Od początku 1917 w Rosji miejsce miały liczne strajki, manifestacje i starcia zbrojne ludności, występującej przeciwko wojnie i katastrofalnej sytuacji żywnościowej w kraju. Działania te przybrały wnet formę rewolucji, której początek datuje się na8 marca (23 lutego według kalendarza rosyjskiego). GdycarMikołaj II Romanow rozwiązałDumę, zebrała się ona nielegalnie wraz zPiotrogrodzką Radą Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, żądając abdykacji cara, co nastąpiło15 marca. Władzę w Rosji przejął Komitet Wykonawczy, wyłoniony przezDumę. 28 marca 1917Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich uznała, żePolska ma prawo do niepodległego bytu z punktu widzenia politycznego i międzynarodowego.29 marca 1917 rokuRząd Tymczasowy Rosji przyjął rezolucję pióraPawła Milukowa, która głosiła, żeRząd Tymczasowy uważa utworzenie niepodległego państwa polskiego, złożonego z ziem o większości polskiej za pewną gwarancję pokoju w odnowionej Europie. Połączone z Rosją wolnym wojskowym sojuszem, państwo polskie będzie pewną tarczą przeciwko naciskowi państw centralnych na słowiańszczyznę. Wolny i zjednoczony naród polski sam określi swój ustrój wewnętrzny, wypowiedziawszy swą wolę za pośrednictwem Konstytuanty, zebranej w stolicy kraju, a wybranej na podstawie powszechnego prawa wyborczego[1][2].
Wybuchrewolucji lutowej w 1917 r. w Rosji zmienił zasadniczo krajobraz wojenny w Europie. Cesarstwo Rosyjskie przestało istnieć, na jego miejscu pojawiła się republika parlamentarna. Zdestabilizowana została też wewnętrzna sytuacja wAustro-Węgrzech iNiemczech, gdzie również narastały nastroje antywojenne i w kwietniu miały miejsce wielkie strajki. Załamały się one jednakże, ponieważ związki zawodowe strajków nie poparły. Rząd Tymczasowy kontynuował wszak wojnę przeciwko państwom centralnym, podejmując w czerwcu ofensywę naPodolu i wGalicji, ale bez najmniejszego powodzenia, wobec wielkiego rozprężenia i niechęci żołnierzy do kontynuowania wojny.
Na głównej scenie tej wojny, weFrancji, działania wojenne w 1917 r. miały nadal charakter pozycyjny, a wznawiane co kilka miesięcy przez wojujące strony wielkie ofensywy (podVerdun, nadSommą, bitwa oFlandrię), nie przyniosły rozstrzygnięć. Tym niemniej siły państwententy wyraźnie uległy wzmocnieniu, po wypowiedzeniu Niemcom w dniu6 kwietnia wojny przezStany Zjednoczone Ameryki i zaangażowaniu ich milionowej armii w walkach na froncie francuskim.
Rewolucja nie uspokoiła sytuacji, ponieważ wyłoniony 15 marca 1917 przezKomitet TymczasowyDumy w porozumieniu zPiotrogrodzką Radą Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Rząd Tymczasowy, kierowany początkowo przez przedstawiciela liberalnychkonstytucyjnych demokratów (kadetów) księciaGieorgija Lwowa, a od21 lipca przezsocjalistę-trudowikaAleksandra Kiereńskiego, nie zdecydował się na wystąpienie zEntenty i jednostronne zakończenie wojny. Przyjęte decyzje: zniesienie cenzury, zniesienie kary śmierci[3], powszechnaamnestia, rozwiązanie policji politycznej (ochrany) nie uspokoiły sytuacji, a ułatwiły działanie potencjalnym konspiratorom. Administracja terenowa w praktyce przestała funkcjonować, policja się rozpadła. Władzę w miastach, obok istniejących rad miejskich, w coraz większym stopniu kontrolowały „rady delegatów robotniczych”, a na froncie – „rady delegatów żołnierskich” (kontrolowane przez partie socjalistyczne:eserowców,mienszewików i bolszewików). W kraju powstał system dwuwładzy – z jednej strony oficjalną władzę sprawował Rząd Tymczasowy, a z drugiej rady robotnicze powoływane w różnych obszarach kraju. Już wkrótce doszło do pierwszych napięć między rządem a radami[4]. Obalenie cara zostało z zadowoleniem przyjęte przez większość mieszkańców Imperium. Rozpoczęto prace nad planami reformy rolnej, zapowiedziano wolne wybory doWszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty). Amnestia, wolność słowa, druku, pochodów, manifestacji i zrzeszeń były zdobyczami demokratycznymi rewolucji lutowej.Pogarszająca się sytuacja gospodarcza oraz dalsze klęski na froncie nie sprzyjały stabilizacji sytuacji w Rosji.7 kwietnia rząd był zmuszony do wprowadzenia monopolu na handel zbożem i kartek na chleb.3 maja bolszewicy stworzyli paramilitarne oddziałyCzerwonej Gwardii. W tym samym czasie na wsi doszło do żywiołowych wystąpień chłopów zajmujących majątki obszarnicze.18 maja do Rządu Tymczasowego weszli mienszewicy (Irakli Cereteli,Matwiej Skobielew). Rząd Tymczasowy odłożył decyzje co do oczekiwanej przez rosyjską wieś reformy rolnej do decyzji Zgromadzenia Konstytucyjnego (w pełni demokratycznie wybranego parlamentu Rosji), zwlekał jednocześnie z decyzją o wyznaczeniu terminu wyborów i utrzymywał udział kraju w wojnie. W Rosji narastało w konsekwencji znużenie wojną i świeżo ustanowionymi swobodami demokratycznymi. Czas sprzyjał bolszewikom – pozostającym w konsekwentnej opozycji wobec wszystkich posunięć Rządu Tymczasowego, zgodnie z tezą Lenina, że rewolucja "burżuazyjna" powinna być niezwłocznie przekształcona w "socjalistyczną" i budujących konsekwentnie zwartą, zdyscyplinowaną organizację na terenie całego kraju (przede wszystkim w wielkich miastach i w wojsku).
W czerwcu na tle sprzeciwu wobec kontynuacji udziału Rosji w wojnie powstała bliska bolszewikom frakcjalewicowych eserowców wewnątrzpartii socjalistów-rewolucjonistów, przekształcona następnie w odrębną partię. Rozpoczęta16 czerwca1917ofensywa armii rosyjskiej na froncie wołyńskim (przeciw armii austro-węgierskiej) w kierunku na Lwów wobec posuniętej już demoralizacji wojska i natychmiastowej pomocy armii niemieckiej dla Austriaków[5] załamała się2 lipca, a6 lipca Niemcy i Austriacy przeprowadzili kontrofensywę. Pomiędzy4 a6 lipca odbyły się w Piotrogrodzie burzliwe, zorganizowane przez bolszewików i anarchistów demonstracje robotników, zwartych uzbrojonych oddziałów żołnierzy (zwłaszcza zTwierdzy Pietropawłowskiej) i marynarzyFloty Bałtyckiej zKronsztadu przeciw Rządowi Tymczasowemu (tzw. Dni Lipcowe), połączone z blokadąPałacu Taurydzkiego[6] – siedziby Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (w której większość mieli popierający rząd eserowcy i mienszewicy). Była to nieudana próba przejęcia władzy przez bolszewików. Po powrocie Aleksandra Kiereńskiego (ministra wojny) z frontu w dniu6 lipca Rząd Tymczasowy opanował sytuację przy pomocy lojalnych oddziałów garnizonu piotrogrodzkiego i żołnierzy ściągniętych z frontu, ujawniając uprzednio w prasie część zdobytych dokumentów o zagranicznym finansowaniu bolszewików, które wywołały oburzenie wśród żołnierzy.
Rząd zdelegalizował partię bolszewików jako agentów niemieckich, Lenin ukrył się wFinlandii.21 lipca po dymisji Gieorgija Lwowa nowy gabinet uformował jako "człowiek silnej ręki"socjalista-trudowikAleksander Kiereński (do tego czasu minister sprawiedliwości, a następnie również wojny w rządzie Lwowa). Był on przekonany o wyeliminowaniu zagrożenia ze strony partii bolszewickiej po wydarzeniach lipcowych i przekonany do swej misji jako rosyjskiegoBonapartego, który poskromiwszy "jakobinów" poskromi i "reakcję"[7]. Tymczasem szybko narastał kryzys gospodarczy, inflacja i przestępczość. Następował postępujący paraliż podstawowych funkcji państwa rosyjskiego. Paraliż państwa (i armii – jedynej siły, która mogła powstrzymać bolszewików) orazanarchizacja i narastającaapatia społeczeństwa rosyjskiego wobec instytucji demokratycznych były podstawami sukcesu partii bolszewików w konsekwentnej, kierowanej przez Lenina walce o zdobycie władzy w Rosji.
8 sierpnia półlegalny zjazd bolszewików postanowił rozpocząć przygotowania do przejęcia władzy drogą powstania zbrojnego. Ofensywa wojsk niemieckich na początku września doprowadziła do zajęciaRygi. 7 września głównodowodzący wojsk rosyjskich generałŁawr Korniłow[8] w przekonaniu o możliwości bolszewickiej rewolty w Piotrogrodzie zażądał dymisji ministrów i wysłał do Piotrogrodu korpus kozacki. Premier Kiereński uznał to za próbę przejęcia władzy i wezwał robotników i marynarzy do obrony rządu, rozdając im z arsenałów 40 tysięcy karabinów[9] – zniósł wreszcie wprowadzone w lipcu ograniczenia wobec bolszewików i uwolnił aresztowanych wówczas bolszewickich przywódców.12 września sam przejął obowiązki głównodowodzącego. Nie doszło do żadnych walk. Korniłow został aresztowany i osadzony w twierdzy wBychowie. Poprzez zachowanie w trakcie tzw. "puczu Korniłowa", a w szczególności wobec odwołania się o pomoc do bolszewików Kiereński utracił we wrześniu jakiekolwiek posiadane dotąd oparcie w korpusie oficerskim armii rosyjskiej – co było rozstrzygające w dwa miesiące później, gdy armia odmówiła mu poparcia przeciw bolszewikom.
14 września Rząd Tymczasowy proklamował ustrójrepublikański Rosji.22 września w wyniku nowych wyborów do Rady Piotrogrodzkiej większość uzyskali bolszewicy, na czele zTrockim.20 października do Piotrogrodu powrócił potajemnie Lenin;23 października Komitet Centralny bolszewików przyjął[10]rezolucję o powstaniu zbrojnym i stworzył pierwszeBiuro Polityczne;25 października Rada Piotrogrodzka utworzyłaKomitet Wojskowo-Rewolucyjny, oficjalnie dla obrony stolicy przed Niemcami – w rzeczywistości jakosztab przygotowujący przewrót. Sprzeciwiający się tej decyzji członkowie KCGrigorij Zinowiew iLew Kamieniew – zwolennicy idei "jednolitego rządu socjalistycznego" w koalicji zeserowcami imienszewikami – w gazecie wydawanej przezMaksyma Gorkiego podali do publicznej wiadomości swój sprzeciw wobec planu zbrojnego obalenia Rządu Tymczasowego. W skład rządu wchodzili bowiem przedstawiciele partii demokratycznych – dwóch partii socjalistycznych (eserowców i mienszewików)[11] i będącej w mniejszościliberalnej partiikadetów.Ogólnorosyjskie wybory parlamentarne miały odbyć się bowiem za niespełna trzy tygodnie (25 listopada 1917).
Gdy 6 listopada 1917Rząd Tymczasowy podjął próby zamknięcia pism bolszewickich, bolszewicy pośpiesznie zorganizowali naradę na której zdecydowano o wcześniejszym wybuchu przygotowywanego uprzednio przewrotu. Miał on być pierwotnie przeprowadzony w przeddzień wyznaczonych na 25 listopada 1917demokratycznych wyborów doZgromadzenia Ustawodawczego Rosji (Konstytuanty). Sygnałem rozpoczęcia powstania miał być wystrzał artyleryjski ślepą amunicją z zakotwiczonego naNewiekrążownikaAurora[12]. W nocy z 6/7 listopada oddziały Czerwonej Gwardii i wojskowi, którzy opowiedzieli się po stronie bolszewików, zajęli bez walki budynki użyteczności publicznej w Piotrogrodzie, wymieniając ochronę obiektów.Pałac Zimowy, siedziba Rządu Tymczasowego został zajęty, członkowie rządu aresztowani, a premierAleksander Kiereński potajemnie opuścił miasto. 8 listopada 1917 wydano odezwę „Do robotników, żołnierzy i chłopów” w której bolszewicy poinformowali o obaleniu Rządu Tymczasowego.
9 listopada 1917 na otwartymII Zjeździe Rad zawiadomiono o utworzeniuRady Komisarzy Ludowych składającą się tylko z działaczy bolszewickich. Pozostałe ugrupowania socjalistów –mienszewicy ieserowcy oskarżyły bolszewików o zamach stanu i hipokryzję. Twierdzili oni iż kryzys w Rosji rozwiązać należy metodami pokojowymi i powinien zostać powołany rząd koalicyjny złożony z przedstawicieli wszystkich partii socjalistycznych. W proteście przeciwko radykalnym działaniom bolszewików, mienszewicy i eserowcy wycofali się z obrad II Zjazdu Rad i wraz z kadetami utworzyliKomitet Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji. Za koalicją z bolszewikami na ich warunkach opowiedzieli się tylkolewicowi eserowcy, którzy w grudniu założyli nową partię, która otrzymała miejsca w Radzie Komisarzy Ludowych. Na Zjeździe zniesiono karę śmierci na froncie i przekazano władzę w terenie w ręce rad. Zjazd powołał nowyWszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy składający się z 101 członków (62 bolszewików i 29 eserowców lewicowych).
Jednym z pierwszych dekretów Rady Komisarzy Ludowych był wydany 10 listopada „Dekret o prasie” zabraniający wydań „kontrrewolucyjnych” – czyli „tymczasowo”[13] przywracający zniesioną przez rewolucję lutowącenzurę[14].
UtworzonoCzeka, czyli nieograniczony prawem organ policyjnych represji wobec przeciwników politycznych (określanych od lipca-września 1918 oficjalnie jakoczerwonyterror), na którego czele stanąłFeliks Dzierżyński[15].
5 stycznia?/18 stycznia1918 wPałacu Taurydzkim odbyło się pierwsze i jedyne posiedzenie Zgromadzenia. Przewodniczącym Zgromadzenia został wybranyWiktor Czernow z partii socjalistów-rewolucjonistów (eserowców). Masowe demonstracje uliczne w Piotrogrodzie w obronie Zgromadzenia zostały stłumione przez bolszewików przy użyciu broni palnej. Bolszewicy zażądali od Zgromadzenia uchwalenia zrzeczenia się uprawnień legislacyjnych. Zgromadzenie miało zatwierdzić wszystkie dekrety już wydane przezRadę Komisarzy Ludowych, a następnie odroczyć obrady. Kluczowy punkt przedstawionej przez bolszewików uchwały brzmiał:Zgromadzenie Konstytucyjne uważa, że zadania jego wyczerpują się na ustanowieniu głównych podstaw socjalistycznej przebudowy społeczeństwa. Wniosek został odrzucony większością 237 przeciw 136 głosom. Po odrzuceniu przez Konstytuantę wniosku bolszewików, ci opuścili posiedzenie, oświadczając, że Zgromadzenie opanowali „kontrrewolucjoniści”. Zgromadzenie kontynuowało obrady. O 2.30 nad ranem salę posiedzeń opuścili sprzymierzeni z bolszewikami lewicowi eserowcy. O godz. 4 nad ranem, gdy Wiktor Czernow ogłaszał zniesienie prywatnej własności ziemi, bolszewicka ochrona pałacu zażądała zakończenia posiedzenia. Czernow kontynuował obrady jeszcze przez 20 minut, po czym pod presją wkraczających do sali dalszych uzbrojonych oddziałów bolszewickich odroczył posiedzenie do godziny 17. tego samego dnia. Zgromadzenie już nigdy więcej się nie zebrało[16].
W ciągu jednego roku bolszewicy wydali szereg dekretów, wprowadzały one kontrolę robotniczą (nad przedsiębiorstwami), ośmiogodzinny dzień pracy, proklamowały suwerenność narodów dawnego Imperium, nacjonalizowały banki, znosiły rangi cywilne i stany, wprowadzały rozwody, oddzielały państwo i edukację od cerkwi. W lutym 1918 utworzonoArmię Czerwoną. W 1918 zostały utworzoneobozy koncentracyjne (koncłagry,łagry), skupione później w systemieGułagu.
↑Był utalentowanym mówcą, wzbudzającym krótkotrwały entuzjazm wśród żołnierzy. Jako prawnik - obrońca w sprawach politycznych uważał się w konsekwencji za męża stanu - budowniczego demokracji w Rosji. Rosyjscy politycy tego okresu uciekali się do bezpośrednich, uproszczonych porównań sytuacji w Rosji do czasówRewolucji Francuskiej, co wobec ahistoryczności takich analogii powodowało w konsekwencji nietrafność analiz i decyzji politycznych.
↑Mianowany na to stanowisko w lipcu przez Kiereńskiego. Gdy został mianowany głównodowodzącym zażądał wprowadzenia, zniesionej porewolucji lutowej kary śmierci za dezercję z pola bitwy (co stawało się plagą demoralizującą armię rosyjską na froncie). Premier odmówił. Niedługo po odmowie, do Kiereńskiego doszedł sfałszowany telegram o próbie zamachu stanu Korniłowa. Premier zabierze mu tytuł dowódcy. Korniłow przekonany, że Kiereński jest zakładnikiem bolszewików w Piotrogrodzie wyruszył z korpusem kozackim na stolicę. Gdy okazało się, że to Kiereński zgodził się na uzbrojenie bolszewickiej Czerwonej Gwardii i wysłał wojska z Piotrogrodu przeciw korpusowi kozackiemu, jego dowódca gen. Krymow wstrzymał bez walki marsz, a następnie popełnił samobójstwo.
↑Część z rozdanych karabinów trafiła do rąk bolszewików i została przez nich zachowana dla potrzeb przyszłego przewrotu.
↑Stosunkiem głosów 10 za, 2 przeciw, na posiedzeniu było obecnych dwunastu z 21 członków Komitetu Centralnego bolszewików.Orlando Figes,Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924 Wrocław 2009,Wydawnictwo Dolnośląskie,ISBN 978-83-245-8764-3 s. 493.
↑z którymi Zinowiew i Kamieniew, a także wielu innych bolszewików chciało utworzyć socjalistyczny rząd koalicyjny.
↑Paweł Chmielewski, Marian Wilk Zarys dziejów ZSRR s. 50-52.
↑Cenzura prewencyjna obowiązywała w ZSRR do końca rządówKPZR w 1991 r.
↑Następnego dnia zamknięto 10 dzienników piotrogrodzkich, w ciągu następnego tygodnia kolejnych 10. Wobec słabości aparatu państwowego pełna likwidacja niezależnej prasy nastąpiła w sierpniu 1918 r.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa1994; Wyd.PWN;ISBN 83-01-11521-1, s. 412.
.jpg)
.jpg)
