Ritornel (wł.ritornello,fr.ritournelle) – krótki,kilkutaktowy ustęp muzyczny wykonywany przez grupę instrumentów bądźorkiestrę.
Termin ten stosowany jest w odniesieniu do opisu i analizy muzyki dawnej. Ritornel pełni w utworach instrumentalnych funkcję podobną do tej jaką wpieśniach ipiosenkach pełnirefren.
Określenie to pojawiło się w muzyceXVII wieku i oznaczało krótki fragment instrumentalny zamieszczany w większych formach muzycznych powstałych w okresiebaroku. Kompozytorzy określali więc ritornelem wstęp orkiestrowy warii, jej zakończenie, bądź epizod wykonywany przez instrumenty w jej części środkowej, a także wszelkie samodzielne (nie będąceakompaniamentem) interwencje instrumentów bądź całej orkiestry w trakcie innych form wokalnych jak:duety,tercety,chóry itp. Ritornele przedzielały więc, porządkowały i współkonstruowały przebieg większej formy wokalnej bądź instrumentalnej. We francuskiej muzyceoperowej ibaletowejXVII iXVIII wieku ritournelle oznaczał podobnie jak w muzyce włoskiej, epizodyczny fragment grany przez instrumenty, z tą różnicą, że często służył on jako wstawka taneczna, do której układanochoreografię (np. w chóralnych fragmentach operJeana-Baptiste Lully’ego).