Rodzajnik – specyficzny rodzajprzedimka, który oprócz właściwej przedimkowi kategoriiokreśloności bądź nieokreśloności, wyznacza dodatkowo kategorię rodzaju gramatycznego, choć nie we wszystkich językach jest to ścisłe wyznaczenie w każdym przypadku – np. formy liczby mnogiej rodzajników niemieckich (die) lub francuskich (les) pełnią wyłącznie funkcję przedimków, gdyż w żaden sposób nie określają rodzaju gramatycznego następującego po nich rzeczownika.

Rodzajnik może występować nie tylko przed rzeczownikiem, lecz także przed konstrukcją rzeczownikową, a niekiedy również przedprzymiotnikiem lubliczebnikiem użytym rzeczownikowo.

Rodzajniki mogą poprzedzać rzeczownik (jak np. w językuniemieckim czyfrancuskim) bądź też występować po nim (jak w niektórychjęzykach bałkańskich –bułgarskim,rumuńskim ialbańskim czyjęzykach skandynawskich).

Rodzajniki, podobnie jak przedimki, dzielą się na:

• określone;
• nieokreślone.

W językoznawstwie wyróżnia się również tzw.przedimek zerowy, tj. taką sytuację, gdzie przedimka/rodzajnika nie stosuje się, chociaż wynikałoby to ze struktury zdania.

W większości języków (np.polskim,rosyjskim,łacinie,chińskim czykoreańskim) rodzajniki nie występują w ogóle, a ich funkcję pełnią inneczęści mowy lub sama forma rzeczownika.

W tłumaczeniach na język polski rodzajniki najczęściej są pomijane. Jednak w języku polskim również można zaobserwować proces identyczny do tego, który spowodował powstanie rodzajników w innychjęzykach indoeuropejskich (wjęzyku praindoeuropejskim rodzajników nie było)^[1]. W poniższych zdaniachzaimki wskazująceten/ta/to wyraźnie pełnią funkcję identyczną do przedimka określonego:

Kupiłem książkę.Ta książka została wydrukowana na papierze z makulatury.

Widziałem pewnego kota. Kotten miał bardzo krótki ogon.

Język bułgarski posiada określone formy rodzajnika.

• Dla rzeczowników rodzaju męskiego liczby pojedynczej rodzajnik może przyjmować tzw. postać pełną-ът,-ят bądź krótką-a,-я. Wynika to przede wszystkim z konwencji ortograficznej, ponieważ w wymowie różnica między formą pełną a krótką rodzajnika ulega zatarciu. Konwencja ortograficzna stanowi, iż rzeczownik przybiera pełną formę rodzajnika wówczas, gdy w zdaniu pełni funkcję podmiotu, w pozostałych przypadkach przybiera formę krótką, np.:

  Учeникът (podmiot) чeтe книгa. – (ten) Uczeń czyta książkę.

  Професорът (podmiot) вижда учeникa (dop. bliższe) – (ten) Profesor widzi ucznia.

• Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na spółgłoskę mają formę rodzajnika-ът,-a, np.:

  нoж „nóż” – нoжът / нoжa, шaл „szal” – шaлът / шaлa, фpизьop „fryzjer” – фpизьopът / фpизьopa

• Rzeczowniki męskie z przyrostkiem-тeл,-ap,-й przyjmują rodzajnik w formie-ят,-я, np.:

  aптeкap „aptekarz” – aптeкapят / aптeкapя, пpиятeл „przyjaciel” – пpиятeлят / пpиятeля, трамвай „tramwaj” – трамваят / трамвая

• Rzeczowniki rodzaju męskiego z zakończeniem-a,-я otrzymują formę rodzajnika-тa, np. баща „ojciec” – бащата, съдия „sędzia” – съдията, podobnie jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, np. сестра „siostra” – сестрата.
• Rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które kończą się na spółgłoskę-т, po dodaniu formy rodzajnika zachowują podwójne-тт-, np. младост „młodość” – младостта.
• W liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki przybierają rodzajnik-те, np. ученик „uczeń” – учениците, жена „kobieta” – жените.
• Rzeczowniki rodzaju męskiego, które w liczbie mnogiej kończą się na-a,-я, otrzymują formę rodzajnika-тa, np. крак „noga” – краката, podobnie jak rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. дете „dziecko” – децата.
• Przymiotniki rodzaju męskiego mają formę rodzajnika-ият,-я, np. лош „zły” – лошият / лошия.

Formy z rodzajnikiem zawsze oznaczają przedmiot dokładnie określony lub znany już poprzednio, np.:

1. gdy wspomniano przedmiot po raz kolejny w tekście lub rozmowie, np.:

   Cпирам пpeд eднa къщa. Къщaтa e гoлямa. Пpeд нeя имa гpaдинa. Гpaдинaтa e пълнa c кpacиви цвeтя. – Zatrzymuję się przed jakimś domem. Dom (ten) jest duży. Przed nim znajduje się ogród. Ogród (ten) jest pełen ładnych kwiatów.

2. gdy z sytuacji lub kontekstu wiadomo o jaki przedmiot chodzi, np.:

   Oтвopи пpoзopeцa! – Otwórz okno! (to, które jest przed tobą)

   Moля дaй ми книгaтa! – Proszę cię, daj mi książkę! (tzn. książkę, którą widzisz przed sobą lub o której jest mowa)

3. gdy przedmiot wysuwa się na plan pierwszy jako przedstawiciel grupy pokrewnych przedmiotów, jest uważany za przedstawiciela rodzaju (gatunku), np.:

   Bълкът e xищнo живoтнo. – Wilk jest zwierzęciem drapieżnym.

   Жeнaтa e oпоpa нa ceмeйcтвoтo. – Kobieta jest ostoją rodziny.

4. gdy rzeczownik występuje w liczbie mnogiej, ogarniając wszystkie określone nim pojęcie, np.:

   Eзepaтa ca по-мaлки oт мopeтaтa. – Jeziora (wszystkie) są mniejsze niż morza.

5. gdy po rzeczownikach występują krótkie formy zaimków dzierżawczych, np.:

   пaлтoтo мy – jego płaszcz, дeцaтa ни – nasze dzieci

   Jeżeli rzeczownik występuje wraz z przymiotnikiem, tworząc grupę imienną, rodzajnik dodawany jest do pierwszego wyrazu grupy imiennej – przymiotnika (w języku bułgarskim przymiotnik stoi przed rzeczownikiem) Добрият студент.

Nie używa się rodzajników:

a) przy imionach (nazwach) własnych

wyjątki: Дyнaвът – Dunaj, Aлпитe – Alpy, Ватиканът Watykan itd.

b) jeżeli rzeczownik pospolity oznacza tytuł

Дoктop Пeeв нaпpaви oпepaция. – Doktor Peew przeprowadził operację.

c) w różnych wyrażeniach, jak np.:

нa пaзap – po zakupy (na targ),нa paзxoдкa – na spacer,нa yчилищe – do szkoły itd.

W języku francuskim wyróżnia się rodzajniki nieokreślone (fr.articles indéfinis) oraz rodzajniki określone (fr.articles définis).

Rodzajniki nieokreślone poprzedzają rzeczowniki rodzaju męskiego (un) i żeńskiego (une) w liczbie pojedynczej oraz w liczbie mnogiej (des). Użycie rodzajnika nieokreślonego oznacza, żepodmiot, o którym mowa, pozostaje bliżej nieznany mówiącemu.

Rodzajniki nieokreślone w liczbie pojedynczej posiadają tę samą formę co liczebniki głównejeden ijedna. Znaczenie części zdaniaun iune wynika z jegokontekstu. Przykład:

Une hirondelle est revenue.

Zdanie to przetłumaczyć możemy zarównoPrzyleciałajakaś jaskółka, jak równieżPrzyleciałajedna jaskółka, zależnie od kontekstu wypowiedzi.

Rodzajniki określone porzedzają rzeczowniki rodzaju męskiego (le) i żeńskiego (la) w liczbie pojedynczej oraz w liczbie mnogiej (les). Użycie rodzajnika określonego oznacza, że podmiot, o którym mowa, jest mówiącemu znany.

Rodzajniki określone liczby pojedynczej zmieniają się wl', jeśli poprzedzany bezpośrednio rzeczownik zaczyna się fonetycznie odsamogłoski:

un pilote →le pilote (pilot)

une raison →la raison (powód, racja)

un oiseau →l’oiseau (ptak)

une âme →l’âme (dusza)

un horison →l’horison (horyzont)

ale:

un haut-parleur →le haut-parleur (głośnik)

• Ze względu na brak możliwości określenia rodzaju lub liczby rzeczownika na podstawie jego formy (odmiennie niż w języku polskim), użycie rodzajnika jest niezbędne dla określenia tych cech, np.:

un Polonais –des Polonais (Polak – Polacy)

• Ze względu na jednakową wymowę lub pisownię niektórych rzeczowników, użycie rodzajnika pozwala na ich rozróżnienie, np.:

le poste –la poste (posterunek, placówka –poczta)

• Rodzajnik nieokreślony jest używany w zdaniach mających charakterprawdy ogólnej. Zdanie:

Un chien ne trahit jamais son maître.

oznaczaŻadenpies nie zdradzi nigdy swojego pana

• Rodzajnik nieokreślony w liczbie mnogiej (des) prawie zawsze zamienia się wde w zdaniu przeczącym:

Michel mangedes fruits. / Michel ne mange jamaisde fruits. (Michał jadaowoce. / Michał nigdy nie jada owoców.)

• Rodzajnikdes zamienia się również wde jeśli pomiędzy nim a rzeczownikiem, który określa, znajduje się część zdania pełniąca również rolę określenia:

un fruit délicieux →des fruits délicieux (smaczny owoc →smaczne owoce)

un délicieux fruit exotique →de délicieux fruits exotiques (smaczny owoc egzotyczny →smaczne owoce egzotyczne)

• Rodzajnik określony w liczbie pojedynczej może służyć określeniu również zbiorowości lub gatunku. W zdaniu:

Le chien est le meilleur ami del’homme. (Pies jest najlepszym przyjacielem człowieka)

nie chodzi o pojedynczego psa, lecz o cały gatunek, jak również nie o konkretnego człowieka, lecz cały rodzaj ludzki.

• Rodzajnik określony jest również używany w celu wyrażenia szacunku dla jakiejś funkcji, np.:

Monsieurle Président (PanPrezydent).

• Rodzajniki mogą nie być stosowane przed nazwami własnymi (z wyjątkiem takich, których stanowią integralną część, np.:Le Havre,La Haye), dotyczy to zwłaszcza imion, nazwisk, nazw miast, w przypadku nazw państw, pasm górskich lub rzek zaimki są z kolei zwykle używane. Są również często opuszczane w tytułach i hasłach reklamowych.

Jeśli rodzajniki są używane do nazw własnych, to wyłącznie określone. Użycie nieokreślonych jest możliwe w celu nadania zdaniu specyficznego sensu, np. zdanie:

Jamais fortune n’a trahiune France rassemblée (Charles de Gaulle)

można tłumaczyć jakoSzczęście nigdy nie opuściło zjednoczonejFrancji, przy czym należy rozumieć, że nie chodzi o „konkretną”, aktualną Francję, lecz o „każdy” kraj, noszący tę nazwę w przeszłości.

• Rodzajniki nie są stosowane, jeśli rzeczownik jest określany przez niektóre zaimki, które przejmują jego funkcję np.:

une robe –cette robe ((jakaś) sukienka – ta/tamta sukienka)

• Specyficzną formą rodzajnika nieokreślonego jestrodzajnik cząstkowy. Składa się on z przyimkade, połączonego z rodzajnikiem określonymle (du),la (de la) lubl’(de l') i jest używany dla określenia pewnej części (ilości) obiektów niepoliczalnych, zwykle nieożywionych lub abstrakcyjnych, np.:

Je boisdu lait. (Piję mleko.),

Elle ade la grâce. (Ona ma (sporo) wdzięku.)

rodzajnik cząstkowy występuje jedynie w liczbie pojedynczej, chyba że określany rzeczownik nie posiada liczby pojedynczej, wtedy rodzajnik cząstkowy przyjmuje formędes. Może to prowadzić do pomyłki z rodzajnikiem nieokreślonym w liczbie mnogiej, który posiada tę samą formę, należy więc pamiętać, żedes poprzedzające rzeczownik, który może występować w liczbie pojedynczej jest rodzajnikiem nieokreślonym, a nie sciągniętym.

Inną możliwą pomyłką jest zrozumienie konstrukcji przyimkade + rodzajnik określony jako rodzajnika cząstkowego, np.:

(1)Je parle del’eau.

(2)Je veuxde l’eau.

Zdanie (1) oznaczaMówię o wodzie, zdanie (2) –Chcę (trochę) wody. Rozróżnienie wymaga znajomości reguł konstrukcji zdań z czasownikamiparler (mówić) ivouloir (chcieć).

• Specyficzną formą rodzajnika określonego jestrodzajnik ściągnięty. Rodzajnikile orazles ulegająściągnięciu, gdy określane rzeczowniki byłyby poprzedzone przyimkamià lubde:

à zle przechodzi wau, a zles waux:

Une tarteau potiron. / Une tarteaux pruneaux. (Placek z dynią. / Placek z suszonymi śliwkami.)

de zle przechodzi wdu, a zles wdes:

La maisondu voisin. / La maisondes voisins. (Dom sąsiada. / Dom sąsiadów.)

rodzajnikila il' nie ulegająściągnięciu.

Rodzajnik ściągniętydu może być pomylony z rodzajnikiem cząstkowym, który ma tę samą formę. Podobnie rodzajnik ściągniętydes może być pomylony zarówno z rodzajnikiem cząstkowym, jak i rodzajnikiem nieokreślonym.:

J’aime le parfumdu lilas – J’ai cueillidu lilas. (Lubię zapachbzu –Zbierałem bez)

J’aime le parfumdes fleurs. J’ai cueillides fleurs. (Lubię zapach kwiatów –Zbierałem kwiaty.)

Podobnie jak w przypadku rodzajnika cząstkowego, rozróżnienie wymaga znajomości reguł konstrukcji zdań z czasownikamiaimer (lubić, kochać) icueillir (zbierać, gromadzić).

• Rodzajniki nie są z reguły tłumaczone na język polski, z wyjątkiem sytuacji gdy jest to niezbędne dla zachowania zrozumiałości zdania. Zależnie od kontekstu używa się wtedy takich słów jak:jakiś,nieokreślony,jeden dla zaimka nieokreślonego orazten,konkretny dla określonego.

Rodzajniki w języku hiszpańskim mogą być:

• określone (artículo determinado)
• nieokreślone (artículo indeterminado).

Rzeczowniki w rodzaju męskim posiadają rodzajnik w liczbie pojedynczejel, natomiast w liczbie mnogiej odpowiednikiem jestlos.

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego posiadają rodzajnikla i odpowiednio dla liczby mnogiej rodzaju żeńskiegolas.W przypadku rodzajnika nieokreślonego są to odpowiednioun (r. męski) iuna (r. żeński). W liczbie mnogiej rodzajnik nieokreślony przyjmuje formyunos dla rodzaju męskiego iunas dla rodzaju żeńskiego^[2].

Przykłady:

• la mentira → kłamstwo
• la lámpara → lampa
• el teléfono → telefon

W języku niemieckim wyróżnia się następujące rodzajniki:

• nieokreślone (niem.der unbestimmte Artikel);
• określone (niem.der bestimmte Artikel).
• zerowy.

Pierwsze dwa odmieniają się przez przypadki.

W języku niemieckim rozróżnia się dwa rodzajniki nieokreślone:

• ein – dlarodzajumęskiego oraznijakiego;
• eine – dlarodzaju żeńskiego.

Najczęściej rodzajników tych używa się, gdy

• mówi się o czymś po raz pierwszy;
• po wyrażeniues gibt (jest, są, znajduje się).

Wyróżnia się trzy niemieckie rodzajniki określone:

• die – jest to rodzajnik oznaczający rodzaj żeński
• der – rodzajnik rodzaju męskiego.
• das – rodzajnik rodzaju nijakiego
• die – rodzajnik oznaczający liczbę mnogą (odmieniany przez przypadki inaczej niż rodzajnikdie dla rodzaju żeńskiego)

Rodzajników określonych używa się, gdy się mówi o danej rzeczy po raz kolejny (za pierwszym razem – rodzajnika nieokreślonego!). Gdy w poprzednim zdaniu mówiło się oein Mann (jakimś mężczyźnie), mówiąc o nim znowu, powiemy jużder Mann (ten mężczyzna).Jak już wspomniano, szczególną rolę w języku niemieckim pełni rodzajnikdie. Oznacza on nie tylko rodzaj żeński. Używa się go również, gdy mówi się o rzeczach w liczbie mnogiej, np.der Mann ([ten] mężczyzna), aledie Männer ([ci] mężczyźni).

Rodzajnika określonego używa się również, gdy:

• mówi się o rzeczach jedynych na świecie, niepowtarzalnych (Księżyc, Słońce);
• przy większości nazw geograficznych (góry, rzeki, morza).
• przy nazwach krajów o rodzaju innym niż nijaki lub występującymi w liczbie mnogiej (die Bundesrepublik Deutschland, der Iran, die Vereinigten Staaten)

Rodzajnik zerowy, a właściwieprzedimek zerowy, jest sztucznym terminem lingwistycznym, określającym sytuację, w której nie stosuje się rodzajnika. Rodzajnik zerowy występuje, gdy nie stosuje się rodzajnika, chociaż wynikałoby to ze struktury zdania.Kiedy „nie” używa się rodzajnika (czyli używa się rodzajnika zerowego):

• przedHerr (pan) orazFrau (pani), przed tytułami zawodowymi i naukowymi (np.Professor) oraz szlacheckimi (Herzog,Prinz) i nazwami pełnionych funkcji (Präsident), gdy wyrazy te występują przed nazwiskiem
• przed większością nazw państw i miast (tj. przed tymi, które posiadają rodzaj nijaki);
• przed nazwami narodowości i zawodów (profesji) worzeczniku
• gdy mówi się o materiałach, z których coś jest wykonane (po przyimkuaus, np.aus Papier = „z papieru”);
• policzebnikach głównych;
• po zaimkach nieokreślonych, np.viel (dużo),wenig (mało),etwas (trochę)
• po zaimkach dzierżawczych, np.mein (mój)
• gdy mówimy o jednostkach miary (ilość, waga, objętość).

Rodzajnik w języku włoskim występuje w trzech formach: określony (determinativo), nieokreślony (indeterminativo) i cząstkowy (partitivo)^[3]. Rodzajników zazwyczaj nie tłumaczy się. Czasami rodzajnik określony oddaje się polskim zaimkiemten,ta, nieokreślony –jakiś,jakaś,pewien,pewna, zaś cząstkowy –trochę,kilka,niektórzy^[4].

Rodzajnik nieokreślony jest używany do oznaczenia rzeczy nieokreślonej, określony wskazuje rzecz już znaną albo unikatową (np.Il Sole – Słońce), a cząstkowy – część całości.

• Rodzajnik nieokreślony:
  • Rodzaj męski:

Przykłady:

• un fiore – (jakiś) kwiat;dei fiori – (jakieś) kwiaty
• un amico – (jakiś) przyjaciel;degli amici – (jacyś) przyjaciele

• Rodzaj żeński:

Przykłady:

• una donna – (jakaś) kobieta;delle donne – (jakieś) kobiety
• un'amica – (jakaś) przyjaciółka;delle amiche – (jakieś) przyjaciółki

• Rodzajnik określony:
  • Rodzaj męski:

Przykłady:

• il cane – pies;i cani – psy
• lo specchio – lustro;gli specchi – lustra
• l'elefante – słoń;gli elefanti – słonie

• Rodzaj żeński:

Przykłady:

• la casa – dom;le case – domy
• l'amica – przyjaciółka;le amiche – przyjaciółki

• Rodzajnik cząstkowy:
  • Rodzaj męski:

Przykład:

• del vino – (trochę) wina;degli uomini – niektórzy mężczyźni

• Rodzaj żeński:

Przykład:

• dell' acqua – (trochę) wody;delle donne – kilka kobiet

Rodzajnik nie występuje przy:

• imionach i nazwiskach,
• nazwach większości miast i państw, ale:Il Cairo – Kair,Gli Stati Uniti – Stany Zjednoczone (liczba mnoga),
• tytułach,
• wyliczeniach,
• zawołaniach^[7],
• rzeczownikach poprzedzonych przysłówkamipoco,molto itp.

Zobacz hasłorodzajnik w Wikisłowniku

• Części mowy

• Szablon cytowania używa pól opisowych