Rewolucja październikowa w Rosji (równieżrewolucja bolszewicka[1], w terminologiisowieckiejWielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa[2]) – określenie stosowane na dokonany przezbolszewikówprzewrót zbrojny wRosji, trwający od nocy z24 października?/6 listopada1917 na25 października?/7 listopada1917, do godziny drugiej w nocy26 października?/8 listopada1917, gdy został opanowany przez oddziały bolszewickiePałac Zimowy, a członkowieRządu Tymczasowego aresztowani. Przewrót, będący konsekwencją pogłębiającego się kryzysu politycznego w Rosji, zakończył okres dwuwładzy w Rosji, gdy rządy odrewolucji lutowej sprawowały równolegle Rząd Tymczasowy iPiotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Bolszewicy przejęli władzę formalnie w imieniu II Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad, zamach stanu został dokonany w dwa dni przed jego rozpoczęciem 9 listopada 1917.
Początkowo zakres geograficzny przewrotu obejmował tylko ówczesną stolicęRepubliki Rosyjskiej –Piotrogród – oraz Moskwę, w której doszło do kilkudniowych krwawych walk. Stopniowo bolszewicy przejmowali władzę w innych obszarach Rosji za formalną fasadą władzyrad. Określenie „październikowa” na rewolucję bolszewicką jest stosowane ze względu na miesiąc rozpoczęcia przewrotu. W Rosji przedbolszewickiej obowiązywałkalendarz juliański – zgodnie z tąrachubą czasu przewrót rozpoczął się w nocy z 24 na 25 października (z 6 na 7 listopada wedługkalendarza gregoriańskiego)[3][4][5].
Katalizatorem rewolucji w Rosji był przede wszystkim udziałImperium Rosyjskiego wI wojnie światowej. 1 sierpnia 1914 roku Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a 6 sierpnia uczyniły to równieżAustro-Węgry. Po stronie Rosji stanęli zachodni sojusznicy kraju –Wielka Brytania iFrancja. Początkowo udział w wojnie został entuzjastycznie poparty przez większość ludności imperium. Organizowano dziesiątki manifestacji patriotycznych. PodPałacem Zimowym w Petersburgu zebrała się największa manifestacja, którą z balkonu pałacu osobiście powitał monarcha. Pisma o niemalże każdej orientacji politycznej pisały artykuły wzywające obywateli do zachowania spokoju, jedności narodowej i walki z „wrogiem Słowian” (Germanami). Podobną retorykę przyjęły partie polityczne i stowarzyszenia. Na nadzwyczajnym posiedzeniuDumy26 lipca?/8 sierpnia1914 przeważały tendencje zwolenników konfliktu, poparto kredyty wojenne i składano oświadczenia solidarnościowe z rządem. Wyjątkiem byli rosyjscy socjaliści (trudowicy isocjaldemokraci), którzy jednomyślnie odmówili w Dumie głosowania za kredytami wojennymi[6].
Po wybuchu wojny w Moskwie i Piotrogrodzie wybuchły antyniemieckie zamieszki, zdemolowano gmach niemieckiej ambasady, atakowano sklepy i przedsiębiorstwa należące do Niemców[7]. Likwidowano wszelkie ślady niemieckości w życiu codziennym. Niemieckojęzyczną nazwę stolicyPetersburg zmieniono na Piotrogród, zamknięto pisma niemieckojęzyczne, a nawet wielu mieszkańców imperium zmieniło swoje nazwiska. Większa część robotników nie poparłanacjonalistycznej akcji, jednak środowisko to zgodziło się na zaprzestaniestrajków.
Walki toczyły się ze zmiennym szczęściem. Początkowoarmia rosyjska wkroczyła doPrus Wschodnich, jednak w wyniku kontrofensywy wojsk niemieckich poniosła klęski w bitwachpod Tannenbergiem inad jeziorami mazurskimi. Straty wojsk rosyjskich w tej operacji wyniosły ponad 300 tysięcy ludzi, a dowódca2 Armii rosyjskiej,Aleksander Samsonow, popełnił samobójstwo. Z drugiej strony w wynikubitwy galicyjskiej we wrześniu 1914 Rosjanie zajęli prawie całąGalicję, a w październiku i listopadzie powstrzymali ofensywę niemiecką wśrodkowej Polsce. Zamówienia wojenne i likwidacja ruchu strajkowego doprowadziły do wzrostu znaczenia burżuazji, która nie posiadała jednak żadnego wpływu na decyzje monarchy.
Pobitwie pod Gorlicami (maj 1915) armiepaństw centralnych dokonały przełamania frontu rosyjskiego i podjęły generalną ofensywę, która doprowadziła w 1915 do wyparcia armii rosyjskiej zarówno z zajętej uprzednioGalicji zeLwowem, jak też z całegoKrólestwa Polskiego zWarszawą i zachodnich guberni Imperium zWilnem,Kownem iKurlandią. Wojna zdezorganizowała życie gospodarcze – fabryki odczuły braki surowców – zabrakło dostaw z zagranicy. Wyczerpano także zapasy broni i amunicji, a sojusznicy Rosji, wobec przystąpieniaTurcji do wojny i blokady portów morskich Rosji naBałtyku iMorzu Czarnym mieli ograniczone możliwości dostaw dla armii rosyjskiej[8]. Wzrastały ceny żywności, co doprowadziło do pogorszenia się nastrojów społecznych. Klęski na froncie w 1915 roku wywołały falę niepokojów. Mikołaj II, chcąc uspokoić nastroje w kraju w czerwcu 1915 roku zdymisjonował ministrów: wojny (Władimira Suchomlinowa), spraw wewnętrznych (Nikołaja Makłakowa), następnie ministra sprawiedliwościIwana Szczegłowitowa(inne języki) i prokuratoraŚwiętego Synodu Władimira Sablera. Posunięcia te nie zadowoliły opinii publicznej[9]. W sytuacji dalszych klęsk militarnych na froncie, 29 sierpnia 1915 car zdymisjonował głównodowodzącego armią rosyjską ks.Mikołaja Mikołajewicza i przejął osobiście dowództwo nad armią, co czyniło go bezpośrednio odpowiedzialnym za jej kolejne klęski[10].
Po klęsce pod Gorlicami w maju 1915 rząd carski, który w przeszłości zakazywał ogólnokrajowych zrzeszeń organów samorządowych, zgodził się na powołanie ogólnopaństwowej reprezentacji ziemstw i dum (rad) miejskich, dla wsparcia wysiłku wojennego państwa i pomocy uchodźcom, inwalidom i rzeszom ewakuowanej w głąb Rosji ludności cywilnej. Powstałe w tym celu w początkach wojny Wszechrosyjski Związek Ziemstw i Wszechrosyjski Związek Miast – ogólnokrajowe związki samorządu terytorialnego połączyły się w 1915 w jedną organizację -Wszechrosyjski Związek Ziemstw i Miast (Ziemgor). Ziemgor politycznie związany był zliberalnymi partiamioktiabrystów ikadetów, jego współprzewodniczącymi byli: działacz kadetów, burmistrz Moskwy i przewodniczący Związku MiastMichaił Czełnokow i ks.Gieorgij Lwow, liberalny działaczziemstw. Ziemgor zbudował aparat złożony z wolontariuszy i pracowników etatowych zajmujących się działalnością humanitarną w głębi kraju i na zapleczu frontu. Jednocześnie Ziemgor organizował małych i średnich przedsiębiorców dla potrzeb realizacji zamówień dostaw wojskowych, podziału i koordynacji zamówień i dostaw. Była to pierwsza niezależna ogólnorosyjska organizacja społeczna, na której działalność zezwoliły władze carskie. W 1916 działacze Ziemgoru zaangażowali się w działania zmierzające do obaleniasamodzierżawia i wprowadzeniamonarchii konstytucyjnej w Rosji.
Wywiad niemiecki już w 1915 za zgodą cesarzaWilhelma II, wdrożył tajny program „rewolucjonizacji i insurekcjonizacji”[11] – jego praktyczną realizacją zajmował się wydział III b niemieckiego Sztabu Generalnego. Celem programu było, poprzez aktywne wspieranie działalności bolszewików wymierzonej w carat, wewnętrzne osłabienie Imperium Rosyjskiego i jego armii, a po zwycięskiej rewolucji wyeliminowanie Rosji z wojny, co ułatwić miało zwycięstwo Niemiec na froncie zachodnim. Z kolei przemysł niemiecki miał uzyskać dostęp do bogactw naturalnych Rosji i jej zasobów gospodarczych[12].
W wyniku klęsk ponoszonych w I wojnie światowej nastąpiło osłabienie autorytetu caraMikołaja II, a jego żonęAleksandrę Fiodorownę podejrzewano o sprzyjanie Niemcom (jej ojciec byłwielkim księciem Hesji). Caryca coraz bardziej ulegała wpływomRasputina, który wykorzystywał swój wpływ na nią, aby niszczyć swoich wrogów[13]. Rodzina mieszkała wpałacu w Carskim Siole, w zupełnym oderwaniu od sytuacji w kraju. Car uważał, że Petersburg – z jego krytykanckimi intelektualistami, dekadencką arystokracją, kłótliwymi politykami i ciągle niezadowolonymi robotnikami – nie reprezentował prawdziwej Rosji, której lud miał być zjednoczony duchowo ze swoim carem. Monarcha wierzył, że jest narzędziem w ręku Boga, tylko przed nim odpowiada i został przez niego wyznaczony, by chronićprawosławie iabsolutną władzę cara (samodzierżawie)[14].
Car stracił rzeczywistą kontrolę nad krajem, a caryca i Rasputin, jeśli któryś minister sprzeciwiał się ich zdaniu, namawiali cara do natychmiastowej dymisji polityka. W ten sposób najbardziej kompetentni członkowie rządu popadali w niełaskę. W rezultacie rząd tworzyli niemal sami nieudacznicy i protegowani Rasputina. Caryca i Rasputin ingerowali w różne dziedziny życia imperium rosyjskiego. Sytuacja na froncie i braki żywnościowe wzmagały niezadowolenie społeczne, które koncentrowało się na carycy[15].
20 stycznia?/2 lutego1916Iwana Goriemykina (który znajdował się faktycznie w stanie starczego zniedołężnienia) na czele rządu zastąpiłBoris Stürmer, monarchista i biurokrata o opinii skorumpowanego, cieszący się zaufaniem Rasputina. Mianowanie na najwyższy urząd administracyjny człowieka o niemieckim nazwisku, przy narastających szeroko po klęskach militarnych nastrojach antyniemieckich świadczyło o braku politycznego instynktu dworu carskiego, Stürmer był oskarżany o dążenie do separatystycznego pokoju z Niemcami, kosztem interesów Rosji[16]. Od 1916 w armii nasilał się upadek dyscypliny i wybuchały bunty, w których uczestniczyli głównie świeżo powołani żołnierze. W czasie rządów Stürmera rozpoczęły się strajki, na które rząd odpowiedział represjami. Policja poddała represjom zarówno partie robotników, jak i burżuazji. W Piotrogrodzie wybuchł duży strajk, w którym udział wzięło dziesięć fabryk, który szybko został brutalnie stłumiony. Równocześnie pogarszała się sytuacja na wsi, a zrozpaczeni chłopi organizowali coraz liczniejsze wystąpienia.1 listopada?/14 listopada1916 w Dumie wystąpił liderkadetów,Paweł Milukow, który zarzucił rządowi zdradę kraju w przemówieniu, przeplatanym fraząGłupota, czy zdrada? Przemówienie miało duży rezonans w kraju i przyczyniło się do wzmożenia nastrojów rewolucyjnych[17].10 listopada?/23 listopada1916 Boris Stürmer został zdymisjonowany ze stanowiska premiera, jego miejsce zająłAleksander Trepow, już po miesiącu (27 grudnia 1916?/9 stycznia1917) zastąpiony przez ks.Nikołaja Golicyna.
W nocy z16 grudnia?/29 grudnia1916 na 30 grudnia 1916, w przeddzień zamknięcia sesji Dumy, prawicowi spiskowcy z kręgów arystokratycznych (w tym członek rodziny carskiej wielki książęDymitr Pawłowicz, ks.Feliks Jusupow iWładimir Puryszkiewicz) dokonali zabójstwa Rasputina. Po śmierci Rasputina car zerwał stosunki z większością rodziny, pozostając faktycznie wyizolowany i odcięty od informacji[18], popadł wdepresję[19]. Administracja kraju stopniowo przestawała działać, opozycja otwarcie ignorowała rządowy zakaz zebrań i zgromadzeń. W styczniu 1917 załamała się wojskowa cenzura – wydawcy gazet i czasopism zaprzestali przedkładać do cenzury egzemplarze próbne przed publikacją[20].
Od połowy 1916 roku w wyższych kręgach społecznych zaczęto rozpatrywać usunięcie Mikołaja II z tronu i przekazanie władzy jego dziedzicom. Spisek zorganizować mieli przedstawiciele komitetów wojskowo-przemysłowych, Związku Miast i Związku Ziemstw (połączonych wZiemgorze).22 lutego?/7 marca1917 Mikołaj II opuścił Carskie Sioło i udał się dokwatery głównej Naczelnego Dowódcy armii rosyjskiej wMohylewie, niedaleko linii frontu. Nazajutrz23 lutego?/8 marca1917, gdy Mikołaj II znajdował się w Mohylewie, w Piotrogrodzie wybuchły rozruchy, które miały trwać nieprzerwanie do upadku monarchii. W demonstracjach uczestniczyli mienszewicy, eserowcy i bolszewicy. Od 78 do 128 tys. robotników ogłosiło strajk przeciwko brakom żywności. Następnego dnia w manifestacjach wzięło udział 160-200 tysięcy robotników, część strajkowała.25 lutego?/10 marca1917 na ulicach manifestowało już około 300 tysięcy osób, z czego najbardziej zorganizowaną grupę stanowili metalowcy. Oprócz fabryk zastrajkowali tramwajarze i drobni przedsiębiorcy. Po południu do akcji przeciwko strajkującym stanęli żołnierze i funkcjonariusze policji, później tłum atakował funkcjonariuszy, a policja przestała interweniować. W nocy z25 lutego?/10 marca1917 na26 lutego?/11 marca1917 władze utraciły kontrolę nad dzielnicami robotniczymi Piotrogrodu, szczególnie dzielnicą Wyborską, gdzie tłum rozbijał i podpalał komisariaty policji[21]. W niedzielę26 lutego?/11 marca1917 rano Piotrogród został obsadzony przez oddziały wojska w rynsztunku bojowym, po południu w kilku dzielnicach wojsko otworzyło ogień do tłumu, najkrwawsze starcie miało miejsce naPlacu Znamieńskim, gdzie od ognia żołnierzy Wołyńskiego Pułku Gwardii zginęło 40 osób, a drugie tyle zostało rannych.
Decydującym dniem protestów był27 lutego?/12 marca1917, gdy do protestujących przyłączyli się wojskowi, niechcący strzelać do manifestantów protestujących w sposób pokojowy, zaś władze carskie utraciły kontrolę nad stolicą państwa. W nocy z 26/27 lutego żołnierzePułku Pawłowskiego gwardii wiecowali w koszarach na znak protestu przeciw masakrze na Placu Znamieńskim, wreszcie przegłosowali odmowę posłuszeństwa rozkazom strzelania do ludności cywilnej i wysłali gońców do skoszarowanych opodal pułkówgwardyjskich:Prieobrażenskiego iLitewskiego, które również przyjęły to stanowisko. Rano27 lutego?/12 marca1917 trzy pułki wyszły uzbrojone na miasto. Żołnierze zaatakowali i zdemolowali koszary żandarmerii i usuwając posterunki prorządowe przeszli do dzielnicy Wyborskiej, łącząc się ze zrewoltowanymi robotnikami. Zarekwirowanymi samochodami jeździli po ulicach, wymachując bronią i wznosząc okrzyki. Żołnierze wypuścili więźniów zTwierdzy Pietropawłowskiej. NaPałacu Zimowym wywieszono czerwoną flagę, zdemolowano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, policjantów w mundurach bito i zabijano. Wieczorem tłum wziął szturmem centralęOchrany, wyrzucając i podpalając akta, w czym odnotowano szczególną gorliwość konfidentów. Rozbito arsenał, wyciągając tysiące karabinów. Przed nadejściem nocy z liczącego 160 000 żołnierzy garnizonu połowa była w pełni zbuntowana, reszta zajęła postawęneutralną. Dowódca piotrogrodzkiego okręgu wojskowego gen.Siergiej Chabałow mógł liczyć w mieście jedynie na 1000-2000 oddanych żołnierzy, a w rękach władz carskich znajdowało się tylko kilka gmachów publicznych w różnych miejscach Piotrogrodu[22].
27 lutego?/12 marca1917 po południu, na posiedzeniu Konwentu SeniorówDumy został powołanyKomitet Tymczasowy Dumy – organ wykonawczy Dumy, na czele z jej przewodniczącym –Michaiłem Rodzianką. Komitet, złożony z przedstawicieli wszystkich partii politycznych (od socjaldemokratów do umiarkowanych nacjonalistów),28 lutego?/13 marca1917 przejąłde facto wykonywanie obowiązków rządu Rosji i wyznaczył swych komisarzy do istniejących ministerstw.28 lutego?/13 marca1917 z inicjatywymienszewików powstałaPiotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, do której tegoż dnia fabryki i jednostki wojskowe wybierały delegatów, w przytłaczającej większości umiarkowanych socjalistów (bolszewicy,międzydzielnicowcy i eserowcy maksymaliści uzyskali łącznie niespełna 10% głosów)[23].
2 marca?/15 marca1917 Mikołaj II uznał, że utrzymanie władzy jest niemożliwe iabdykował na rzecz młodszego brata, wielkiego księciaMichała Aleksandrowicza, na żądanie umiarkowanych polityków i monarchistów. Wskutek ciężkiej sytuacji w kraju, wielki książę nie przyjął korony i zrzekł się jej następnego dnia, przekazując całą władzę Komitetowi Tymczasowemu Dumy.2 marca?/15 marca1917, w dniu abdykacji cara, Komitet Tymczasowy Dumy, w porozumieniu z Komitetem Wykonawczym Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, powołał koalicyjnyRząd Tymczasowy, którego premierem został przedstawiciel liberalnychkadetów książęGieorgij Lwow. Partie socjalistyczne nie desygnowały swych przedstawicieli do rządu, wszedł do niego jednaksocjalista-trudowikAleksander Kiereński (jednocześnie członek Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich[24]), jako minister sprawiedliwości. Rząd Tymczasowy miał pełnić obowiązki do zebrania sięWszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego –konstytuanty Rosji.
Rewolucja była stosunkowo bezkrwawa – liczbę pobitych i rannych szacowano na 1300-1400 osób, w tym 149 ofiar śmiertelnych[25]. Wspólny pogrzeb ofiar starć odbył się naPolu Marsowym.
Rewolucja nie uspokoiła sytuacji, ponieważRząd Tymczasowy, kierowany początkowo przez przedstawiciela liberalnychkonstytucyjnych demokratów (kadetów) księciaGieorgija Lwowa, a od7 lipca?/20 lipca1917 przezeserowca[26]Aleksandra Kiereńskiego, nie zdecydował się na wystąpienie zEntenty i jednostronne zakończenie wojny. Przyjęte decyzje: zniesienie cenzury, zniesienie kary śmierci[27], powszechnaamnestia, rozwiązanie policji politycznej (ochrany) nie uspokoiły sytuacji, a ułatwiły działanie potencjalnym konspiratorom. Administracja terenowa w praktyce przestała funkcjonować, policja się rozpadła. Władzę w miastach, obok istniejących rad miejskich, w coraz większym stopniu kontrolowały „rady delegatów robotniczych”, a na froncie – „rady delegatów żołnierskich” (kontrolowane przez partie socjalistyczne:eserowców,mienszewików i bolszewików).
W kraju powstał systemdwuwładzy – z jednej strony oficjalną władzę sprawował Rząd Tymczasowy, który faktycznie był kontrolowany przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich i jej Komitet Wykonawczy. Rada na własną rękę administrowała i stanowiła prawa, częstokroć nie informując o tym nawet rządu[28]. Obalenie cara zostało z zadowoleniem przyjęte przez większość mieszkańców Imperium. Rozpoczęto prace nad planami reformy rolnej, zapowiedziano wolne wybory doWszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty). Amnestia, wolność słowa, druku, pochodów, manifestacji i zrzeszeń były zdobyczami demokratycznymi rewolucji lutowej.
Powrót z emigracji wSzwajcariiWłodzimierza Lenina pociągiem specjalnym poprzez okupowaną przezNiemcy Europę[29] 16 kwietnia oraz przyłączenie się grupki niezależnych socjalistów[30] pod wodząLwa Trockiego (który również powrócił swobodnie do Rosji z emigracji wStanach Zjednoczonych w maju 1917) ożywiły akcjębolszewików, którzy (w przeciwieństwie domienszewików ieserowców) występowali odtąd[31] za natychmiastowym przerwaniem działań wojennych. Propaganda i działalność bolszewików, w tym m.in. podróż Lenina i innych przywódców bolszewickich ze Szwajcarii do Rosji, a zwłaszcza wydawanie prasy i druków ulotnych w masowych nakładach (w tym organu bolszewików, dziennika „Prawda” i jego mutacji), były zresztą z tego powodu w znacznej mierze finansowane przez sztab niemieckiej armii[32] i skarbCesarstwa Niemieckiego[33]. Program ten nie ograniczał się do Rosji – weFrancji Niemcy chcieli wykorzystaćanalogicznieJosepha Caillaux, wobec Wielkiej Brytanii iIrlandiiRogera Casementa – jego praktyczną realizacją zajmował się wydział III b niemieckiego Sztabu Generalnego. Celem programu było, poprzez aktywne wspieranie działalności bolszewików wymierzonej wcarat, wewnętrzne osłabienie Imperium Rosyjskiego i jego armii, a po zwycięskiej rewolucji wyeliminowanie Rosji z wojny, co ułatwić miało zwycięstwo Niemiec na froncie zachodnim. Z kolei przemysł niemiecki miał uzyskać dostęp do bogactw naturalnych Rosji i jej zasobów gospodarczych[34].
Pogarszająca się sytuacja gospodarcza oraz dalsze klęski na froncie nie sprzyjały stabilizacji sytuacji w Rosji.25 marca?/7 kwietnia1917 rząd był zmuszony do wprowadzenia monopolu na handel zbożem i kartek na chleb. 3 maja bolszewicy stworzyli paramilitarne oddziałyCzerwonej Gwardii. W tym samym czasie na wsi doszło do żywiołowych wystąpień chłopów zajmujących majątki obszarnicze.5 maja?/18 maja1917 do Rządu Tymczasowego weszli mienszewicy (Iraklij Cereteli, Matwiej Skobielew). Rząd Tymczasowy odłożył decyzje co do oczekiwanej przez rosyjską wieś reformy rolnej do decyzji Zgromadzenia Konstytucyjnego (w pełni demokratycznie wybranego parlamentu Rosji), zwlekał jednocześnie z decyzją o wyznaczeniu terminu wyborów i utrzymywał udział kraju w wojnie. W Rosji narastało w konsekwencji znużenie wojną i świeżo ustanowionymi swobodami demokratycznymi. Czas sprzyjał bolszewikom – pozostającym w konsekwentnej opozycji wobec wszystkich posunięć Rządu Tymczasowego, zgodnie z tezą Lenina, że rewolucja „burżuazyjna” powinna być niezwłocznie przekształcona w „socjalistyczną” i budującą konsekwentnie zwartą, zdyscyplinowaną organizację na terenie całego kraju (przede wszystkim w wielkich miastach i w wojsku –Bolszewicka Organizacja Wojskowa).
W czerwcu na tle sprzeciwu wobec kontynuacji udziału Rosji w wojnie powstała bliska bolszewikom frakcjalewicowych eserowców wewnątrz partii socjalistów-rewolucjonistów. Rozpoczęta18 czerwca?/1 lipca1917ofensywa armii rosyjskiej w Galicji Wschodniej (przeciw armii austro-węgierskiej) w kierunku na Lwów wobec posuniętej już demoralizacji wojska i natychmiastowej pomocy armii niemieckiej dla Austriaków[35] załamała się2 lipca?/15 lipca1917, a6 lipca?/19 lipca1917 Niemcy i Austriacy rozpoczęli kontrofensywę.
Pomiędzy4 lipca?/17 lipca1917 a6 lipca?/19 lipca1917 odbyły się w Piotrogrodzie burzliwe, zorganizowane przez bolszewików i anarchistów demonstracje robotników, zwartych uzbrojonych oddziałów żołnierzy (zwłaszcza zTwierdzy Petropawłowskiej) i marynarzyFloty Bałtyckiej zKronsztadu przeciw Rządowi Tymczasowemu (tzw.dni lipcowe), połączone z blokadąPałacu Taurydzkiego[36] – siedziby Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (w której większość mieli popierający rząd eserowcy i mienszewicy). Była to nieudana próba przejęcia władzy przez bolszewików. Po powrocie Aleksandra Kiereńskiego (ministra wojny) z frontu w dniu6 lipca?/19 lipca1917 Rząd Tymczasowy opanował sytuację przy pomocy lojalnych oddziałów garnizonu piotrogrodzkiego i żołnierzy ściągniętych z frontu, ujawniając uprzednio w prasie część zdobytych dokumentów o zagranicznym finansowaniu bolszewików, które wywołały oburzenie wśród żołnierzy. Rząd zdelegalizował partię bolszewików jako agentów niemieckich, Lenin ukrył się wFinlandii, poza zasięgiem władz rosyjskich.
8 lipca?/21 lipca1917, po dymisji Gieorgija Lwowa nowy gabinet uformował jako „człowiek silnej ręki”eserowiecAleksander Kiereński (do 1 maja minister sprawiedliwości, a od 5 maja 1917 minister wojny w rządzie Lwowa). Był on przekonany o wyeliminowaniu zagrożenia ze strony partii bolszewickiej po wydarzeniach lipcowych i przekonany do swej misji jako rosyjskiegoBonapartego, który poskromiwszy „jakobinów” poskromi i „reakcję”[37]. Tymczasem szybko narastały kryzys gospodarczy, inflacja i przestępczość. Następował postępujący paraliż podstawowych funkcji państwa rosyjskiego. Paraliż państwa (i armii – jedynej siły, która mogła powstrzymać bolszewików) orazanarchizacja i narastającaapatia społeczeństwa rosyjskiego wobec instytucji demokratycznych były podstawami sukcesu partii bolszewików w konsekwentnej, kierowanej przez Lenina walce o zdobycie władzy w Rosji.
26 lipca?/8 sierpnia1917 półlegalny VI zjazd bolszewików postanowił rozpocząć przygotowania do przejęcia władzy drogą powstania zbrojnego. Ofensywa wojsk niemieckich na początku września doprowadziła do zajęciaRygi.27 sierpnia?/9 września1917 głównodowodzący wojsk rosyjskich generałŁawr Korniłow[38] w przekonaniu o możliwości bolszewickiej rewolty w Piotrogrodzie zażądał dymisji ministrów i wysłał do Piotrogrodu korpus kozacki. Premier Kiereński uznał to za próbę przejęcia władzy i wezwał robotników i marynarzy do obrony rządu, rozdając im z arsenałów 40 tysięcy karabinów[39] – zniósł wreszcie wprowadzone w lipcu ograniczenia wobec bolszewików i uwolnił aresztowanych wówczas bolszewickich przywódców. 12 września sam przejął obowiązki głównodowodzącego. Nie doszło do żadnych walk. Korniłow został aresztowany i osadzony w twierdzy wBychowie. Poprzez zachowanie w trakcie tzw. „puczu Korniłowa”, a w szczególności wobec odwołania się o pomoc do bolszewików Kiereński utracił we wrześniu jakiekolwiek posiadane dotąd oparcie w korpusie oficerskim armii rosyjskiej – co było rozstrzygające w dwa miesiące później, gdy armia odmówiła mu poparcia przeciw bolszewikom[40]. Po „puczu Korniłowa” bolszewicy zachowali utworzone w obronie przed domniemanym puczem oddziały Czerwonej Gwardii iinfiltrowali armię rosyjską poprzez strukturyOrganizacji Wojskowej.
1 września?/14 września1917 Rząd Tymczasowy proklamował ustrójrepublikański Rosji.8 września?/21 września1917 Kiereński zlikwidował Departament Kontrwywiadu Politycznego, pozbawiając się w ten sposób podstawowego źródła informacji o planach i działaniach bolszewików[41].25 września?/8 października1917 w wyniku nowych wyborów w sekcji robotniczej Rady Piotrogrodzkiej większość uzyskali bolszewicy, na czele z Trockim, który został nowym przewodniczącym Rady (podobną większość wMoskwie zdobyli już19 września?/2 października1917). Pomiędzy3 października?/16 października1917 a10 października?/23 października1917 Lenin potajemnie powrócił do Piotrogrodu, gdzie przebywał w ukryciu do24 października?/6 listopada1917.10 października?/23 października1917 Komitet Centralny bolszewików przyjął (stosunkiem głosów 10 za, 2 przeciw, na posiedzeniu było obecnych dwunastu z 21 członków KC)[42]rezolucję o powstaniu zbrojnym i stworzył pierwszeBiuro Polityczne;12 października?/25 października1917 Rada Piotrogrodzka utworzyłaKomitet Wojskowo-Rewolucyjny, oficjalnie dla obrony stolicy przed Niemcami – w rzeczywistości jakosztab przygotowujący przewrót[43].17 października?/30 października1917 sprzeciwiający się tej decyzji członek KCLew Kamieniew – wraz zGrigorijem Zinowjewem zwolennik idei „jednolitego rządu socjalistycznego” w koalicji zeserowcami imienszewikami – w wywiadzie dla gazetyNowaja Żyzn, wydawanej przezMaksyma Gorkiego, podał do publicznej wiadomości swój (i Zinowjewa) sprzeciw wobec planu zbrojnego obalenia Rządu Tymczasowego[44]. W skład rządu wchodzili bowiem przedstawiciele partii demokratycznych – dwóch partii socjalistycznych (eserowców i mienszewików)[45] i będącej w mniejszościliberalnej partiikadetów.Ogólnorosyjskie wybory parlamentarne miały odbyć się zaś za niespełna trzy tygodnie12 listopada?/25 listopada1917, a posiedzenie inauguracyjneKonstytuanty28 listopada?/11 grudnia1917[46].
24 października?/6 listopada1917 Rząd Tymczasowy zadecydował w konsekwencji o zamknięciu bolszewickich gazet oraz wymianie oddziałów garnizonu stolicy, lecz to tylko przyspieszyło wybuch powstania. O jego dacie przesądził ostatecznie termin II Wszechzwiązkowego Zjazdu Rad, który miał rozpocząć obrady25 października?/7 listopada1917 i który Lenin chciał postawić przed faktem dokonanym przejęcia władzy przez bolszewików.
KrążownikAurora z którego – według oficjalnej wersji sowieckiej propagandy – „ślepy” wystrzał armatni miał być sygnałem rozpoczęcia ataku
24 października?/6 listopada1917 oddziały podporządkowane bolszewickiejOrganizacji Wojskowej na rozkaz Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego Rady Piotrogrodzkiej bez oporu zajęły strategiczne punkty stolicy Rosji, zaczynając od central telefonicznych, budynku Poczty Głównej i telegrafu oraz mostów naNewie. Odbyło się to najczęściej przez prostą zmianę posterunków[47]. Czerwona Gwardia zajmowała lokalne posterunki policji i przejmowała jej funkcje.
Wieczorem 24 października/6 listopada 1917 do siedziby Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego Rady Piotrogrodzkiej dotarł Lenin, który do tej pory ukrywał się w mieszkaniu konspiracyjnym przy ulicy Sierdobolskiej 1/41.[48][49]
25 października?/7 listopada1917 cały Piotrogród (oprócz siedziby rządu –Pałacu Zimowego) był w rękach bolszewików. Przewrót odbył się prawie niepostrzeżenie – toczyło się normalne życie miasta – jeździły tramwaje, czynne były kina, restauracje, odbywały się koncerty i występy baletowe[50]. Pałac Zimowy został zajęty dopiero26 października?/8 listopada1917 o godz. 2.10 w nocy[51].
Kiereński uciekł z Piotrogrodu, próbując nieskutecznie odwołać się do pomocy wojska, której mu odmówiono, z wyjątkiem kilkuset Kozaków z3 Korpusu Kawaleryjskiego gen.Piotra Krasnowa, którzy27 października?/9 listopada1917 wymaszerowali na stolicę. Po trzydniowym postoju wCarskim Siole, podjęli marsz na Piotrogród.30 października?/12 listopada1917 zostali powstrzymani na piotrogrodzkim przedmieściuPułkowo przez oddział 3000 bolszewickich marynarzy i po utracie dowódcy wycofali się doGatczyny. Była to jedyna interwencja zbrojna w obronieRządu Tymczasowego[52].
27 października?/9 listopada1917 obradujący od poprzedniego dnia II Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich ogłosił po przemówieniu Lenina przejęcie władzy przez „Rząd Tymczasowy Robotników i Chłopów –Radę Komisarzy Ludowych”[53], składającą się wyłącznie z działaczy bolszewickich, której przewodniczącym został przywódca bolszewików – Lenin. Oznaczało to faktyczne zakończenie okresudwuwładzy w Rosji i przejęcie pełni władzy przez partię bolszewików za fasadą władzy rad.
Na II Zjeździe Rad nastąpił rozłam wśród delegatów. W zjeździe uczestniczyło ok. 650 delegatów, w tym 338 bolszewików i 98lewicowych eserowców[54].Mienszewicy ieserowcy oskarżyli bolszewików ozamach stanu i hipokryzję polityczną. Opozycja twierdziła, że kryzys należy rozwiązać metodami pokojowymi. Ostatecznie mienszewicy i eserowcy w proteście przeciwko puczowi opuścili obrady. Na zjeździe rad pozostali natomiastlewicowi eserowcy. Grupa ta opowiadała się za współpracą z bolszewikami i w grudniu założyła nową partię, która otrzymała miejsca w Radzie Komisarzy Ludowych. Część bolszewików, na czele zLwem Kamieniewem opowiadała się za sformowaniem rządu koalicyjnego wszystkich partii socjalistycznych Rosji (socjaldemokratów obu frakcji: bolszewików i mienszewików i eserowców).
Na zjeździe bolszewicy uchwalili dwa dekrety –Dekret o pokoju iDekret o ziemi.Dekret o pokoju, wbrew nazwie, nie był aktem ustawodawczym, lecz apelem do wszystkich państw uczestniczących w wojnie o natychmiastowe rozpoczęcie rokowań o zawarciedemokratycznego pokoju bezaneksji ikontrybucji, gwarantującego wszystkim narodom prawo dosamostanowienia. Tajna dyplomacja miała być zniesiona, a wszystkie tajne porozumienia wiążące mocarstwa podane do publicznej wiadomości. Do czasu rozpoczęcia negocjacji pokojowych Rosja proponowała trzymiesięczne zawieszenie broni.Dekret o ziemi był skopiowany z programupartii socjalistów-rewolucjonistów. Zamiast przewidzianej do tej pory w programie partii bolszewikównacjonalizacji całej ziemi, czyli przekazania prawa własności ziemi państwu – dekret ogłaszałsocjalizację ziemi, czyli wycofanie jej z obrotu handlowego i przekazanie w użytkowanie lokalnym wspólnotom chłopskim. Posiadłości ziemskie należące do obszarników, państwa,Cerkwi i innych podmiotów nie zajmujących się samodzielnie uprawą ziemi miały byćskonfiskowane bez odszkodowania i przekazane do zarządzania komitetom ziemskim gmin, do czasu gdyWszechrosyjskie Zgromadzenie Ustawodawcze rozstrzygnie ostatecznie o ich przeznaczeniu. Wyłączono z socjalizacji prywatne gospodarstwa chłopskie.Dekret o ziemi był taktycznym odejściem od programu agrarnego bolszewików, jego celem było uzyskanie dla bolszewików poparcia chłopów podczas bliskichwyborów do Konstytuanty. Ogłoszono, że dotychczasowyWszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy zostaje rozwiązany[55], zastąpiono go nowym, składającym się z 101 członków (w tym 62 bolszewików i 29 eserowców lewicowych) pod przewodnictwemLwa Kamieniewa[56].
Jednym z pierwszych dekretów Rady Komisarzy Ludowych był wydany28 października?/10 listopada1917 „Dekret o prasie” zabraniający wydań „kontrrewolucyjnych” – czyli „tymczasowo”[57] przywracający zniesioną przez rewolucję lutowącenzurę[58][59].
Również4 listopada?/17 listopada1917 Rada Komisarzy Ludowych uzurpowała sobie w trybie uchwałyWszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCIK) o pełnomocnictwach[62] prawo wydawaniadekretów bez konieczności ich zatwierdzania przez WCIK[63]. Od tej pory Rada Komisarzy Ludowych stała się formalnie organem łączącymwładzę wykonawczą iustawodawczą, Rosja była rządzona za pomocą dekretów, a WCIK stał się ciałem fasadowym, co w pełni dokonało się po czerwcu-lipcu 1918, gdy z jego grona usunięto niebolszewików[64].
Rząd Lenina wydał następnie dekrety o bezpłatnym, świeckim nauczaniu i inne postanowienia realizujące werbalnie postulaty socjalizmu. W przeciągu lat 1917–1918 wydano szereg dekretów – wprowadzających ośmiogodzinny dzień pracy, kontrolę robotniczą nad przedsiębiorstwami, o proklamowaniu suwerenności narodów dawnego Imperium, nacjonalizacji banków, zniesieniu rang cywilnych i stanów, wprowadzeniu rozwodów, oddzieleniu państwa i edukacji od cerkwi, utworzeniu Armii Czerwonej, nacjonalizacji magazynów zbożowych, handlu zagranicznego, przemysłu naftowego, wielkiego przemysłu, floty handlowej, przedsiębiorstw kolejowych, transportu, młynów, wprowadzeniu kalendarza gregoriańskiego, walki ze spekulacją, konfiskaty majątku rodziny carskiej, likwidacji kolei prywatnych[65].
W całej Rosji władzę objęły formalnie komitety rewolucyjne oraz rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich, zaś faktycznie – zorganizowana kadrowa partia bolszewików. Wkrótce nowe władze zaczęły kontrolować większość miast Rosji. Głównodowodzącym został bolszewik – chorążyNikołaj Krylenko (późniejszy sowiecki prokurator generalny), po zlinczowaniu przez tłum20 listopada?/3 grudnia1917 na dworcu kolejowym wMohylewie generałaNikołaja Duchonina, aresztowanego uprzednio przez bojówkę Krylenki wStawce Naczelnego Dowódcy. Dotychczasowaarmia rosyjska ulegała tymczasem całkowitej demoralizacji i rozpadała się.
7 grudnia?/20 grudnia1917 utworzonoCzeka, czyli nieograniczony prawem organ policyjnych represji wobec przeciwników politycznych (określanych od lipca-września 1918 oficjalnie jakoczerwonyterror), na którego czele stanąłFeliks Dzierżyński[66][67].
Wydarzenia, które doprowadziły do obalenia Rządu Tymczasowego, nie miały charakteru żywiołowego: były wynikiem spisku zawiązanego przez ściśle zakonspirowaną organizację. Dopiero po trzech latach wojny domowej i nieprzebierającego w środkach terroru spiskowcy zdołali podporządkować swemu panowaniu większość ludności. Październik był klasycznym „coup d’etat”, przechwyceniem władzy państwowej przez znikomą mniejszość, dokonanym – z uwagi na demokratyczne konwencje epoki – przy zachowaniu pozorów uczestnictwa mas, ale bez ich zaangażowania. Do działań rewolucyjnych wprowadzono metody bardziej odpowiednie dla stanu wojny, niż polityki. Zamach bolszewicki przebiegał w dwóch fazach. W pierwszej, trwającej od kwietnia do lipca, Lenin usiłował przechwycić władzę w Piotrogrodzie za pomocą demonstracji ulicznych wspieranych siłą zbrojną. Na wzór rozruchów lutowych zamierzał nasilać te demonstracje, aż zamienią się w pełną rewoltę, w wyniku której władza zostanie przekazana najpierw radom, a zaraz potem jego partii. Strategia ta zawiodła: w lipcu trzecia próba niemal doprowadziła partię bolszewików do zguby. Do sierpnia bolszewicy odzyskali siły na tyle, aby ponownie sięgnąć po władzę, ale tym razem posłużyli się inną strategią. Trocki, który przejął przywództwo, kiedy Lenin ukrywał się przed policją w Finlandii, unikał demonstracji ulicznych, a przygotowania do bolszewickiego zamachu ukrywał za kulisami sfałszowanego i bezprawnego zjazdu rad, jednocześnie wprowadzając do akcji specjalne oddziały szturmowe, które miały zająć najważniejsze placówki rządowe. „De nomine” przejęcie władzy miało być tymczasowe i prowadzone w imieniu rad; „de facto” jednak było trwałe i służyło partii bolszewickiej[68].
Wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego, rozpędzenie Konstytuanty przez bolszewików, wojna domowa w Rosji
Plakaty w czasie kampanii wyborczej wPiotrogrodzie 1917Demonstracja w obronie Konstytuanty 18 stycznia 1918
Bolszewicy nie zdecydowali się na odwołanie wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty), które Rząd TymczasowyAleksandra Kiereńskiego rozpisał na 25 listopada. Publicznie bowiem deklarowanym przez bolszewików (na II Zjeździe Rad) powodem zbrojnego przejęcia przez nich władzy była ochrona wolnych wyborów do Zgromadzenia Konstytucyjnego przed „zamachem reakcji”.Wolne wybory wygrała partia eserowców (socjalistów-rewolucjonistów) (58% głosów, 410 mandatów) dzięki powszechnemu poparciu na wsi. Bolszewicy uzyskali 25% głosów i 175 mandatów – jednak wygrali w Piotrogrodzie, Moskwie i oddziałach wojskowych Frontu Zachodniego i Północnego[69], ale parlament zebrał się tylko jeden raz 18 stycznia 1918, po czym został rozpędzony przez bolszewików. Masową manifestację w obronie Konstytuanty w Piotrogrodzie rozpędzono z użyciem broni palnej przez oddane bolszewikom oddziałystrzelców łotewskich[70].
3 marca 1918 rząd bolszewicki wycofał Rosję z koalicyjnego udziału w I wojnie światowej, zawierając wBrześciutraktat pokojowy z Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją, kosztem znacznych cesji terytorialnych na rzeczPaństw Centralnych[71][72].
Wkrótce potem (1917 – czerwiec 1918) odebrano majątki cerkwi prawosławnej[73],znacjonalizowano fabryki i banki. Bolszewicy rozpoczęli prześladowanie partii niebolszewickich (w tym socjalistycznych – eserowców i mienszewików), aresztowania, zabójstwa i zmuszanie do emigracji działaczy, zamykanie gazet. Zorganizowano siećobozów koncentracyjnych (późniejszegoGułagu). Odebrano robotnikom prawo dostrajku, aresztowano niezależnych działaczy robotniczych, strajki łamano siłą, przywódców strajkowych jako „kontrrewolucjonistów” aresztowała CzK. Wprowadzono nakaz pracy ipracę przymusową[74]. W odpowiedzi na rozpędzenie Konstytuanty generałowie:Aleksiej Kaledin,Ławr Korniłow,Michaił Aleksiejew,Anton Denikin iPiotr Wrangel zaczęli organizować ochotnicze jednostki wojskowe w celu walki z rządem bolszewików wobec braku możliwości parlamentarnej zmiany władzy po rozpędzeniu parlamentu i wprowadzeniu partyjnej dyktatury. W nocy z 16/17 lipca 1918 wJekaterynburgu bolszewicy zamordowali bez sąduMikołaja II wraz z całą rodziną. W sierpniu 1918 wprowadzono masowyczerwony terrorCzeka, odpowiedzialność zbiorową i masowe egzekucje.
Do lipca 1918 bolszewicy dopuszczali do współrządzenia partięlewicowych eserowców, od lipca była to jużmonopartyjnadyktatura partii bolszewików, przy faktycznej delegalizacji wszystkich innych partii politycznych. Od 1920 jakakolwiek działalność polityczna poza partią bolszewicką była określana jako „kontrrewolucyjna”, zakazana i karana. Rozpoczęła sięwojna domowa, którą po trzech latach wygrali bolszewicy. Celem Lenina, jak sam twierdził, nie było jednak zaprowadzenie dyktatury proletariatu w Rosji, ale na całym świecie, a zdobycie władzy w Rosji uznawał jedynie za pierwszy etap tego procesu[75].
W okresie walk o zwycięstwo Rewolucji Październikowej na ziemiach rosyjskich przebywało ok. 2,5 mln Polaków. Najliczniejszymi liczebnie byli robotnicy z różnych gałęzi przemysłu i kolejnictwa ewakuowani zKrólestwa Polskiego w głąb Rosji w latachI wojny światowej. Wielu Polaków odbywało czynną służbę w armii rosyjskiej, będąc zmobilizowanymi na terenie Królestwa Polskiego. Inni Polacy, pochodzący zGalicji, stanowili dość liczną grupę jeńców wojennych z armii austriackiej. Ponadto w więzieniach i na zesłaniach byli więzieni polscy działacze polityczni, wywodzący się m.in. zWielkiego Proletariatu,II Proletariatu,Związku Robotników Polskich iPPS „Proletariat”,Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy iPolskiej Partii Socjalistycznej. Trzeba także uwzględnić liczną grupę młodzieży polskiej studiującej na wyższych uczelniach rosyjskich oraz ludność miejscową polską, stale zamieszkałą na ziemiach rosyjskich. Polacy szeroko interesowali się działalnością rewolucyjną Rosjan, współuczestnicząc aktywnie w przygotowaniu Rewolucji Październikowej. W październiku 1917 r. – w przededniu wybuchu rewolucji – istniało ponad czterdzieści polskich grup socjaldemokratycznych, współpracujących blisko z bolszewikami rosyjskimi. Wcześniej jeszcze – 12 marca 1917 r. w Moskwie pod wspólnymi sztandaramiSocjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji i SDKPiL wzięło udział w demonstracji 6 tysięcy Polaków. Sekcje polskich rewolucjonistów czynne były w tym czasie zarówno wPiotrogrodzie,Moskwie,Kijowie,Charkowie,Kazaniu,Samarze,Tule,Carycynie,Omsku oraz wSzlisselburgu iKronsztadzie – skupiskach robotników, studentów, żołnierzy i marynarzy, jak i w wielu innych miejscowościach Rosji. Wyrazem stanowiska polskich rewolucjonistów wobec Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w Rosji były następujące słowa zawarte w ogłoszonej przez nich deklaracji: „Uważamy rewolucję za wynik wieloletniej ofiarnej walki proletariatu polskiego i dlatego będziemy walczyli ideowo i czynnie ręka w rękę z całą rewolucyjną demokracją przeciwko kontrrewolucji”. W przełomowych dniach zmagań rewolucyjnych ponad 100 tysięcy Polaków wzięło bezpośredni udział w starciach zbrojnych walcząc ramię w ramię u boku Rosjan. W składzie socjalnym polskich uczestników Października ponad 80% stanowili robotnicy i chłopi. Polacy byli na wielu ważnych odcinkach walki: wPiotrogrodzkim Komitecie Wojskowo-Rewolucyjnym, Moskiewskim Rezerwowym Pułku Gwardii, na krążowniku „Aurora” i w oddziałach rewolucyjnych szturmującychPałac Zimowy – siedzibęRządu Tymczasowego. Do rangi symbolu walki narodu polskiego i rosyjskiego urosła postaćFeliksa Dzierżyńskiego – jednego z czołowych przywódców Rewolucji Październikowej, bliskiego współpracownika Włodzimierza Lenina. W chwili wybuchu Rewolucji Październikowej Dzierżyński był członkiem kierowniczego ośrodka rewolucji w Piotrogrodzie, członkiem Komitetu Centralnego partii bolszewickiej. Czynnych w walce polskich rewolucjonistów można było spotkać we wszystkich krańcach imperium rosyjskiego. Odegrali oni ważną rolę nie tylko w Piotrogrodzie – centrum ośrodka Rewolucji Październikowej, ale również w Moskwie, na Krymie, Ukrainie, Syberii, Białorusi, w Turkiestanie i Azerbejdżanie. W Rewolucji Październikowej udział wzięły organizowane przez SDKPiL polskie formacje wojskowe powstającej Armii Czerwonej:Rewolucyjny Czerwony Pułk Warszawy,Czerwony Pułk Lubelski,Pierwszy Pułk Piechoty,Mazowiecki Pułk Czerwonych Ułanów. Wzrost czerwonych pułków polskich doprowadził do powstaniaZachodniej Dywizji Strzelców[76].
↑Każdy system totalitarny i autorytarny posiada specyficzny język, którym określa ważne dla siebie symbole. Jakich przymiotników używano, gdy pisano w PRL o tak zwanej rewolucji październikowej?Dr hab.Piotr Osęka:Przede wszystkim tego wydarzenia zazwyczaj nie nazywano „rewolucją październikową”, ale „Wielką Socjalistyczną Rewolucją Październikową” lub co najmniej „Wielkim Październikiem”. Czasem stenografowie posługiwali się skrótem WSPR, ale nazwa ta zawsze miała być używana z szacunkiem i wypowiadana niczym religijna formuła, w której nie można niczego skracać i pomijać żadnego słowa.Dr P. Osęka: Obchody „rewolucji październikowej” pokazywały, że Polska jest krajem niesuwerennym.
↑А. Рабинович,Большевики приходят к власти, w:Большевики приходят к власти: Революция 1917 года в Петрограде, Москва 1989.
↑Ludwik Bazylow,Dzieje Rosji 1801–1917, Warszawa 1977, s. 681.
↑Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, T. 5,P–S, red. D. Kalisiewicz i in., Warszawa 1996, s. 520.ISBN 83-01-11968-3.
↑Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN;ISBN 83-01-11521-1, s. 302. Byli jedynymi obok Serbów europejskimi deputowanymi socjalistycznymi, którzy tak postąpili.
↑Richard Pipes, ibidem, także s. 499–502 i 521-526. Program ten nie ograniczał się do Rosji – we Francji Niemcy chcieli wykorzystaćanalogicznieJosepha Caillaux, wobec Wielkiej BrytaniiRogera Casementa i kwestięIrlandii.
↑Richard Pipes, ibidem, także s. 499–502 i 521-526. – szczegółowy opis sposobu finansowania m.in. dziennika bolszewików „Prawda”, sposobu komunikowania i zakresu współpracy zarówno przed, jak i po zdobyciu władzy przez bolszewików. Tamże szczegółowe materiały źródłowe.
↑J.H.J. Andriessen,I wojna światowa w fotografiach, wyd. pol. 2011, s. 460.
↑Theo Aronson,Zwaśnieni monarchowie. Tryumf i tragedia europejskich monarchii w latach 1910–1918, wyd. polskie 1998, s. 55–59.
↑Theo Aronson,Zwaśnieni monarchowie. Tryumf i tragedia europejskich monarchii w latach 1910–1918, wyd. polskie 1998, s. 152–153.
↑Milukow przyczynił się do rozdmuchania namiętności rewolucyjnych w stopniu nie mniejszym niż to wszystko, co rząd zdziałał lub czego zaniechał. Efekt jego przemówienia, które wzbudziło ogromne zainteresowanie, gdyż wygłosił je w imieniu najbardziej wpływowej partii politycznej Rosji, podnosiła dodatkowo opinia, jaką cieszył się jako wybitny uczony: było nie do pomyślenia, by człowiek takiej pozycji rzucał tak ciężkie oskarżenia, nie dysponując dowodami.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN;ISBN 83-01-11521-1, s. 205–207.
↑Początkowo wiceprzewodniczący Rady, gdy Komitet Wykonawczy odmówił zgody na jego wejście w skład Rządu Tymczasowego, odwołał się doplenum Rady, gdzie otrzymał poparcie przez aklamację. Po objęciu urzędu ministra zrezygnował z funkcji wiceprzewodniczącego Rady, pozostając jednak członkiem jej Komitetu Wykonawczego.Richard Pipes,Rewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN;ISBN 83-01-11521-1, s. 240–241.
↑Większość wypadków śmierci odnotowano w bazach marynarki wojennej wKronsztadzie iHelsingforsie, gdzie marynarze –anarchiści linczowali oficerów, często na podstawie podejrzenia o „szpiegostwo” z powodu ich niemiecko brzmiących nazwisk. Martynow, „Carskaja armija” s. 148. podaje łączną liczbę 1315 ofiar. Chyba dokładniejszy szacunek Awdiejewa sięga 1443 ofiar, w tym 168 lub 169 zabitych i zmarłych od ran: 11 policjantów, 70 wojskowych, 22 robotników, 5 studentów i 60 innych, w tym pięcioro dzieci.Richard Pipes,Rewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN;ISBN 83-01-11521-1, s. 241.
↑Trasa podróży pociągu z emigrantami rosyjskimi w słynnym tzw. „zaplombowanym wagonie” wiodła ze Szwajcarii przez Berlin, dalej statkiem doneutralnejSzwecji, pociągiem do granicy należącej wówczas do RosjiFinlandii. i wreszcie pociągiem z Finlandii (wobec zmiany rozstawu torów) dotarli do Piotrogrodu. Przepuszczenie przez terytorium państwa wojującego na zasadzieeksterytorialnegotranzytu obywateli państwa, z którym Niemcy prowadziły wojnę było wówczas i pozostaje do dziś wydarzeniem bez precedensu w prawie i stosunkach międzynarodowych.
↑GerhardG.SchiesserGerhardG.,Russisch Roulette. Das deutsche Geld und die Oktoberrevolution,JochenJ.Trauptmann, wyd. 1. Aufl, Berlin: Das neue Berlin, 1998,ISBN 3-360-00850-2,OCLC40868804. Brak numerów stron w książce
↑Richard Pipes, ibidem, także s. 499–502 i 521-526 – szczegółowy opis sposobu finansowania m.in. dziennika bolszewików „Prawda”, sposobu komunikowania i zakresu współpracy zarówno przed, jak i po zdobyciu władzy przez bolszewików. Tamże szczegółowe materiały źródłowe.
↑Pomimo znacznego wsparcia materiałowego dostawami z Zachodu.
↑Był utalentowanym mówcą, wzbudzającym krótkotrwały entuzjazm wśród żołnierzy. Jako prawnik – obrońca w sprawach politycznych uważał się w konsekwencji za męża stanu – budowniczego demokracji w Rosji. Rosyjscy politycy tego okresu uciekali się do bezpośrednich, uproszczonych porównań sytuacji w Rosji do czasówRewolucji Francuskiej, co wobec ahistoryczności takich analogii powodowało w konsekwencji nietrafność analiz i decyzji politycznych.
↑Mianowany na to stanowisko w lipcu przez Kiereńskiego. Gdy został mianowany głównodowodzącym zażądał wprowadzenia, zniesionej porewolucji lutowej kary śmierci za dezercję z pola bitwy (co stawało się plagą demoralizującą armię rosyjską na froncie). Premier odmówił. Niedługo po odmowie, do Kiereńskiego doszedł sfałszowany telegram o próbie zamachu stanu Korniłowa. Premier zabierze mu tytuł dowódcy. Korniłow przekonany, że Kiereński jest zakładnikiem bolszewików w Piotrogrodzie wyruszył z korpusem kozackim na stolicę. Gdy okazało się, że to Kiereński zgodził się na uzbrojenie bolszewickiej Czerwonej Gwardii i wysłał wojska z Piotrogrodu przeciw korpusowi kozackiemu, jego dowódca gen. Krymow wstrzymał bez walki marsz, a następnie popełnił samobójstwo.
↑Część z rozdanych karabinów trafiła do rąk bolszewików i została przez nich zachowana dla potrzeb przyszłego przewrotu.
↑Pipes R.: Rewolucja rosyjska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 368–473.ISBN 978-83-233-2615-1.
↑Lenin niesłusznie uważał, że wywiadu udzielili wspólnie Kamieniew i Zinowjew.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN,ISBN 83-01-11521-1, s. 384.
↑Z którymi Zinowjew i Kamieniew, a także wielu innych bolszewików chciało utworzyć socjalistyczny rząd koalicyjny.
↑Z nielicznymi wyjątkami żołnierze podporządkowani Komitetowi Wojskowo-Rewolucyjnemu zastąpili na posterunkach przed gmachami rządowymi i wewnątrz nich żołnierzy podporządkowanych komendzie garnizonu z ramienia Rządu Tymczasowego bez jakiejkolwiek próby oporu.
↑Nie odbył się żaden szturm pałacu – znane zdjęcia przedstawiające szturm Pałacu Zimowego są wyłącznieinscenizacjąSergieja Eisensteina z udziałemstatystów – nie mają nic wspólnego z rzeczywistym przebiegiem wydarzeń.
↑Jeśli chodzi o nowy gabinet, Radę Komisarzy Ludowych, to w opracowanej przez Lenina i przyjętej przez zjazd uchwale postanowiono: „Utworzyć w celu administrowania krajem do czasu zwołania Zgromadzenia Konstytucyjnego, Tymczasowy Rząd Robotników i Chłopów noszący nazwę Rady Komisarzy Ludowych”.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN,ISBN 83-01-11521-1, s. 396. OkreślenieTymczasowa wynikało z taktycznej deklaracji bolszewików, że będzie on sprawować władzę jedynie do czasu ukonstytuowania się wybranego w wolnych wyborach (zarządzonych na 25 listopada)parlamentu – Zgromadzenia Konstytucyjnego (Konstytuanty). PrzymiotnikTymczasowa został usunięty przez III Wszechrosyjski Zjazd Rad, obradujący po rozpędzeniu5 stycznia?/18 stycznia1918 przez bolszewików rosyjskiejKonstytuanty, w dniach 23–31 stycznia 1918.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN,ISBN 83-01-11521-1, s. 438.
↑Komitet, uznając II Zjazd Rad za nielegalny a swoje rozwiązanie przez bolszewików za nieobowiązujące, zbierał się nadal aż do końca grudnia 1917 – raz jawnie, raz konspiracyjnie.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN;ISBN 83-01-11521-1, s. 411.
↑Cenzura prewencyjna obowiązywała w ZSRR do końca rządówKPZR w 1991 r.
↑Następnego dnia zamknięto 10 dzienników piotrogrodzkich, w ciągu następnego tygodnia kolejnych 10. Wobec słabości aparatu państwowego pełna likwidacja niezależnej prasy nastąpiła w sierpniu 1918 r.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN;ISBN 83-01-11521-1, s. 412.
W związku z interpelacją Centralny Komitet Wykonawczy postanawia:
1. Radziecki parlament mas pracujących pod względem proceduralnym nie może mieć nic wspólnego z parlamentem burżuazyjnym, w którym reprezentowane są różne klasy o sprzecznych interesach i w którym przedstawiciele klasy panującej przekształcają reguły i instrukcje w oręż ustawodawczego obstrukcjonizmu.
2. Parlament radziecki nie może odmówić Radzie Komisarzy Ludowych prawa wydawania, bez uprzedniej dyskusji w Centralnym Komitecie Wykonawczym, pilnych dekretów w ramach generalnego programu Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad.
3. Centralny Komitet Wykonawczy sprawuje ogólny nadzór nad działalnością Rady Komisarzy Ludowych i może swobodnie zmieniać rząd lub jego poszczególnych członków.
↑Pozostawał jeszcze kluczowa sprawa odpowiedzialności Rady Komisarzy Ludowych przed CKW. W tej sprawie rząd bolszewicki – po raz pierwszy i ostatni – poddał się głosowaniu o wotum zaufania. Doszło do niego na wniosek lewicowego eserowca W.B. Spiry: „Centralny Komitet Wykonawczy, po wysłuchaniu wyjaśnień przedstawionych przez Przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, uznaje je za niezadowalające”. BolszewikM.S. Uricki odpowiedział kontrwnioskiem wyrażającym zaufanie do rządu Lenina.(…) Wniosek Spiry o wotum nieufności upadł większością 25 do 20 głosów; niska frekwencja była wynikiem wycofania się dziesięciu bolszewików, w tym kilku komisarzy, którzy jak już pisano, podali się na tym posiedzeniu do dymisji. To negatywne stanowisko nie zadowoliło Lenina: pragnął je formalnie i jednoznacznie podbudować głosowaniem za wnioskiem Urickiego, który proponował, aby rząd miał możliwość stanowić prawa. Jednak widoki na powodzenie były wątpliwe, gdyż szeregi bolszewików nagle się przerzedziły: wstępne obliczenia wskazywały, że wniosek Urickiego otrzyma taką samą liczbę głosów za i przeciw (23 do 23). Aby temu zapobiec, Lenin i Trocki zapowiedzieli, że wezmą udział w głosowaniu – było to posunięcie analogiczne do włączenia się ministrów w pracę ciała ustawodawczego w trakcie głosowania nad ustawą, którą mu przedtem przedłożyli do zatwierdzenia. Gdyby rosyjscy „parlamentarzyści” mieli więcej doświadczenia, odmówiliby udziału w takiej parodii. Ale pozostali na miejscach i głosowali. Wniosek Urickiego przeszedł stosunkiem głosów 25 do 23; dwa decydujące głosy oddali Lenin i Trocki. Dzięki temu prostemu kruczkowi dwaj bolszewiccy przywódcy uzurpowali sobie uprawnienia ustawodawcze, a CKW i Zjazd Rad, reprezentowany przez CKW, z ciał ustawodawczych przekształcili w doradcze. W dziejach konstytucji radzieckiej było to wydarzenie przełomowe. Jeszcze tego samego dnia Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła, że jej dekrety nabierają mocy prawa z chwilą ogłoszenia na ramach oficjalnego pisma „Gazieta Wriemiennego Raboczego i Kriestianskogo Prawitielstwa”.Richard PipesRewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN,ISBN 83-01-11521-1, s. 414–415.
Постановили. Назвать комиссию – Всероссийская Чрезвычайная Комиссия при Совете Народных Комиссаров по борьбе с контрреволюцией и саботажем и утвердить ее.
Задачи Комиссии:
1) Преследовать и ликвидировать все контрреволюционные и саботажные попытки и действия по всей России, со стороны кого бы они не исходили;
2) Предание суду Рев. Трибунала всех саботажников и контрреволюционеров и выработать меры борьбы с ними.
3) Комиссия ведет только предварительные расследования, поскольку это нужно для пресечения. Комиссия разделяется на отделы – информационный, организационный отдел (для организации борьбы с контрреволюцией по всей России) и филиальный отдел.
4) Отдел борьбы. Комиссия сконструируются окончательно завтра. Пока действуют ликвидационные комитеты Военно-Революционного Комитета. Комиссии обратить в первую голову внимание на печать, саботажников и стачечников. Меры: конфискация, выдворение, лишение карточек, опубликование списков врагов народа и т.д.
↑TadeuszT.WalichnowskiTadeuszT.,Znaczenie Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej dla sprawy niepodległości Polski, [w:]AndrzejA.Sokolnicki (red.),Sojusz narodów ZSRR i Polski, Warszawa:Krajowa Agencja Wydawnicza, 1978, s. 8, 9.
Richard Pipes,Russia under the Bolshevik Regime Random House, New York 1994.ISBN 0-394-50242-6., wyd polskieRosja bolszewików Warszawa 2005ISBN 83-89656-15-9.
.jpg)
