Renesans,odrodzenie (fr.renaissance „odrodzenie”) –epoka w historiikulturyeuropejskiej, obejmująca przede wszystkim XVI wiek, określany często jako „odrodzenie sztuk i nauk” oraz koncepcjahistoriozoficzna odnosząca się do historii kulturywłoskiej odDantego do roku 1520.
Termin ten nie jest jednoznaczny. Jako epoka w historii kultury renesans obejmuje wiek XV i XVI, lecz jego granice czasowe nie są jasno ustalone. Renesans jako koncepcja historiozoficznaJacoba Burckhardta, pewien wzorzec do naśladowania, jaki ten historyk chciał przekazać swoim współczesnym, a z którym wiąże się do dziś popularne i „szkolne” rozumienie tej epoki, jest już przestarzały.
Jako spójny okres w historii cywilizacji renesans postrzegany jest tylko przez niektórych historyków, szczególnie historyków amerykańskich – chcą oni ujmować historię tej epoki jako samodzielną jedność, tj. badać razem np.wielkie odkrycia geograficzne, przemiany wliteraturze, wzrostinflacji wXVI wieku czy rozwójmedycyny w ich wzajemnych powiązaniach. Wielu innych współczesnych uczonych woli widzieć renesans na tle szeroko pojętej kultury europejskiej, odrzucając przy tym tezę o jego przełomowości dla Europy i widząc w nim raczej kontynuacjęśredniowiecza, a nie odrębną epokę historyczną. Szczególnie wyraźne jest to na gruncie historii filozofii, w której niezależnie od tego, jak ten przełom się ocenia, widzi się przełom polegający na „przejściu od przedmiotu do podmiotu” nie w filozofii odrodzenia, ale wracjonalizmie wieku XVII.
Mniej wyraźne jest to na gruncie sztuki, gdzie renesans ciągle widziany jest jako epoka klasyczna i szczególna, mimo trwających od dawna tendencji do rewaloryzacji sztuki „nieklasycznej”, jak sztuka średniowieczna,bizantyńska czy orientalna. Jako kontynuację średniowiecza widzą renesans przede wszystkimmediewiści, jakÉtienne Gilson wykazujący, że jest on „zepsutym średniowieczem”, czyCharles Homer Haskins, główny twórca teorii fal renesansowych w średniowieczu (renesans karoliński,ottoński itp.), do której przynależeć ma renesans XV i XVI w. Historyk sztukiErwin Panofsky twierdzi jednak, że należy odróżniać renesans i renesansy średniowieczne ze względu na to, że w renesansie włoskim wieku XV dokonało się zjednoczenie obecnych w dawniejszych renesansach starożytnych form z odkrytymi na nowo treściamistarożytności.
Polski termin „renesans” pochodzi odfrancuskiego słowarenaissance, użytego przezJules’a Micheleta iJakoba Burckhardta w połowie XIX w.[1] Określenierenaissance przyjęło się w wielu językach europejskich, w tym francuskim, angielskim i niemieckim – w języku włoskim funkcjonuje natomiast nazwarinascimento. Prawdopodobnie pierwszy użył jejGiorgio Vasari w swoichLe vite de’ piú eccellenti pittori, scultori ed architettori w połowie w. XVI (mianowicie we wstępie do trecenta i wstępie do quattrocenta). Druga z polskich nazw epoki, „odrodzenie”, jest wiernym tłumaczeniem francuskiego słowarenaissance.
Początek epoki odrodzenia zasadniczo pokrywa się z końcem średniowiecza – można więc przywoływać tu symboliczne datyupadku Konstantynopola, końcawojny stuletniej czyodkrycia Ameryki przezKrzysztofa Kolumba. Daty te jednak są tylko symboliczne ze względu na płynne przejście od średniowiecza do renesansu, szczególnie we Włoszech, jego kolebce, i weFrancji, w której szczególnie w sztukach pięknych długo panowała forma mieszana między sztuką gotycką i renesansową (styl gotycko-renesansowy). Ustalenie początku epoki renesansu utrudnia także fakt, że do różnych krajów dotarł on w różnym czasie, a w żadnej dziedzinie kultury w żadnym rejonie Europy nie wyparł do końca form średniowiecznych. Stosunkowo ostre granice między kulturami renesansową i średniowieczną pojawiają się w krajach, w których pojawia się on później, szczególnie w Niemczech.
Początek renesansu we Włoszech od dawna jest przedmiotem ostrych sporów w historii kultury – niektórzy badacze widzą go już w wieku XIII, inni dopiero w drugiej połowie wieku XV. Dawniej, szczególnie w zafascynowanej renesansem drugiej połowie XIX w.,Dante uważany był za twórcę z pogranicza średniowiecza i renesansu, obecnie dość powszechnie uznawany jest za twórcę ściśle średniowiecznego – tylko niektóre ustępyDe monarchia iDe vulgari eloquentia zdają się temu przeczyć. Szczególnie sporna jest przynależność kulturowa wybitnych twórców wczesnego humanizmu włoskiego z XIV w. –Petrarki iBoccaccia.
Także data końca epoki jest sporna i zależy od poszczególnych koncepcji historycznych. Często wymienia się „okrągłą” datę 1600, wymienia się też daty od 1517 (wystąpienieLutra, uchodzące czasem także za datę początkową dla Niemiec) przez 1548 (sobór trydencki) do 1648 (koniecwojny trzydziestoletniej), a nawet późniejsze. Dawniej, do rozpoczęcia pogłębionych badań nad tą epoką, za podtyp renesansu uznawanobarok jako całość. Dla Włoch za koniec epoki uznaje się bardzo często rok1527, datęSacco di Roma.
Humanizm to ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, a zarysowujący się już w XIV wieku i w wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki renesansu.
Choć z humanizmu renesansowego wywodzi się wiele współczesnych postaw światopoglądowych, nie należy go utożsamiać zhumanitaryzmem ani współczesnymi postaciami humanizmu, takimi jak obecne wegzystencjalizmie ipersonalizmie.
Obok utożsamianego czasem z Renesansem jako prądem kulturowymhumanizmu renesansowego w kulturze XVI wieku pojawiły się także dwa inne wielkie prądy kulturowe:reformacja ikontrreformacja. Ich wzajemne stosunki są bardzo złożone i trudne do wyjaśnienia – mylne i uproszczone są jednak z pewnością obiegowe poglądy, jakoby kontrreformacja katolicka stała w ścisłej sprzeczności z humanizmem, czy też że reformacja w swojej istocie pokrywa się z humanizmem i stoi w opozycji do kultury średniowiecznej.
Twórcy renesansowi wzorowali się na starożytnych Grekach i Rzymianach (zob. np.horacjanizm). Korzystali z ich osiągnięć, kultury i historii. Wiele dzieł nawiązuje do mitologii, np. obrazLeonarda da Vinci „Leda z łabędziem”. Architekturę wzorowano na rzymskiej. Budynki charakteryzowały się prostotą i symetrią. Kształty były zbliżone do sześcianu, okna prostokątne, a fasady bogato zdobione. W sztuce przeważały motywy mityczne i religijne. Nastąpił rozwój fresków, malarstwo olejne. Wprowadzono perspektywę, wykorzystywano czyste barwy oraz malowano na płótnie. Wszystkie cechy renesansowego malarstwa, rzeźby, architektury, literatury i innych dziedzin mają swoje źródło w antyku.
XIX-wieczna wizja średniowiecza występująca w romantyzmie jako estetyzacja i idealizacja kultury feudalnej i podkreślanie elementów religijnych i mistycznych kultury średniowiecznej, a w pozytywizmie jako ujmowanie średniowiecza jako epoki zabobonu i tyranii ciągle odciska piętno na współczesnych wyobrażeniach o tej epoce, jest jednak w świetle współczesnych badań całkowicie błędna. Tej wizji średniowiecza przeciwstawiła druga połowa XIX wieku wyidealizowany obraz epoki Odrodzenia, szczególnie w dzieleJakoba Burckhardta iFriedricha Nietzschego. Wiek XIX postrzegał renesans jako epokę postępu naukowo-technicznego, wyrafinowanej kultury materialnej, indywidualizmu, hedonizmu, a nawet ateizmu, przeciwstawiając go ostro średniowieczu, któremu przypisywał cechy przeciwne – taka wizja Renesansu jest jednak tylko częściowo słuszna i po części stanowi projekcję własnych ideałów pozytywizmu.
Współcześnie dostrzega się wiele idei uznawanych dawniej za typowo renesansowe w średniowieczu, a także szeroką zależność myśli renesansowej od myśli średniowiecznej. Katoliccy historycy idei idą nawet dalej, w filozofii renesansowej nie tylko nie dostrzegając przełomu, ale wręcz widząc w niej nieudaną kontynuację filozofii nominalistycznej –Étienne Gilson nazywa renesans „zepsutym średniowieczem”, na wzór dawniejszego terminu „zepsuty Renesans”, którym określano barok.
Idee renesansowe przypisuje się zwłaszcza pewnym okresom kultury średniowiecznej, w których intensywnie rozwijano znajomość kultury starożytnej, a zainteresowania filologiczne i „historyczne” często dominowały nad filozoficznymi. Okresy te nazywa się „renesansami średniowiecznymi” – wyróżnia się w szczególności „renesans karoliński”, „renesans ottoński” i „renesans XII wieku”. Renesans karoliński przyniósł kontynentalnej Europie powrót znajomości wielu dzieł literatury i filozofii starożytnej, odrodzenie zbliżonej do klasycznejłaciny oraz szybki rozwój szkolnictwa, podobnie – na mniejszą skalę – renesans ottoński, w którym pojawiły się też idee uniwersalistyczne, żywiony w różnych formach tak przez kulturę średniowieczną, jak i kulturę renesansową „mit Rzymu”. Wiek XII przypomina renesans nie tylko w rozwoju nauk nazywanych później humanistycznymi i skupieniu zainteresowań na starożytności pogańskiej, ale też w podobnym typie kultury intelektualnej, widocznym zwłaszcza wplatonizmie tej epoki (szczególnie wszkole z Chartres) i podobnym stosunku do natury, widocznym także wstylu romańskim, bezpośrednim (jako że we Włoszech zasadniczo nie byłosztuki gotyckiej) poprzedniku stylu renesansowego. Nawet uważany za klasyczny okres kultury średniowiecznej wiek XIII, w którym brak jest typowych idei pochodzenia platońskiego, bywa określany jakoprotorenesans – przede wszystkim z racji rozwijanych wśredniowiecznych uniwersytetach włoskich zainteresowań medycznych (zwłaszcza wBolonii iSalerno) w nieprzerwany sposób kontynuowano w Italii renesansowej szybki rozwój nauk przyrodniczych, w których nie zawsze odwoływano się bezpośrednio do autorytetu (zwłaszcza uAlberta Wielkiego iRogera Bacona), pewnych widocznych zwłaszcza na początku XIII w. nawiązań do filozofiiAwerroesa iAwicenny podjętych także w platonizmie i arystotelizmie renesansowym, czy pojawienia sięhumanizmu chrześcijańskiego w filozofiiTomasza z Akwinu.
Portret Simonetty Vespucci, obraz Piero di Cosimo z 1490
Popularne stały się postacie biblijne i mitologiczne. W wielu dziełach występowały one razem. Powstało tam malarstwo portretowe. Malarze opierali się na 3 zasadach:
zainteresowaniu się na nowo antykiem i systematycznym badaniu sztuki starożytnej
Mimo że wielu filozofów renesansowych postrzegało swoją działalność jako radykalny przełom intelektualny, współcześni badacze nie podzielają tej oceny. Wskazują oni, że przełom w filozofii rozpoczął się już wcześniej, w wieku XIII i XIV, wraz z odrodzeniemlogiki i przyswojeniem wielustarożytnych tekstów. Zakończył go natomiast wiek XVII, który przyniósł charakterystyczny dlafilozofii nowożytnej „przełom epistemologiczny”, zmianę nacisku w badaniach z zagadnieńmetafizycznych na zagadnieniaepistemologiczne. Filozofia wieku XV i XVI jest więc stadium przejściowym międzyfilozofią średniowieczną a nowożytną.
Głównymi nurtami filozoficznymi renesansu byłyhumanizm renesansowy,arystotelizm iplatonizm. Cechami charakterystycznymi humanizmu były zafascynowanie kulturą starożytnej Grecji i Rzymu orazantropocentryzm. Humanizm renesansowy ożywił studia klasycznejłaciny igreki, co spowodowało odnowę naukowej i filozoficznejmyśli starożytnej, a także klasycznej poezji i sztuki.
Równie popularny był arystotelizm. Był on podstawową ramą teoretyczną dyskusji filozoficznych i źródłem wpływów[2]. Arystotelizm miał mocną pozycję nauniwersytetach, a także w Kościele katolickim[3].
Również różne nurty filozofii hellenistycznej, takie jakstoicyzm,sceptycyzm i do pewnego stopniaepikureizm spotkały się z rosnącym zainteresowaniem[4]. Wielkie znaczenie miały teżokultyzm,alchemia ikabała, zgłębiane przez wielu filozofów.
Istotną cechą filozofii renesansowej był również rozwójfilozofii przyrody. Szukano nowych dróg wyjaśniania zjawisk przyrodniczych, opartych na obserwacji, eksperymencie, oraz szerszym wykorzystaniu matematyki. W początkowym okresie filozofowie przyrody nastawieni bylipanteistycznie, łącząc często filozofie przyrody z magią i alchemią, w okresie późniejszym metodologicznie. Renesansowa filozofia przyrody w znaczący sposób przyczyniła się do rozwojumetody naukowej i stała się podstawą do wyodrębnienia sięnauki z filozofii wepoce nowożytnej.
W XV wieku południowe Niderlandy były ośrodkiem szczególnie żywego rozwoju późnośredniowiecznej kultury („jesieni średniowiecza”). To tu w sporach z książętamiBurgundii i lokalnymi biskupami w miastachFlandrii rodziła się nowa filozofia społeczna, oparta nanominalizmie, postulująca niezależność miast i ich obywateli od władzy państwowej, np. uJana z Gandawy. Bujny rozkwit gospodarczy Niderlandów, od XVI w. także północnych, przyczynił się do powstania na tych terenach osobnego typu kultury renesansowej, tzw. renesansu północnego. Szczególnie widoczne są odrębności renesansu południowego i północnego w dziedzinie malarstwa, w którym ośrodek niderlandzki ma znaczenie zbliżone do ośrodka włoskiego.
W dziedzinie religii w XV w. Niderlandy stały się ośrodkiemdevotio moderna, przez niektórych historyków idei postrzeganej jako zarodek nowożytnej religijności –devotio moderna kładła bowiem szczególny nacisk na religijność indywidualną, osobisty kontakt z Bogiem[6]. W XV-wiecznych wspólnotach „braci życia wspólnego” rozwijały się studia nad autorami starożytnymi.Tomasz z Kempis, centralna postać ruchudevotio moderna, uznawany jest za inspiratora XVI-wiecznego odrodzeniamyśli stoickiej. W wieku XVI Południowe Niderlandy (szczególnieUniwersytet w Lowanium) były drugim obok Hiszpanii ośrodkiem teologicznej myśli katolickiej, a w Niderlandach Północnych żywo rozwijała się teologia kalwinistyczna.
W Niderlandach dojrzałego Renesansu rozwija się przede wszystkim filozofia społeczna, przeważnie oparta na odrodzonym stoicyzmie. Kluczową postacią jest tuErazm z Rotterdamu,irenistyczny teolog i wybitny filolog. Humanizm Erazma odnosi się także do jego teologii – podkreślał, żePismo Święte należy komentować, posługując się wiedzą historyczno-filologiczną, w szczególności znajomością Ojców Kościoła, a nawet filozofii pogańskiej. To szczególne podkreślenie roli Pisma Świętego zbliżało go do protestantyzmu, zarazem jednak podkreślenie konieczności znajomości Ojców oddalało go od protestanckiej zasadysola scriptura. Erazm propagował nie tylko Biblię, ale też dorobek literacko-filozoficzny starożytności – przełożył z grekiNowy Testament i zebrał według własnego klucza myśli mędrców starożytności wAdagiach. Jego stoicyzm przejawia się w niechęci do mistyki i utożsamieniu chrześcijaństwa z praktykowaniem cnót indywidualnych rozumianych właśnie w duchu stoickim. Był typowym kosmopolitycznym humanistą renesansowym północnej Europy, posiadał bogatą bibliotekę, szeroką wiedzę erudycyjną, przyjaźnił się z wieloma uczonymi z różnych krajów, np. ześw. Tomaszem Morusem czyJanem Łaskim.
Listy ciemnych mężów, wydanie z 1517Albrecht Dürer,Karol Wielki, 1513
Humanizm i sztuka renesansowa dotarły do Niemiec bezpośrednio z Włoch, nieco później niż do innych krajów. Było to rezultatem podróży niemieckich uczonych i artystów do Włoch. Niemcy są natomiast kolebkąluteranizmu, najstarszego i największego nurtureformacji, w niektórych aspektach zależnego od humanizmu (zob.Luter jako humanista), ale głównie przeciwstawiającego się włoskiej kulturze humanistycznej.
Humanizm w Niemczech rozwijał się przede wszystkim przed wystąpieniem Marcina Lutra. Do jego głównych reprezentantów należą np.Konrad Celtis (1459–1508) iJohannes Reuchlin. Kilku spośród uczniów i zwolenników Reuchlina napisało sławneListy ciemnych mężów, w których ostro przeciwstawiło się wpływom duchowieństwa i wielu aspektom kultury późnego średniowiecza, zwłaszcza późnej scholastyce nominalistycznej. Wielu z nich, jakUlrich von Hutten, stało się później zagorzałymi zwolennikami reformacji.
Konrad Celtis studiował wKolonii iHeidelbergu, a następnie podróżował po Włoszech, zbierając greckie i łacińskie manuskrypty. Był pod znacznym wpływemTacyta, na podstawie jegoGermanii napisał wprowadzenie do historii i geografii Niemiec. Pisał też poezje, często poświęcone chwale Niemiec. Był jedną z najważniejszych postaci renesansu północnego i głównym propagatorem ruchu humanistycznego w Niemczech.
Johannes Reuchlin (1455–1522), który studiował w różnych włoskich miastach, był przede wszystkim filologiem, znawcą łaciny i greki, a przede wszystkim jednym z pierwszych hebraistów. Poprzez swoje studia nad językiem hebrajskim, przy których okazji próbował odnaleźć żydowskie źródła chrześcijaństwa, przysporzył sobie wielu wrogów na uniwersytetach Niemiec i Francji. Ze względu na panujący pogląd, że zniszczenie ksiąg żydowskich może przyczynić się do nawrócenia żydów, przechrztaJohannes Pfefferkorn rozpoczął „wojnę na pamflety” ze zwolennikami Reuchlina, co spowodowało potępienie poglądów Reuchlina przez papieża Leona X.
Mimo że wiele mówi się o „opóźnieniu kulturalnym Hiszpanii” i odrębności form kultury tego kraju, nie można nie zauważyć, że zaszły w nim XV i XVI wieku głębokie przemiany kulturowe i polityczne, które sprawiły, że Hiszpania renesansowa głęboko różniła się od Hiszpanii średniowiecznej. Humanizm nie miał w Hiszpanii znaczniejszych przedstawicieli – poza Vivesem, jednak drugi kluczowy prąd kulturalny XVI wieku, kontrreformacja, to tu wydał najświetniejsze owoce. Pod koniec XV wieku władcy Hiszpanii zdobyliGrenadę, ostatnie państwo muzułmańskie na Półwyspie Iberyjskim, i połączyliAragonię iKastylię unią, dając początek jednemu z najpotężniejszych imperiów świata. Stopniowo złamali przywileje stanowe i odrębności poszczególnych regionów, także wygnanieMaurów i wprowadzenie (1484) dość ściśle związanej z instytucjami państwowymi inkwizycji przyczyniły się do centralizacji państwa i stopniowego rozwoju absolutyzmu władców, przekształcając Hiszpanię z państwa średniowiecznego w nowożytną monarchię absolutną.
Renesans był okresem rozkwitu kultury polskiej. Państwo polsko-litewskie było duże i silne, a wpływy włoskie, które nasiliły się wraz ze ślubemZygmunta I Starego zBoną Sforzą, przyczyniły się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. Do Polski przybyli sławni poeci i myśliciele: WłochFilip Kallimach (Filippo Buonaccorsi), NiemiecKonrad Celtis. W roku1488 (niektóre źródła podają 1489) powstało pierwsze w Europie towarzystwo literackie – Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostali Celtis, profesorowieAkademii Krakowskiej, dworzanie, studenci. Polska stała się azylemtolerancji religijnej, powstały dziełaReja iKochanowskiego,Akademia Krakowska stała się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W późniejszych latach powstały również kolejne uniwersytety:1544 wKrólewcu,1579 wWilnie i1594 wZamościu.
-John_of_the_Cross-1656.jpg)
