czasów współczesnych – wywołany w warszawskim laboratorium materiał został omyłkowo przesłany do Moskwy, gdzie zaginął[51][52]. Nakręciwszy później wprawki realizacyjne w postaci etiudMorderstwo (1956) orazUśmiech zębiczny (1957), dał się już wtedy poznać jako reżyser skoncentrowany na tematach takich jak przemoc, morderstwo oraz podglądactwo[53].
W 1957 odwiedził w Paryżu siostrę Annette, która była już mężatką i miała córkę[52]. Po powrocie do Łodzi imponował znajomością granych we Francji filmów i stał się ekspertem w sprawach tańca i mody[54]. Wywołał skandal filmemRozbijemy zabawę (1957) – przy kręceniu etiudy zorganizował zabawę taneczną dla kolegów ze studiów, a przed jej rozpoczęciem umówił się z bandą miejscowych chuliganów, żeby w odpowiednim momencie wtargnęli na teren szkoły i wszczęli bójkę. Całe zdarzenie nagrał na kamerze, a za eksperyment otrzymał naganę rady pedagogicznej[55][56]. Sam wystąpił w roli chuligana Małego w dyplomowym filmieKoniec nocy (1957)Juliana Dziedziny,Pawła Komorowskiego oraz Walenty Uszyckiej[57].
Pierwszym upublicznionym filmem Polańskiego była nakręcona wGdańsku iSopocie etiudaDwaj ludzie z szafą (1958). Muzykę do niej skomponował Krzysztof Komeda, a w głównych rolach wystąpili Henryk Kluba i Jakub Goldberg. Polański zagrał natomiast jednego z chuliganów, atakujących w brutalny sposób pokojowo nastawionych mężczyzn dźwigających szafę[55]. Dzięki temu filmowi po raz pierwszy został nagrodzony na kilku festiwalach filmowych (m.in. wBrukseli,Oberhausen iSan Francisco)[58]. Jego kolejnymi filmami krótkometrażowymi, opartymi nagrotesce, byłyGdy spadają anioły (1959) iLampa (1959). Pierwszy ukazywał smutne życie kobiety pracującej wszalecie, a drugi płonącą pracownię lalkarską[59][60]. W tym czasie grał też drobne role, m.in. w filmach Andrzeja Wajdy,Andrzeja Munka orazJanusza Morgensterna[61].
Ukończył łódzką szkołę filmową bez dyplomu, gdyż nie napisał pracy teoretycznej – chciał zostać reżyserem pełnometrażowego filmu kinowego. Dzięki pośrednictwuJerzego Bossaka, kierownika artystycznego wZespole Realizatorów Filmowych „Kamera”, otrzymał w 1959 zlecenie na napisanie scenariusza do filmu pełnometrażowego. Komisja Ocen Scenariuszy nie zaakceptowała jednak projektu, napisanego wspólnie zJerzym Skolimowskim i Jakubem Goldbergiem, gdyż nie miał „wymowy społecznej”[61]. Został asystentem Munka, który w 1959 kręcił filmZezowate szczęście (1960) i zagrał w nim niewielką rolę korepetytora. Następnie poleciał na rok do Francji w towarzystwie swojej nowo poślubionej żonyBarbary Kwiatkowskiej, która otrzymała rolę w filmieLa Milieme fenetre (1960)Roberta Ménégoza. Tam też nakręcił krótkometrażowy filmGruby i chudy (1961,Le gros et le maigre), w którym zagrał rolę biednego sługi poniżanego przez swego tłustego pana (Andrzej Katelbach). Na początku 1961 wrócił do Polski i zrealizował w zimowych plenerach wsiKiry krótkometrażowy filmSsaki (1962) o dwóch ludziach kłócących się o to, kto kogo ma wieźć na sankach[62][63][64].
W 1961, po ponownym pobycie w Paryżu, wrócił do Łodzi na prośbę Jerzego Bossaka, który powiadomił go o zgodzie na realizacjęNoża w wodzie (1962), po tym jak Polański przerobił scenariusz filmu przygotowywany dwa lata wcześniej[65]. Film kręcony był latem 1961 naMazurach. Po zakończeniu zdjęć operatorJerzy Lipman prowadząc samochód uderzył w drzewo – Polański jadący jako pasażer doznał złamania kości podstawy czaszki i trafił na dwa tygodnie do szpitala[66]. Psychodrama rozgrywająca się między zamożnym małżeństwem (Leon Niemczyk,Jolanta Umecka) a tajemniczym młodzieńcem (Zygmunt Malanowicz) została ostro oceniona przez krytyków polskich. O ile strona formalna filmu nie budziła zarzutów,Nóż w wodzie potępiano powszechnie za promowanie zachodnich wzorców, a oficjalnie dzieło Polańskiego zrugał nawetI sekretarzKC PZPRWładysław Gomułka. Jednakże paradoksalnieNóż w wodzie stał się pierwszym obficie nagradzanym filmem debiutanta, zdobywającZłotą Kaczkę dla najlepszego filmu, nagrodęFIPRESCI naFestiwalu Filmowym w Wenecji oraz pierwszą polską nominację doOscara za film nieanglojęzyczny. Mimo to niechęć polskich krytyków do filmu, motywowana wówczas osobą reżysera, zmusiła Polańskiego do wyjazdu z Polski[67].
Po wyjeździe z Polski i po rozwodzie z Barbarą Kwiatkowską znalazł w Paryżu pomoc ze strony scenarzystyGérarda Bracha[68][69], z którym niebawem nawiązał długoletnią przyjaźń. Jednak pomysły na scenariusze, którymi Polański dzielił się z Brachem (m.in.Czekając na Katelbacha, z którego narodziła sięMatnia), nie znajdowały przychylności francuskich producentów[69].Nóż w wodzie nie odniósł sukcesu frekwencyjnego we Francji, toteż Polański i Brach postanowili zrealizować wAmsterdamie epizod filmu nowelowegoNajpiękniejsze oszustwa świata (Les plus belles escroqueries du monde, 1964)[70]. Dopiero przychylny odbiór noweli zwrócił na Polańskiego uwagę krytyków, co wespół z rosnącą popularnościąNoża w wodzie zapewniło reżyserowi możliwość nakręcenia kolejnego filmu wWielkiej Brytanii[71]. Został zaproszony do Londynu przezGene’a Gutowskiego, producenta filmowego także żydowskiego pochodzenia z przedwojennej Polski[72]. Mimo planu nakręcenia filmu pt.Jeśli przyjdzie Katelbach (na podstawie scenariusza napisanego razem z Brachem) został namówiony przez Gutowskiego, aby jako pierwszy film anglojęzyczny stworzyć produkcję o głośnym przekazie[73]. Nawiązawszy współpracę z producentamiMichaelem Klingerem iTonym Tenserem, Polański i Brach w siedemnaście dni napisali scenariusz do filmuWstręt (Repulsion, 1965)[74], pierwotnie zatytułowanyLovelihead[75]. Główną rolę młodej kobiety cierpiącej naschizofrenię paranoidalną oraz lęk przed mężczyznami reżyser powierzyłCatherine Deneuve[76].Wstręt odniósł sukces międzynarodowy i zapewnił Polańskiemu nagrodęFIPRESCI oraz Srebrnego Niedźwiedzia naBerlinale[77]. Jak pisał Peter Bradshaw w dzienniku „The Guardian”: „ten niezwykle odrażający, przerażająco przekonujący dreszczowiec psychologiczny jest rzadkością – strasznym filmem, w którym to kobieta popełnia zbrodnię”[78].
SukcesWstrętu sprawił, że Tensor i Klinger zgodzili się na realizację kolejnego filmu Polańskiego i Bracha[79].Matnia (Cul-de-sac, 1966) została nakręcona na wysepceLindisfarne w hrabstwieNorthumberland, gdzie znajdował się zamek służący jako rekwizyt dla psychodramy rozgrywającej się między czworgiem bohaterów. Młoda kobieta (Françoise Dorléac) oraz jej zniewieściały mąż (Donald Pleasence) muszą w filmie stawić czoła dwóm gangsterom, którzy z wolna terroryzują parę. Film nawiązywał do sztuk teatralnychSamuela Becketta, z których zapożyczona została poetyka teatru groteski; rozprawa głównych bohaterów z gangsterami przybiera niespodziewany charakter, skutkując zarazem rozpadem małżeństwa[80]. Rolę żony zagrała siostra Deneuve, Françoise Dorléac[81].Matnia została z entuzjazmem przyjęta przez krytyków, zdobywając na Berlinale tym razemZłotego Niedźwiedzia dla najlepszego filmu[82].Jonathan Rosenbaum uznałMatnię za „jedno z najlepszych i najczystszych dzieł” Polańskiego[83]. Po sukcesieWstrętu iMatni Polański stał się jednym z najbardziej znanych reżyserów. Dbał umiejętnie o swój wizerunek, tak by interesowały się nim media ipaparazzi – kupił w prestiżowej londyńskiej dzielnicyBelgravia dom szeregowy i wyposażył go w niezwykłe sprzęty (jak manekin na czworakach ze szklanym blatem służący jako stół), jeździł luksusowymi samochodami, odwiedzał nocne kluby w towarzystwie pięknych kobiet, prowokował podczas konferencji i publicznych wystąpień[84].
Bal wampirów (Dance of the Vampires, 1967), koprodukcja brytyjsko-amerykańska (na zlecenie amerykańskiego producentaMartina Ransohoffa), stanowiła odskocznię od poważnej tematykiWstrętu iMatni. Komedia ta parodiowała krwawe brytyjskie horrory z wytwórniHammer Films[85] i dekonstruowała konwencje kina grozy (na przykład próbaegzorcyzmu na jednym z wampirów kończy się niepowodzeniem ze względu na żydowski rodowód tego ostatniego)[86]. Polański wystąpił w niej w roli niezgrabnego ucznia pogromcy wampirów, w którego wcielił sięJack MacGowran. Jedna z ról żeńskich przypadłaSharon Tate, która stała się niebawem żoną Polańskiego[87]. Jednakże sam film, poddany sporej ingerencji ze strony Ransohoffa (wyciętych zostało ponad 20 minut oryginalnego materiału)[88] oraz przemianowany naNieustraszonych pogromców wampirów (The Fearless Vampire Killers), okazał się zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych klęską artystyczną;Roger Ebert z przekąsem pisał, że podczas seansu kinowego, w którym uczestniczył, nikt się nie śmiał, a „jedna czy dwie osoby wręcz płakały”[89]. 108-minutowa wersja reżyserska natomiast została ciepło przyjęta we Francji oraz we Włoszech[90].
Po nakręceniu trzech filmów Polański wraz z producentem Genem Gutowskim założyli w Londynie firmę produkcyjną, początkowo funkcjonującą pod nazwą Gupol, a potem przemianowaną na Cadre Films[91]. Obaj podpisali też kontrakt z amerykańską wytwórniąParamount Pictures zHollywood na kilka filmów[91].
W 1968 wraz z Tate i Komedą wyjechał do Hollywood, gdzie nawiązał współpracę z producentemRobertem Evansem[90]. Ten dał mu maszynopis powieści grozyDziecko Rosemary (Rosemary’s Baby)Iry Levina, który spodobał się Polańskiemu i został przezeń osobiście poddany obróbce scenariuszowej[92]. Główna bohaterka nakręconego w 1968 filmupod tym samym tytułem – Rosemary Woodhouse (Mia Farrow) zamieszkuje z mężem Guyem (John Cassavetes) w starej kamienicy, a ich sąsiadami są Castevetowie – starsze małżeństwo, zachowujące się podejrzanie. Rosemary w nocy ma koszmar, że została zgwałcona przez diabła, ale Guy twierdzi, że to on się z nią kochał. Kobieta przestaje ufać sąsiadom i mężowi. Dowiaduje się, że jej dziecko urodziło się martwe, ale kiedy zakrada się do mieszkania sąsiadów, słyszy płacz niemowlęcia, czczonego jako syna szatana[93][94].Dziecko Rosemary zyskało opinię arcydzieła horroru satanistycznego ofeministycznej tonacji[95]. Uwagę recenzentów zwróciła skomponowana przez Komedę melodia kołysanki, która była jego ostatnią pracą dla Polańskiego i przedostatnim podkładem muzycznym do filmu[d][97][98]. Film odniósł także największy w karierze Polańskiego sukces kasowy, przynosząc dochód od 35 do 40 razy większy niż budżet w wysokości 2,3 miliona dolarów[98].
Po filmieDziecko Rosemary wraz z Gutowskim planowali nakręcić film biograficzny opowiadający o życiu skrzypkaNiccola Paganiniego jednak mimo napisania scenariusza przezEnnia De Conciniego do realizacji nie doszło[99]. Podobnie nie doszło do finalizacji westernu pt.Daisy and Maisy według przetłumaczonego scenariuszaGérarda Bracha oraz filmu pt.Donner Pass według pracy Ivana Moffata[100]. W 1968 Polański został zaproszony do jury21. MFF w Cannes, ale z powodu wydarzeńmaja 1968 festiwal przerwano i nie przyznano w tym roku nagród[101]. Napisał także scenariusz do filmuDzień na plaży (A Day at the Beach, 1970), którego został również producentem. Kameralny film wyreżyserowany przez Marokańczyka Simona Heserę i nakręcony wDanii nie odniósł sukcesu[102].
Wstrząs dla Polańskiego stanowiło zabójstwo Sharon Tate i ich wspólnych przyjaciół dokonane w sierpniu 1969 wLos Angeles przez grupęCharlesa Mansona. Po osobistej tragedii Polański wraz z Dickiem Sylbertem podjął pracę nad filmemDay of the Dolphin (pol.Dzień delfina), jednak ostatecznie z uwagi na swój stan wycofał się (reżyserem zostałMike Nichols)[103]. Od 1969 wraz z Gutowskim odsprzedali prawa do powieściNiebieska gitara (Blue Guitar) i mieli zostać koproducentami ekranizacji, reżyserowanej przezRogera Vadima z rolami głównymiJane iPeter Fonda, ostatecznie nie zrealizowanej[104]. Potem zdecydował się zrealizować adaptację szekspirowskiej sztukiMakbet.Tragedia Makbeta (Macbeth, 1971), szesnasta filmowa transpozycja sztuki, była oceniana przez recenzentów jako wyjątkowo brutalna i „surowa w swej umotywowanej przemocy”[105], ponadto oddawała „zimny, barbarzyński klimat sztuki Szekspira”[106].National Board of Review uznałaTragedię Makbeta Polańskiego za najlepszy film roku[107].
W 1972 wyjechał do Włoch, gdzie na podstawie scenariusza Bracha, na zlecenie producentaCarla Pontiego nakręcił kolejny film traktujący o obłędzie. Główna bohaterka filmuCo? (Che?, 1972), ucieleśniana przezSydne Rome, udaje się do willi śródziemnomorskiej zamieszkanej przez ekscentryczne osobowości. Film Polańskiego i Bracha miał w zamierzeniu przypominać enigmatyczne powieściLewisa CarrollaAlicja w Krainie Czarów orazPo drugiej stronie lustra[108], nie miał jednak powodzenia u krytyków. Polańskiemu zarzucano powielanie konwencji komedii absurdu, które reżyser wyśmiał wMatni[109], a wraz z upływem czasu także seksistowskie dialogi[110]. Ebert drwił: „Zastanawiam się, ile Carlo Ponti dał Romanowi Polańskiemu za ten film. 10 centów było pewnie drożyzną”[111].
Po realizacjiCzego? producent Robert Evans wespół z aktoremJackiem Nicholsonem nakłonił Polańskiego do nakręcenia filmuChinatown (1974), do którego opasły scenariusz napisałRobert Towne[112]. BohaterChinatown, prywatny detektyw J.J. Gilles (Nicholson), zostaje wplątany w piętrową intrygę, która ujawnia korupcję panującą na najwyższych szczeblach wLos Angeles oraz plany pozbawienia miasta dostępu do wody. Towne oparł scenariusz na prawdziwej historii milionera Williama Mulhollanda, który zbił majątek na nawadnianiu pól kalifornijskich[113]. Towne pisał scenariusz z myślą o Nicholsonie, a Polański przy doborze obsady uwzględnił równieżFaye Dunaway jako Evelyn Mulwray (inicjatorkę zlecenia) orazJohna Hustona jako jej makiawelicznego ojca[114]. Wystąpił gościnnie w roli zbira, który nacina Gillesowi jego nozdrze za pomocą noża[115]. Polański również, wbrew woli Towne’a, dokręcił pesymistyczne zakończenie utworu[116]. Film zilustrowany muzykąJerry’ego Goldsmitha odniósł olbrzymi sukces artystyczny;Chinatown nominowany został w 11 kategoriach do Oscara (statuetkę odebrał jedynie Towne)[117] oraz zdobył czteryZłote Globy (dla Evansa za produkcję, Towne’a za scenariusz, Polańskiego za reżyserię oraz Nicholsona za pierwszoplanową rolę męską)[118]. W plebiscycie czytelników „Guardiana” z 2010Chinatown zwyciężył jako najlepszy film wszech czasów[119].
W 1976, ponownie wyjechawszy do Europy, nakręcił w koprodukcji francusko-amerykańskiej filmLokator (The Tenant), również oparty na scenariuszu Bracha, który z kolei był adaptacją powieściRolanda ToporaChimeryczny lokator (1964)[120]. Reżyser wcielił się w filmie w pierwszoplanową rolę imigranta z Polski, Trelkovsky’ego, który zamieszkuje w kamienicy wśród wścibskich i opresyjnych sąsiadów. Coraz większa ingerencja sąsiadów w życie Trelkovsky’ego doprowadza go do szczytu paranoi.Lokator wywołał początkowo ożywioną dyskusję; o ile Ebert poczuł się zakłopotany filmem Polańskiego[121], Ben Sachs uznałLokatora za film zabarwiony czarnym humorem oraz „prawdopodobnie najbardziejkafkowski ze wszystkich filmów reżysera”[122], a Kim Morgan dopatrzyła się w nim nawet tropów prowadzących doDostojewskiego[123]. WspółcześnieLokator uznawany jest za arcydzieło Polańskiego[124], a także „jedno z najmroczniejszych i najbardziej osobistych przedstawień obłędu psychicznego kiedykolwiek zaadaptowanych na film”[125].
Okres angielsko-francuski: koniec XX wieku (1977–2000)
Po realizacjiLokatora otrzymał w 1976 francuskie obywatelstwo. Na zaproszenie Bawarskiej Opery Narodowej wyjechał do Monachium, gdzie wystawiłRigoletto Giuseppe Verdiego. PremieraRigoletta w październiku 1976 w monachijskim Teatrze Narodowym została owacyjnie przyjęta przez publiczność[126]. Wówczas otrzymał propozycję przełożenia na język filmu książkiPierwszy grzech główny (1973) Lawrence’a Sandersa, na podstawie której scenariusz miał napisać Towne[127]. Powróciwszy wówczas do Stanów Zjednoczonych, planował ubiegać się o zieloną kartę[128], jednak po skandalu związanym zoskarżeniem o molestowanie seksualne Samanthy Gailey dalsza kariera w Stanach Zjednoczonych okazała się niemożliwa[129].
Mimo kontrowersji związanych ze sprawą Gailey, dzięki pomocy ze strony francuskiego reżysera i producenta Claude’a Berriego, zdecydował się zrealizować adaptację powieści Thomasa Hardy’egoTess d’Ubervillle (1891)[130]. W 1979 nakręcił w plenerach normandzkich i bretońskich filmTess, poświęcony piętnu odrzucenia przez społeczność, któremu nadał rysy autobiograficzne. Adaptacja Hardy’ego przedstawiała losy upadłej arystokratki (Nastassja Kinski), która zostaje zgwałcona przez fałszywego protektora podającego się za jej dalekiego krewnego[131]. Polański wybrał Kinski jako odtwórczynię głównej roli, gdyż przypominała mu ona Sharon Tate, zwłaszcza że obie miały urodziny tego samego dnia, 24 stycznia[130]. Jednakże proces produkcjiTess był dla reżysera trudnym doświadczeniem; łączny budżet filmu opiewał na 10 milionów dolarów[132]. Przed katastrofą finansową filmu, którą zapowiadały mało życzliwe recenzje we Francji, uratowałaTess dystrybucja w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii[133].Tess została nagrodzona trzema Oscarami (za scenografię, zdjęcia i kostiumy), Złotym Globem dla najlepszego filmu oraz trzemaCezarami; w tym ostatnim przypadku również Polański znalazł się wśród nagrodzonych[134].
W 1981 na krótko powrócił do Polski, gdzie wystawił w warszawskimTeatrze na WoliAmadeusza Petera Shaffera, dwa lata przed filmemMiloša Formana. Wystąpił jednocześnie jako odtwórca głównej roliMozarta[135]. Gdy jednak wyjechał do Paryża w grudniu 1981, wskutek ogłoszenia stanu wojennego swobodna działalność artystyczna w Polsce okazała się niemożliwa[136]. Zbyt późno podjął decyzję, by zekranizować sztukę Shaffera, za jej reżyserię bowiem zabrał się Forman[137]. W międzyczasie w 1984 opublikował nakładem wydawnictwa William Morrow and Company swoją autobiografię w języku angielskim pod tytułemRoman, przetłumaczoną na język polski przez Kalinę i Piotra Szymanowskich w 1989[138][e]. Okres jego długiej nieobecności w świecie filmu został przerwany wtedy, gdy otrzymał szansę na reżyserię planowanego od 1974 filmu marynistycznego pod tytułemPiraci (1986). Kręcony w Tunezji z udziałemWaltera Matthau film rozczarował krytyków, okazując się zarówno artystyczną, jak i komercyjną porażką; przyczyna złego odbioruPiratów tkwiła w porównaniach z filmemKapitan Blood (1935)Michaela Curtiza – na niekorzyść Polańskiego[141][142]. Paul Werner puentował: „To, co wBalu wampirów tak wspaniale się sprawdziło, tu poszło na dno z całą załogą”[143].
Po klęscePiratów, poznawszy modelkęEmmanuelle Seigner, zdecydował się nakręcić bardziej kameralny, pozbawiony elementów kostiumowych thriller psychologiczny. Dzięki pomocy Bracha opracował projekt kolejnego filmu o roboczym tytuleThe Paris Project. Do udziału w projekcie o budżecie opiewającym na 20 milionów dolarów, który ostatecznie otrzymał tytułFrantic (1988), Polański nakłoniłHarrisona Forda[144]. Inspirowany dziełamiAlfreda Hitchcocka iFritza Langa film ukazywał losy kardiologa (Ford), którego żona podczas wizyty w Paryżu znika w niewyjaśnionych okolicznościach. Oprócz zdjęć w oryginalnej scenerii Paryża ekipa filmowa zbudowała w atelier kopię dyskoteki Les Bains-Douches oraz klubu Chez Régine[145].Frantic był chwalony za sprawną reżyserię[146][147], choć zdarzały się głosy rozczarowania brakiem surrealizmu, z którego Polański był znany[148].
W 1992, z inspiracjiFatalnym zauroczeniem (1987)Adriana Lyne’a, Polański zdecydował się zmienić estetykę swoich filmów. Francuski producent Alain Sarde zaproponował mu adaptację powieściPascala BruckneraGorzkie gody[151]. Scenariusz Polański i Brach opracowali wspólnie z angielskim autorem Johnem Brownjohnem, aktualizując treść powieści silnie zakorzenionej w latach 70. XX wieku. Ponadto na przekór Brucknerowi wprowadził do pierwowzoru literackiego elementywielokulturowości, której francuski pisarz szczerze nienawidził[152].Gorzkie gody (Bitter Moon) ukazały się ostatecznie w 1992. Nominalnie głównym bohaterem filmu jest młode małżeństwo odbywające rejs statkiem, którego zmęczony życiem pasażer (Peter Coyote) opowiada pruderyjnemu młodzieńcowi (Hugh Grant) szczegóły ze swojego życia intymnego. Film opowiadany jest jednak głównie z perspektywy postaci granej przez Coyote’a.Gorzkie gody wzbudziły mieszane reakcje krytyków: część z nich uznawała film za spełnienie reżysera[153][154][155], inni – za utwór groteskowo napisany, źle zagrany i nazbyt melodramatyczny[156][157][158]. Krytycy porównywali film Polańskiego z dziełemLouisa Malle’aSkaza (Damage, 1992), na korzyść tego ostatniego. Mimo to w pewnych kręgachGorzkie gody zostały uznane za film kultowy, prawem powiedzenia „low porn but high art”[159].
W 1993 wcielił się w jedną z pierwszych ról pierwszoplanowych w filmie innego reżysera,Czystej formalności (Una pura formalita)Giuseppe Tornatore. Polański zagrał przebiegłego inspektora, który aresztuje nieodnoszącego sukcesów twórczych pisarza (Gérard Depardieu)[160]. W 1994 przeniósł na ekrany kin sztukęAriela DorfmanaŚmierć i dziewczyna (Death and the Maiden). Kameralny utwór poświęcony jest konfrontacji żony południowoamerykańskiego prawnika (granej przezSigourney Weaver) z jego gościem (Ben Kingsley), w którym kobieta rozpoznaje swojego dawnego oprawcę z czasów wojennych. Adaptacja sztuki Dorfmana została doceniona przez krytyków za klaustrofobiczny klimat oraz drugoplanową rolęStuarta Wilsona, który ucieleśniał zakłopotanego męża dawnej ofiary[161][162]. W porównaniu z pozbawioną konkretnego zakończenia sztuką Dorfmana film Polańskiego cechowała bardziej prowokująca końcówka, w której domniemany sprawca zaprowadzony nad przepaść przyznaje się do winy i zostaje puszczony wolno[163]. W recenzjach sugerowano, że reżyser nadał postaci granej przez Kingsleya autobiograficzne rysy[164].
W 1996 zamierzał podjąć próbę nakręcenia filmu sensacyjnego o starciu dwóch sobowtórów, w którym w podwójnej roli wystąpiłbyJohn Travolta. Jednak reżyserowi nie udało się porozumieć z amerykańskim aktorem, który odmówił dalszej współpracy z Polańskim. Rok później Travolta zagrał wraz zNicolasem Cage’em w podobnej roli w filmieJohna WooBez twarzy (Face/Off, 1997)[165]. Polański musiał wobec tego poświęcić się reżyserii krótkometrażowych filmów, na przykład pięciominutowego teledyskuGli angeli (1996) do piosenki włoskiego muzykaVasca Rossa[166]. W 1996 przewodniczył również jury53. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji, które nagrodziło Złotym Lwem filmMichael Collins w reżyseriiNeila Jordana. Kontrowersje wzbudziła decyzja o przyznaniu statuetki dla najlepszej aktorki, 4-letniej wówczas,Victoire Thivisol za rolę w filmiePonetteJacques’a Doillona[167].
W 1997 zainteresował się scenariuszem Enriquego Urbizu do książkiArtura Péreza-Revertego pt. „Klub Dumas”. Zaprosiwszy do współpracy Johna Brownjohna, dokonał drastycznych zmian w scenariuszu. Postać antykwariusza, który otrzymuje książkę napisaną jakoby przez Szatana i staje się celem tajemniczej sekty, z dobrze ubranego Hiszpana przerodziła się w wyluzowanego nowojorczyka (rolę tę otrzymałJohnny Depp)[168]. Film trafił do kin pod nazwąDziewiąte wrota (The Ninth Gate, 1999) i został chłodno przyjęty przez krytyków. Polańskiemu wytykano bezpośrednią inspiracjęOczyma szeroko zamkniętymi (1996)Stanleya Kubricka[169], a nawet powielanie formułyFrantica[170].
11 marca 1998 został wybrany członkiem francuskiejAcadémie des beaux-arts (zwanej Akademią Nieśmiertelnych), ceremonia odbyła się w grudniu 1999 w Paryżu, natomiast Szpadę Honoru z tej okazji zaprojektował jego przyjaciel Gene Gutowski, zaś wygrawerowane na niej motto podał sam Polański: „Nihil magnum sine ardore” („nie można osiągnąć wielkości bez pasji”)[171][172].
Okres angielsko-francuski: początek XXI wieku (2001–2020)
Po klęsceDziewiątych wrót zdecydował się dokonać zwrotu w swojej twórczości. Za sprawą Iana Burlinghama jesienią 1999 przeczytał angielski przekład autobiografiiWładysława Szpilmana, kompozytora, który dzięki życzliwym mu ludziom przetrwał inwazję niemiecką na Polskę, pobyt wgetcie warszawskim oraz zniszczenie stolicy Polski w wynikupowstania warszawskiego[173][174]. O ile pierwszą próbę nakręcenia dziejów Szpilmana podjęto tuż po II wojnie światowej, w wyniku ingerencji władz komunistycznych powstał filmMiasto nieujarzmione (1950), który miał niewiele wspólnego z pierwotnym materiałem[175]. Gorącym orędownikiem ekranizacji losów Szpilmana był Gene Gutowski, który planując reżyserię Polańskiego nad będącym dopiero w sferze marzeń filmem, spotykał się już w tej sprawie z głównym bohaterem opowieści[176]. Polański, podjąwszy próbę uchwycenia losów Szpilmana, zdecydował się nie powtórzyć błędu polegającego na rezygnacji z nakręcenia ekranizacji książki Thomasa Keneally’egoLista Schindlera (powieść wyreżyserowałSteven Spielberg w 1993)[175]. W koprodukcji brytyjsko-niemiecko-francusko-polskiej Polański nakręcił film wojennyPianista (The Pianist, 2002) na podstawie scenariuszaRonalda Harwooda. W rolę Szpilmana wcielił sięAdrien Brody, a operatorem zdjęć zostałPaweł Edelman[177]. Pomimonegatywnych recenzji w Polsce oraz we Francji,Pianista spotkał się z uznaniem anglosaskich krytyków[178]. Film odniósł spory sukces artystyczny, zdobywającZłotą Palmę na55. MFF w Cannes, siedem Cezarów oraz trzy Oscary (za najlepszą reżyserię, scenariusz adaptowany oraz rolę męską)[179]. Przy budżecie 35 milionów dolarówPianista przyniósł 120 milionów dolarów dochodów[180]. Praca nad tym filmem była swego rodzaju zwieńczeniem współpracy filmowej Gutowskiego i Polańskiego po ponad 40 latach od jej podjęcia[181].
Na fali sukcesuPianisty Polański zjawił się w Polsce, gdzie zagrał istotną rolę drugoplanową fircykowatego Papkina wZemście (2002)Andrzeja Wajdy na podstawie komediiAleksandra Fredry[182]. To właśnie wZemście Polański śpiewał piosenkę pod tytułemOj kot[183], której fragment został wykorzystany w singlu promującym film[184]. W 2005, współpracując z Harwoodem jako scenarzystą, ukończył filmOliver Twist. Adaptacja powieściCharlesa Dickensa, opowiadająca o osieroconym chłopcu wegetującym w londyńskich slumsach, pomijała bądź upraszczała szereg zawikłanych wątków pierwowzoru literackiego[185]. Realizacja filmu kosztowało blisko 60 milionów dolarów[186], jednak nakłady finansowe się nie zwróciły, bo film przyniósł zaledwie 42,5 miliona dochodu[186]. Krytycy uznali film za „zbyt zachowawczą adaptację Dickensa”[187][188], jakkolwiek spotkał się on z pozytywną oceną pisarzaJohna Irvinga, który upatrywał wOliverze Twiście Polańskiego najlepszy film na podstawie tej powieści Dickensa w historii kina[189].
W konkursie głównym na68. MFF w Wenecji premierę miał kolejny film reżysera, komediaRzeź (2011) oparta na sztuceBóg mordu autorstwaYasminy Rezzy. Tematem filmu jest spotkanie dwóch nowojorskich par małżeńskich, które rozmawiają o bójce ich synów. W rolach rodziców dzieci wystąpiliJodie Foster,Kate Winslet,John C. Reilly iChristoph Waltz. Film zdobył Cezara za najlepszy scenariusz[195], jednak podzielił krytyków. Padały zarówno pochwały za grę kwartetu aktorskiego[196], jak i głosy dezaprobaty wobec wymęczonego scenariusza[197]. W 2012 na prośbęPrady Polański wyreżyserował krótkometrażowy film pod tytułemTerapia (A Therapy), w którym pojawili sięHelena Bonham Carter iBen Kingsley. Produkcja po raz pierwszy została wyświetlona na65. MFF w Cannes[198].
W 2013 zaprezentował filmWenus w futrze (La Vénus a la fourrure), na podstawie powieściLeopolda von Sacher-Masocha pod tym samym tytułem, a konkretniej – na scenicznej adaptacji powieści autorstwa Davida Ives’a[199]. W filmie wystąpiliEmmanuelle Seigner jako prostytutka oraz ucharakteryzowany na młodego PolańskiegoMathieu Amalric, który gra z wolna poddającego się jej woli reżysera. Zdjęcia do filmu powstawały wParyżu. ZaWenus w futrze Polański został nagrodzony Cezarem dla najlepszego reżysera, zbierając pochwały za inteligentny komentarz do relacji między współczesnymi kobietami a mężczyznami[200].
Polański (2013)
W 2017 zrealizował filmPrawdziwa historia (D’apres une histoire vraie) na podstawie powieściDelphine de Vigan[201]. Tematem filmu są losy pisarki (Seigner), która otrzymuje anonimowe listy z pogróżkami za ujawnienie w swojej powieści informacji dotyczących najbliższej rodziny.Prawdziwa historia spotkała się z mieszanym odbiorem; jedni chwalili film za sprawną rzemieślniczą robotę (przede wszystkim za zdjęcia Edelmana)[202], inni natomiast porównywali film Polańskiego do najgorszego wariantu opery mydlanej[203].
1 maja 2018, na fali nurtu#MeToo, został wykluczony z Amerykańskiej Akademii Filmowej za „nieprzestrzeganie zasad etycznych”[204]; w 2019 rozpoczął starania w sądzie w Los Angeles o przywrócenie mu członkostwa w Akademii[205].
W 2019 na76. MFF w Wenecji zaprezentował premierowo filmOficer i szpieg (J’accuse), poświęconyaferze Dreyfusa, najgłośniejszemu procesowi schyłku XIX wieku we Francji.Oficer i szpieg zdobyłWielką Nagrodę Jury, a także nagrodęFIPRESCI[206], jednak zwłaszcza przez anglosaskich krytyków został przyjęty chłodno ze względu na akademickie przedstawienie wydarzeń zachodzących wokół procesuAlfreda Dreyfusa[207][208]. We FrancjiOficer i szpieg otrzymał trzyCezary, w tym dla Polańskiego za najlepszą reżyserię, co skłoniło część publiczności do przedwczesnego opuszczenia ceremonii oraz wybuczenia werdyktu Akademii Sztuki i Techniki Filmowej[209][210]. W listopadzie 2020 roku wprowadzono zapis o zlikwidowaniu członkostwa honorowego w walnym zgromadzeniu Akademii[czy to ważne?], wskutek czego Polański wraz z 17 innymi filmowcami został pozbawiony honorowego członkostwa w jej walnym zgromadzeniu[czy to ważne?][211][212].
Swój kolejny film,The Palace (2023), Polański nakręcił na podstawie scenariusza napisanego wraz zJerzym Skolimowskim iEwą Piaskowską.The Palace, wpisujący się w konwencjęfars hotelowych pokrojuHotelu Zacisze (1975)[213], został solidarnie zbojkotowany przez anglosaskich krytyków filmowych[214]. Xan Brooks w recenzji dla „The Guardiana” stwierdził, że „najnowsza (ostatnia?) produkcja 90-letniego reżysera to upiorna, wiotka hotelowa farsa, która zaczyna się od rozmowy o armagedonie, a kończy na psie uprawiającym seks z pingwinem”[215].
20 stycznia 1968 wziął wurzędzie stanu cywilnego[219] wChelsea (dzielnicyLondynu) ślub z amerykańską aktorką i modelkąSharon Tate (1943–1969)[220], którą poznał na planieNieustraszonych pogromców wampirów (jego świadkiem i drużbą byłGene Gutowski)[221]. Zamieszkali wLos Angeles. Na początku 1969 Sharon zaszła w ciążę. Ponieważ Polański pracował w Londynie nad thrilleremDzień Delfina, w sierpniu Tate sama wróciła do USA, gdyż wkrótce miała urodzić dziecko[222][223]. Tuż po północy 8 sierpnia 1969 grupa osób związanych z sektąCharlesa Mansona włamała się do jej willi wBeverly Hills[224]. Tate i jej przyjaciele –Wojciech Frykowski,Abigail Folger iJay Sebring – zostali związani i poddani okrutnym torturom. W wyniku odniesionych obrażeń zadanych nożem oraz utraty krwi Tate, będąca w ósmym miesiącu ciąży, zmarła wraz z nienarodzonym synem imieniem Paul Richard[224][225][226]. Wokół nich odnaleziono namalowane krwią symbolesatanistyczne, co prowadziło początkowo do wniosku, iż zbrodnia pełniła funkcję rytualnego obrzędu[227]. Po śmierci żony Polański przeżywał długi okres załamania nerwowego[228], spotęgowany piętrzącymi się sensacyjnymi doniesieniamitabloidowej prasy, która obarczała reżysera odpowiedzialnością za zbrodnię sekty Mansona[229]. Napisał w swojej autobiografii, że przed śmiercią Tate „żeglował po bezkresnym, niezmąconym morzu oczekiwań i optymizmu”, a po niej zaczął przejmować wiele cech swojego ojca: „dogłębny pesymizm, wieczne niezadowolenie z życia, głęboko judaistyczne poczucie winy i przekonanie, że każde radosne doświadczenie ma swoją cenę”[230].
W 1986 poznał francuską aktorkę i modelkęEmmanuelle Seigner (ur. 1966), z którą się ożenił 30 sierpnia 1989. Mają dwoje dzieci – córkę Morgane (ur. 1993) i syna Elvisa (ur. 1998)[231][232]. Polański i jego dzieci mówią w domu po polsku[233]. Morgane Polanski grała drobne role w filmach ojca:Pianista,Oliver Twist orazAutor widmo. Począwszy od 2015, występuje jako księżniczka Gisla w serialuWikingowie, a w 2016 zadebiutowała jako reżyserka krótkometrażowym thrilleremThe Understudy[234]. Elvis Polanski zagrał natomiast epizody w filmachMotyl i skafander orazRzeź[235].
20 lutego 1977, w ramach realizacji sesji zdjęciowej na zlecenie czasopisma „Vogue Hommes”, poznał trzynastoletnią modelkę Samanthę Gailey (później znaną jako Samantha Geimer). Następna sesja miała się odbyć 10 marca w przeznaczonej do rozbiórki dawnej posiadłościJacka Nicholsona przyMulholland Drive wLos Angeles. Tam odbył z nią stosunek płciowy, po czym odwiózł ją do domu[236]. 11 marca został aresztowany pod zarzutemgwałtu[237]. 24 marca prokurator okręgowy Roger Gunson wniósł akt oskarżenia dotyczącego sześciu punktów: zgwałcenia z użyciem narkotyków, perwersji, nienaturalnego stosunku seksualnego, lubieżnego i nieprzyzwoitego aktu płciowego z dzieckiem poniżej 14. roku życia, podania osobie niepełnoletniej niedozwolonej substancji oraz sprzecznego z prawem stosunku seksualnego z osobą nieletnią[238]. Do żadnego z tych zarzutów Polański się nie przyznał[239].
Podczas postępowania sądowego, w którym sędzią był Laurence J. Rittenband, reżyser i jego adwokat zaproponowali ugodę, wedle której Polański przyznałby się jedynie do winy w najlżejszym z punktów oskarżenia. Adwokat Gailey przystał na ugodę, jednak pod presją opinii publicznej Rittenband zamierzał umieścić Polańskiego w więzieniu przynajmniej na krótki okres. Reżyser został objęty nadzorem kuratora, wyznaczono mu też obowiązkowe badania psychiatryczne w więzieniu w Chino na południe od Los Angeles. 16 grudnia 1977 udał się do więzienia, gdzie spędził 42 dni[240]. 29 stycznia 1978 został zwolniony, lecz dzień później po kolejnym przesłuchaniu w sądzie dowiedział się od swego adwokata Douglasa Daltona, że Rittenband zamierza przedłużyć okres pobytu Polańskiego w więzieniu o kolejne 48 dni, a potem nakazać jego wydalenie z kraju[241]. Rittenband miał tymczasem chwalić się w prasie, że pośle reżysera do więzienia „na 100 lat”[242]. 31 stycznia, nie czekając na wyrok sądu, Polański uciekł ze Stanów Zjednoczonych i już potem nigdy nie przekroczył granic tego kraju[241].
Po śmierci Rittenbanda w 1993 zgodził się wypłacić Geimer odszkodowanie w wysokości 500 tys. dolarów amerykańskich, nie ma jednak dowodów, że faktycznie wypłacił rekompensatę[243][244]. Na początku maja 2009 sąd w Los Angeles odrzucił wniosek Polańskiego o umorzenie sprawy[245].
26 września 2009 został zatrzymany po przylocie na lotnisko wZurychu. Podstawę do zatrzymania stanowił amerykański nakaz aresztowania wydany w związku ze sprawą Geimer[246]. 12 lipca 2010 Ministerstwo Sprawiedliwości Szwajcarii nie wyraziło zgody na ekstradycję Polańskiego do USA i tym samym został uchylony wobec niego areszt domowy, w którym reżyser przebywał od września 2009[247]. 15 lipca 2010 Prokuratura Generalna RP, wyjaśniając sytuację prawną reżysera w razie jego hipotetycznego przyjazdu do kraju, wydała oświadczenie: „Wydanie przez władze polskie Romana Polańskiego innemu państwu jest jednak niemożliwe (...) Zgodnie z treścią art. 604 § 1 pkt 3 k.p.k. wydanie osoby innemu państwu jest niedopuszczalne, jeżeli nastąpiło przedawnienie”[248].
30 października 2015 Sąd Okręgowy w Krakowie orzekł, że ekstradycja Polańskiego do USA jest „niedopuszczalna”. Sędzia uzasadnił wyrok tym, że reżyserowi została już wymierzona kara, którą odbył, a w trakcie postępowania przed amerykańskim sądem doszło do rażącego naruszenia prawa poprzez udział osób postronnych i naruszenia procedury[249]. W 2016 minister sprawiedliwości i prokurator generalnyZbigniew Ziobro złożył kasację doSądu Najwyższego w sprawie wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie. 6 grudnia 2016 sąd oddalił skargę kasacyjną, uznając, że ekstradycja reżysera do USA jest niedopuszczalna[250]. Postanowienie Sądu Najwyższego jest ostateczne[250].
Był też oskarżany o gwałt przez inne kobiety. 14 maja 2010 angielska aktorkaCharlotte Lewis oświadczyła, że dwukrotnie wykorzystał ją seksualnie, gdy miała 16 lat i starała się o rolę w filmiePiraci[251]; z tego zarzutu Polański został oczyszczony w maju 2024 roku wyrokiem sądu w Paryżu[252]. 26 września 2017 niemiecka aktorkaRenate Langer zgłosiła szwajcarskiej policji, że w 1972, kiedy miała 15 lat, została zgwałcona przez Polańskiego[253][254]. W listopadzie 2019 francuska aktorka Valentine Monnier zeznała, że w 1975, kiedy miała 18 lat, została pobita i wykorzystana seksualnie przez reżysera[255].
Jestateistą[256]. W wywiadzie z 1969 roku twierdził, że do postępu ludzkości przyczyniło się wynalezienie broni i zabijanie (nie zaś rozwój intelektualny), a popędy destrukcyjne są jedną z cech człowieka[257]. W wywiadzie z 1971 roku rozwijał ową myśl, przekonując iż wojna jest częścią ludzkiej natury: „Nie byłoby wojen, gdyby ludzie ich nie chcieli. Ludzie uwielbiają zabijać i walczyć”[258]. Przy okazji premieryChinatown Polański uznawał wątek kazirodczy za najbardziej interesujący, „ekscytujący” moment filmu[259].
Roman Polański podczas przeglądu jego filmów w Warszawie (2023)
W 1976 wyznał w wywiadzie dla „Polityki”: „Kocham kino, kocham wszystkie rodzaje filmów, chciałbym kręcić i westerny, i filmy policyjne, i psychologiczne [...]”[260]. Reżyser specjalizuje się przede wszystkim w kinie gatunkowym, a główną charakterystyczną cechą jego filmów zdaniemGrażyny Stachówny jest „zewnątrztekstowa gra reżysera z widzami, dotycząca jego legendy biograficznej”[261]. Dalej polska filmoznawczyni wymienia kolejne wyróżniki filmów Polańskiego: element grozy, wyrastający z naśladownictwa dziełAlfreda Hitchcocka[262], skłonność bohaterów do izolacji od społeczeństwa oraz postępujących zaburzeń psychicznych[263], ukazywanie mechanizmów podporządkowania słabych jednostek osobom znacznie silniejszym psychicznie, wreszcie skłonność dogroteski[264]. Również David Thomson stwierdził, że Polański koncentrował się przede wszystkim na ukazaniu przejawów „alienacji oraz wrogości” wobec drugiego człowieka, które prowadziły do przemocy ukazanej „dyskretnie, z wyrzutami sumienia lub nawet komicznie”[265].Czarny humor jest jednym z istotnych wyróżników twórczości Polańskiego, który to reżyser zdaniem J.P. Telotte’a oraz Johna McCarty’ego „potrafi przyjąć ironiczny, niezwykle bardzo komiczny stosunek do ostatecznego i, jak on to ujmuje, nieuchronnego problemu ludzkości – nieprzemijającej przemocy i pielęgnowanego przez [tę ludzkość] zła”[266].
Joshua Klein jako cechy charakterystyczne twórczości Polańskiego wymienia „mistrzowską narrację” oraz wnikliwą analizę psychologiczną[267]. Natomiast Paul Werner dopowiada, że wśród wyróżników twórczości reżysera można wymienić „klaustrofobiczną ciasnotę głównego miejsca akcji” oraz „niespokojny klimat podejrzeń i nieufności”[268], wreszcie zaś „kolistą strukturę” większości filmów w jego dorobku[269]. Zdaniem Jessiki Winter w świecie filmowym Polańskiego „silni ludzie żerują na słabeuszach [...] lub rzadziej to słabi ludzie wyczuwają zagrożenie, które istnieje tylko w ich rozstrojonych umysłach”[270]. Polański sam słynął z dyktatorskiej władzy, jaką sprawował nad aktorami na planie, doprowadzając ich „do granic fizycznej i psychicznej wytrzymałości”[271]. W swoich filmach reżyser stosował długie, proste ujęcia zachęcające aktorów do większej ekspresji przed kamerą[272].
Podstawowym źródłem inspiracji dla Polańskiego były amerykańskie filmy gatunkowe spod znaku dzieł Hitchcocka,Howarda Hawksa orazOrsona Wellesa[273]. Spory wpływ nań wywarły również filmyCarola Reeda,Laurence’a Oliviera,Luisa Bunuela,Federica Felliniego,Elii Kazana, czy teżFritza Langa[61]. Sekwencja inicjalnaWstrętu jawnie nawiązuje do filmuPies andaluzyjski (Un chien andalou, 1929) Bunuela[274]. Mimo że reżysera pod względem stylu porównywano z przedstawicielami francuskiejNowej Fali, takimi jakJean-Luc Godard iFrançois Truffaut, Polański stanowczo odrzucał takie skojarzenia[273]. O dziełach wspomnianych nowofalowców Polański pisał, iż „przerażały mnie amatorszczyzną i ubóstwem technicznym”[275]. Kiedy Godard i Truffaut przewodzili strajkowi skrajnie lewicowych filmowców w ramach protestóww maju i czerwcu 1968, Polański skwitował ich działania jako fochy „małych dzieci bawiących się w rewolucjonistów. Ja mam to już za sobą. Dorastałem w kraju, w którym takie rzeczy dzieją się na poważnie”[276].
„za wybitne, spotykające się z najwyższym uznaniem i znakomitą oceną, dokonania twórcze, których ścisłe związki z naszą kinematografią dobrze służą promocji polskiego filmu w świecie”
2002
Fundacja Kultury Polskiej
Złote Berło
„za całokształt twórczości filmowej wypełnionej odkrywczym poszukiwaniem nowych środków wyrazu, za wierność doświadczeniom, jakie przypadły w udziale Artyście i jego społeczności”
Odcisk dłoni Romana Polańskiego w Alei Gwiazd w MiędzyzdrojachGwiazda Romana Polańskiego naAlei Gwiazd w Krakowie
W 2010, podczas36. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, został uhonorowany nagrodą Platynowe Lwy za całokształt twórczości[280]. Decyzja ta spotkała się z protestami środowisk chrześcijańsko-konserwatywnych (m.in.Prawicy Rzeczypospolitej), które zaapelowały w specjalnym oświadczeniu podpisanym przezMarka Jurka iMariana Piłkę o bojkot festiwalu[281]. Na apel odpowiedział dyrektor artystyczny 36. FPFF,Michał Chaciński. Stwierdził, że „Polański odbierze wyróżnienie jako niekwestionowany mistrz światowego kina i żadne pozamerytoryczne zagadnienia nie mają na tę nagrodę wpływu”[282]. Ostatecznie jednak reżyser nie przyjechał do Polski[283].
↑Ponownie do szkoły zaczął uczęszczać dopiero po wojnie[19].
↑Córką Dawida Lieblinga jest malarka i pisarkaRoma Ligocka (ur. 1938), z którą dwunastoletni Roman bawił się w teatr[26][27].
↑Roman Polański był ostatnią ofiarą zabójcy, który wcześniej w podobny sposób zaatakował osiem osób, spośród których atak przeżyło pięć. Dziuba został uznany za winnego i skazany nakarę śmierci. Wyrok wykonano 26 września 1949[38].
↑Kompozytor w grudniu 1968 uległ wypadkowi w Los Angeles i zmarł w kwietniu 1969[96].
↑W 2016 we Francji ukazała się rozszerzona wersja książki z tłumaczeniem Jeana-Pierre’a Carasso[139], która rok później wydana została w Polsce z uaktualnionym przekładem Szymanowskich[140].
↑JasonJ.HorsleyJasonJ.,The secret life of movies: schizophrenic and shamanic journeys in American cinema, Jefferson, N.C.: McFarland & Company, 2009, s. 137.
