Ten artykuł dotyczy buntu szlachty w latach 1606–1607. Zobacz też:Wojna domowa w Polsce.

Rokosz Zebrzydowskiego, rokosz sandomierski – zbrojne powstanieszlachty pod przywództwemMikołaja Zebrzydowskiego iJanusza Radziwiłła^[1] przeciwko królowiZygmuntowi III Wazie, będące właściwie wojną domową toczoną w latach 1606–1607^[2].

Rokosz wybuchł po śmierci głównego opozycjonisty wobec polityki króla –Jana Zamoyskiego – który był przeciwnikiem zbrojnych wystąpień przeciwko władzy monarszej. Wystąpienie zostało stłumione zbrojnie, powodując spadek zaufania do władzy królewskiej.

Królowi zarzucano faworyzowaniejezuitów oraz cudzoziemców i przypisywano zamiar wprowadzeniawładzy absolutnej. Z pewnością zaś wiadomo, że dążył on do ustanowieniadziedziczności tronu, pozbawienia szlachty większości przywilejów i pozostawieniaizbie poselskiej jedynie głosu doradczego, a nie stanowiącego.

Spór zaostrzyło ultrakatolickie nastawienie władcy, niechętnie widziane przez różnowierców, oraz jego konflikt z wpływowym Janem Zamoyskim. Wg niektórych historyków w programie rokoszan, poza wnioskiem o ustanowienie stałego skarbu, brak było propozycji jakichkolwiek reform^[3].

W latach 1606–1607 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego, zwanego równieżsandomierskim, w którymkatolicy, jak iprotestanci,magnateria, jak iszlachta walczyli o zabranie monarsze prawa rozdawnictwa zwolnionych urzędów i zmuszenia go do wygnania jezuitów i cudzoziemców. Na potrzeby rokoszan wymyślony został takżerokosz gliniański, który usprawiedliwiał ideę zbrojnego wystąpienia przeciw monarsze.

Przywódcami buntu zostali:wojewoda krakowskiMikołaj Zebrzydowski,podczaszy litewskiJanusz Radziwiłł,Jan Szczęsny Herburt iStanisław Diabeł Stadnicki. Pragnęli zdetronizować Zygmunta III Wazę, ponadto wprowadzić obieralnośćurzędników ziemskich nasejmikach oraz zmusić posłów do ścisłego przestrzegania instrukcji sejmikowych.

Pierwsza faza ruchu rokoszowego zakończyła się ugodą zawartą między królem a rokoszanami pod Janowcem w październiku 1606 r. W następnym roku rokosz jednak odżył – dzięki Januszowi Radziwiłłowi i jego stronnikom^[1].

 Osobny artykuł:bitwa pod Guzowem.

Rokosz zakończył się zwycięstwem króla wbitwie pod Guzowem w 1607 roku, lecz wzmocnienie władzy królewskiej zostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszy przepis oprawie do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa^[4] oraz nakazanosenatorom rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy boku monarchy^[5]. Król zgodnie z wolą magnatów (niechętnych wzmocnieniu jego władzy) odstąpił od wymierzenia kar buntownikom^[6].

Według oceny historyka:Zamiast reformy, sejm przyniósł fatalne precedensy: kilka manifestów przeciw uchwałom, żadnych konstytucyi, nakoniec rokosz. W tym rokoszu wódz Zebrzydowski użył za hasło agitacyjne właśnie starą zasadę jednomyślności, zaatakowaną świeżo przez dwór. Malkontenci różnych wyznań i różnej wartości moralnej skupili się na tej platformie. Dwór jeszcze podczas sejmu stchórzył, dla uratowania podatków uznał urzędownie prawidło powszechnego przyzwolenia. Niewiele to pomogło. Polała się krew. Rokoszanie ulegli, ale ich wspólna idea, idea złotej wolności, wyszła bez szwanku, tryumfująca, nawet uświęcona nowemi ustawami. Dlaczego? Głównie podobno dlatego, że opozycya lepiej wiedziała, o co walczy; regalistom zabrakło wspólnej wiary konstytucyjnej^[7].

• Tadeusz Cegielski, Łukasz Kądziela: Rozbiory Polski 1772-1793-1795. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990.ISBN 83-02-04041-X.
• Akt Rokoszu oryginalny przeciw Zygmuntowi III Królowi. Data 24 Czerwca 1607 pod Jeziorną
• Henryk Schmitt,Rokosz Zebrzydowskiego, Lwów 1858
• Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego: 1606-1608. T. 1, Poezja rokoszowa / wyd. Jan Czubek, Kraków 1916,T. 2, Proza,T. 3, Proza
• Tomasz Biber, Anna i Maciej Leszczyńscy:Tajemnice władców Polski, wyd.Publicat, Poznań 2006, s. 204–205
• Henryk Wisner,Rokosz Zebrzydowskiego albo sandomierski : cezura czy epizod z dziejów walk politycznych początku XVII wieku
• Działania zbrojne na obszarze województwa sandomierskiego podczas rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego (1606–1607)
• Drugi etap rokoszu Zebrzydowskiego (X 1606 – VI 1608) w świetle wybranych druków ulotnych
• Rokosz Zebrzydowskiego
• Skutki rokoszu Zebrzydowskiego

• Rokosz Zebrzydowskiego