Podbita przez Rzym w 15 p.n.e., Recja zyskała znaczenie ze względu na położenie na szlakach handlowych międzyItalią i terenami nadDunajem oraz międzyGalią iBałkanami. WI w. granica Recji została przesunięta na północ aż poNeckar. W III w. napórplemion germańskich spowodował cofnięcie zachodnich i północnych granic prowincji. Ok. 450 Rzymianie kontrolowali już tylkoalpejskie rejony Recji.
Przez cały okres rzymski granice prowincji pozostawały relatywnie stabilne, z wyjątkiem granicy północnej[4]. Początkowo przebiegała mniej więcej na wysokości dzisiejszego Augsburga, jednak już przed 40 rokiem n.e. przesunięto ją do brzegów Dunaju[5]. Po ok. 90 roku n.e., za panowaniaDomicjana iTrajana granice ponownie rozszerzono na północny zachód od fortuEining nad Dunajem[6]. Ostatecznie około 155–160 roku Limes przesunięto o kolejnych kilkadziesiąt kilometrów w głąbGermanii, aż po granicę gęstych lasów naNeckar[7], by w połowie III wieku cofnąć obsadzoną granicę na powrót na linię Renu i Dunaju[8].
Około 100 roku n.e. w skład Recji włączono terytoriumVindelicii, czyli obszarów wzdłuż Dunaju[9]. Około roku 300[a] Recję przyłączono doDiecezji Italskiej i podzielono na dwie prowincje wzdłuż linii biegnącej mniej więcej odJeziora Bodeńskiego na wschód, przezPartianum (dzisiejszePartenkirch), doInn[13][10][11][14]. Stolicą położonej na południu Recji Pierwszej (łac.Raetia Prima) byłaCuria Rhaetorum, stolicą Recji Drugiej (łac.Raetia Secunda obejmująca ziemie dawnejVindelicii) byłaAugusta Vindelicorum (Augsburg)[15][9].
Alpejskie prowincje Rzymu były bardzo słabozurbanizowane[16]. Jedynym miastem na terenie Recji posiadającym statusmunicipium w II wieku byłaAugusta Vindelicorum, zwana równieżMunicipium Aelium Augustum, czyli dzisiejszyAugsburg[17]. Z zachowanych inskrypcji nie jest jasne które miasta posiadały statuscivitas, jednak jest to dość prawdopodobne w przypadkuCambodunum (Kempten; prawdopodobnie pierwsza stolica prowincji) iBrigantium (Bregencji)[18]. Strabon wspomina też o mieścieDamasia (prawdopodobnie znajdującym się na wzgórzu znanym dziś jakoAuerberg) jako o ważnym centrum religijnym i administracyjnym („akropolis”)[18]. Z badań archeologicznych można wnosić, że rolę centrów administracyjnych mogły również pełnić miastaCuria (dzisiejszeChur),Phoebiana (Faimingen kołoDillingen) orazVicus Scuttarensium (dzisiejszeNassenfels)[19].
W czasach podboju istniało zaledwie kilka mniejszych ośrodków miejskich:Arbor Felix (dzisiejszeArbon),Foetibus (Füssen),Veldidena (Innsbruck) iTeriolis (Zirl)[16]. Z badań archeologicznych wynika, że urbanizacja postępowała powoli. Do czasówcesarza Klaudiusza na terenie prowincji powstało zaledwie kilka kolejnych miasteczek (łac.vicus,l.mn.vici), m.in. wspomniane jużCuria, wzgórze Auerberg,Constantia (Konstancja) czyRapa (Schwabmünchen)[16]. Akcja osiedleńcza przyspieszyła dopiero za rządówdynastii Flawiuszy (69−96), powstały wtedy m.in.Abodiacum (w rejonieOrsingen-Epfach),Bratananium (Gauting) i cywilnevici wokół fortów wojskowych nad Dunajem:Gontia (Günzburg) i nieznana z nazwy miejscowość wokół fortu wEnnetach (dzielnicyMengen)[16]. W II wieku rzymskie wojska przesunęły granicę prowincji dalej na północ, ale wiele dotychczasowych obozów wojskowych zajęli cywile, tworząc kolejne miasteczka o charakterze czysto cywilnym; w tym czasie powstały m.in.Phoebiani (Faimingen),Aquileia (Heidenheim) iPons Aeni (Pfaffenhofen am Inn)[16].
Wzmianka o Recji jako jednej z czterech krain, przez które wiedzie droga przezAlpy pojawia się już w pisanych przed 146 p.n.e.DziejachPolibiusza[20]. W czasach przedrzymskich tereny Recji zamieszkiwały dwie główne grupy ludności. Na północ od Alp, na obszarze pogórza alpejskiego, do ok. 50 p.n.e. dominowały typowolateńskieoppida, warowne osady stanowiące centra administracyjne lokalnych plemion, prawdopodobnieceltyckich[21]. Z kolei górskie doliny zamieszkiwali przede wszystkimRetowie, o których wczesnej historii i pochodzeniu niewiele wiadomo[22].
Tytus Liwiusz wAb Urbe condita iPliniusz Starszy wNaturalis historia, a w ślad za nimi wielu antycznych autorów, wskazywali na pochodzenie Retów odEtrusków[23], którychGalowie mieli zepchnąć z ich siedzib w DoliniePadu na północ[24][9], zapewne między VII a V wiekiem przed naszą erą[25][10]. Nieliczne zachowane inskrypcje wjęzyku retyckim oraz znaleziska archeologiczne wydają się potwierdzać to pokrewieństwo[26], jednak wielu autorów wskazuje raczej na pochodzenie Retów odCeltów lubplemion iliryjskich[10][27]. Współcześni autorzy wskazują także na możliwość, że Retowie i Etruskowie mogli wywodzić się z wspólnego rdzenia, bądź też że byli potomkami autochtonów, którzy przyjęlijęzyk etruski na drodze wymiany kulturowej, a niekoniecznie masowej migracji[28].
Nazwa ludu Retów i zamieszkiwanej przez nich ziemi mogła pochodzić od wyznawanej przez nich bogini Rhei, utożsamianej przez Rzymian zKybele[29], możliwe również, że tożsamej z boginiąReitią czczoną przezWenetów[30].
W każdym razie do czasów rzymskich tereny Recji były w przeważającej większości zamieszkałe przez ludność celtycką[9], wojowniczą i dokonującą częstych wypraw łupieżczych na terenyGalii Narbońskiej[10]. W czasie rzymskiej inwazji Retowie nie stanowili jednorodnej grupy etnicznej a raczej federację plemion, często o różnym pochodzeniu kulturowym[31][b].
PozostałościTropaeum Alpium, pomnika upamiętniającego podbój ludów Alpejskich przez Cezara iOktawiana Augusta, wystawionego w6 roku p.n.e.Rekonstrukcja bramy rzymskiego obozu warownegoBiriciana. Na terenie Recji znajdowało się kilkadziesiąt podobnych obozów, a także setki pojedynczych wież, stanic i strażnic chroniących granicy wzdłuż tzw.Limesu Górnogermańsko-Retyckiego.
W roku 16 p.n.e.Publius Silius Nerva najechał ziemie Retów i pokonał ich wojska w bitwie, w rok późniejTyberiusz iDruzus Starszy powtórzyli inwazję i do 13 p.n.e. podbili całą Recję wraz z sąsiadującą z nią ziemiąNoricum[10][32]. Na podbitych ziemiach rozwinęli osadnictwo wojskowe i utworzyli wiele nowych centrów osadniczych, m.in. wVindonissie (dzisiejszeWindisch)[33]. Wśród pierwszych osadników byli m.in. weteraniLegio I Germanica iLegio XX Valeria Victrix[34]. Inaczej niż podbici Germanie i Celtowie w innych prowincjach, wydaje się, że Retowie nie wzniecali buntów przeciwko nowej władzy[35], choć postępująca romanizacja spowodowała m.in. powrót części mieszkańców do wierzeń i zwyczajów niemal zarzuconych jeszcze przed przybyciem Rzymian[36]. Znaleziska archeologiczne wskazują, że wiele miejsc dawnego kultu pozostało w użyciu do późnego antyku[35].
Początkowo Recja zarządzana była przezlegata prowincjiGallia Belgica, jednak już w 16 roku naszej ery w czasie buntu legionów germańskich i opuszczeniu prowincji przezGermanika, legat wyznaczył osobnego zarządcę do spraw Recji, prawdopodobnie w randzeprefekta (praefectus civitatum) lubprokuratora (ten tytuł piastowali urzędnicy od czasów cesarzaTrajana)[c][10][38]. Początkowo prokurator, którego siedzibą było miastoAugusta Vindelicorum (dzisiejszy Augsburg) rozporządzał czterema oddziałami (łac.ala, lm.alae)jazdy i 11kohortami piechoty, w połowie II wieku na siły w jego dyspozycji składały się trzyalae i 13 kohort[10]. W ciągu następnych dwóch stuleci prowincja została niemal w całościzromanizowana[33][9].
Zrekonstruowana prowincjonalna świątynia Herkulesa w Cambodunum (dzisiejsze Kempten)
Wojny markomańskie odcisnęły piętno na Recji. Już w latach 162−165Chattowie iChaukowie próbowali najechać Recję i sąsiednią prowincjęGermania Superior, jednak ich wojska zostały odparte[39]. Choć większość walk toczyła się wPanonii iDacji, także Recja została spustoszona przez najazdy barbarzyńskie i szalejącą zarazę. By zabezpieczyć stale zagrożoną granicę, cesarzMarek Aureliusz w 170 stworzył wSalonae (dzisiejszySolin w Chorwacji) nowy legion,Legio III Italica, który na przełomie 179/180 roku przebazowano do Recji[40]. Nowa jednostka w krótkim czasie wzmocniła tzw.Limes Górnogermańsko-Retycki, zwłaszcza w rejonieAgri Decumates, pomiędzy źródłamiDunaju iRenu[10]. Jednocześnie legat legionu przejął władzę nad prowincją od dotychczasowych władz, co usprawniło prace fortyfikacyjne[41]. Graniczne fortyfikacje początkowo składały się ztorfowego wału i fortów ziemno-drewnianych[42], w latach 150-200 wzmocnionych o konstrukcje kamienne[43]. Legion posiadał główny obóz wCastra Regina oraz stałe obozy, stanice i forty w kilkudziesięciu miejscach wzdłuż granicy i w strategicznych punktach na terenie prowincji, m.in. wVallatum,Submuntorium,Cambodunum (dzisiejszeKempten),Vimanii iCassiliacum (Memmingen)[44].
Już w czasiekryzysu wieku III północne granice cesarstwa rzymskiego stały się celem atakówAlamanów, których bezskutecznie próbowali pokonać cesarzeKarakalla iMaksyminus Trak[45]. Za panowaniaGaliena w 259 i 260 Alamanowie i ich sojusznicyJutungowie splądrowali Recję i Północną Italię i zniszczyli m.in.Castra Regina. Kres ich inwazji położyły dopiero rzymskie zwycięstwa w pobliżuMediolanu i w bitwie podAugusta Vindelicorum[46]. Jednak mimo pokonania sił germańskich, Rzymianie utracili kontrolę nad ufortyfikowaną granicą a cesarz rozkazał wycofać siły rzymskie do Italii[47]. W 268, roku śmierci cesarza, Alamanowie ponownie złupili Recję, wkroczyli do Italii i ponownie ulegli rzymskim legionom, tym razem pod wodząKlaudiusza II Gockiego[47]. Pomimo rzymskich sukcesów Alamanowie i ich sojusznicy utrzymali większość Recji, wyparł ich dopieroAurelian w 274 roku, w czasie ekspedycji przeciwcesarstwu galijskiemu[47].Marek Aureliusz Probus poprowadził kilka ekspedycji karnych na drugą stronę granicy i wzmocnił limes, dzięki czemu do Recji powrócił pokój[48]. W IV wieku na terenie Recji zaczęły powstawać pierwsze wspólnotychrześcijan[49].
Za czasówDioklecjana Recja przeszła spod administracji wojskowej pod cywilną[12].Tetrarchia wzmocniła obronę limesu w rejonie Recji i stan obrony prowincji pozostawał dobry przez kolejne stulecie[50][51], mimo okazjonalnych ataków ze strony Jutungów i Alamanów (m.in. w latach 357, 358, 363 i 383)[52][53]. W połowie czwartego wieku kolejni cesarze (Konstans,Konstancjusz II,Julian iWalentynian I) znacząco rozbudowali system obronny w rejonie górnego Renu, górnego Dunaju i ziem leżących pomiędzy źródłami obu rzek[52]. W tym czasie Recja była już niemal kompletnie zromanizowana; do tego stopnia, że zarówno przez antycznych, jak i współczesnych autorów bywa traktowana jako kulturowy dodatek do Italii, a nie odrębny region z własnymi tradycjami[54][55].
Zasięg wywodzącego się z łaciny językaromansz w średniowieczu
Chronologia ostatnich lat panowaniacesarstwa zachodniorzymskiego nad Recją nie jest jasna[56][57]. Wielu autorów podaje, że prowincja została opuszczona przez rzymskie legiony już w końcu IV wieku, po śmierci cesarzaGracjana lub z rozkazuFlawiusza Stylicho[58][59], jednak wydaje się, że przynajmniej do ok. 415 roku (okres sporządzenia zestawienia wojsk rzymskich w Recji wNotitia Dignitatum to zapewne lata 415−417[60]) granica z plemionami germańskimi wciąż była stabilna i obsadzona przez regularną armię rzymską (limitanei)[61]. Z badań archeologicznych i źródłowych wynika jednak, że już od pierwszych lat V wieku dochody z podatków z alpejskich prowincji spadały dramatycznie, a bandy germańskich wojowników coraz częściej zapędzały się bezkarnie aż do północnej Italii[56][62]. W roku 400 prowincję złupili także sprzymierzeni zHunamiAlanowie[63], choć ponowny najazd Alanów,Wandalów iSwebów w 406 roku udało się odeprzeć wojskom Stylicho[64]. WPaństwie BożymAugustyn z Hippony wspomina o problemach zdostarczaniem zapasów dla jednostek wojskowych w Recji, znaleziska archeologiczne potwierdzają też budowę fortyfikacji wokół rzymskich osad położonych w rejonach narażonych na atakiWizygotów oraz wzrost osadnictwa germańskiego po obu stronach granicy[d][65].
Choć armia rzymska pozostawała na stanowiskach, już od czasów Walentyniana II miasta niemal się wyludniły[66][9], mieszkańcy wiosek coraz częściej musieli chronić się w ufortyfikowanych obozach na szczytach wzniesień, a bogatsi mieszkańcy masowo opuszczali Recję i emigrowali do bezpieczniejszych regionów na południu[67]. Choć jeszcze w 430Aecjusz Flawiusz odparł kolejny najazd Iuthungi[68], a w 434 przepędził z RecjiBurgundów[69], ostateczniecesarstwo zachodniorzymskie stopniowo zaczęło tracić kontrolę nad terenami północnej Recji na rzeczAlamanów, którzy w 478 zapuścili się aż doBatavis w prowincji Noricum (dzisiejszaPasawa)[68]. Choć oficjalnie Rzym zachował zwierzchnictwo nad prowincją[70], prawdopodobnie do końca stulecia Alamanowie zajęli całe jej terytorium[10]. Część ziem Recji zajęli też przybyli z terenu dzisiejszychCzechBawarowie[71].
Potęgę Alamanów złamałChlodwig I, który pokonał ich wbitwie pod Tolbiac w 496 roku[68]. W jej wyniku ziemie Alemanów w dzisiejszej Francji dostały się pod panowaniePaństwa Franków, zaś tereny Recji przypadły, przynajmniej nominalnie[72],Teodorykowi, władcy powstałego na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiegoKrólestwa Ostrogotów[68]. W roku 507 Teodoryk oficjalnie przekazał Alamanom Recję i ostatecznie zezwolił im na zasiedlenie terenów po obu stronach dawnej granicy, z zadaniem jej obrony przed innymi ludami[73]. Jednak po jego śmierci, w 536 roku Frankowie podbili tereny przyszłej Szwajcarii tworząc na jej części prowincję Recji Środkowej lub Kurialnej (Raetia Curiensis), zarządzaną przez lokalnych biskupów[29][74]. W czasachKarola Wielkiego Recję przekształcono w dziedziczne księstwo[29].
Alamanowie zachowali swój język, jednak pod wpływem miejscowej ludności i długotrwałej służby u boku Rzymian jakofoederati przejęlirzymskie prawo i zwyczaje, a tytuły lokalnych władcówDux Raetiarum,praeses Raetiarum i urządtrybuna przetrwały w Recji do średniowiecza[75], choć w przeciwieństwie do większości ludów germańskich rolę suwerena w ich społeczeństwie spełniał tradycyjniewiec[76]. Mimo germanizacji warstw wyższych, jeszcze między XII a XIII wiekiem miejscowa ludność posługująca się językiem wywodzącym się z łaciny stanowiła większość na tym obszarze[29][15]. Dopiero w 1524 dokument powołujący do życiaLigę Dziesięciu Jurysdykcji, jedno ze znaczniejszych państw na terenie dzisiejszej Szwajcarii, zniósł łacinę jako język urzędowy na terenie dawnej Recji i zastąpił jąniemieckim[15]. Do dziś na terenieGryzonii zamieszkuje znacząca mniejszość retoromańska[1].
Od początku rzymskiej kolonizacji Recja miała znaczenie przede wszystkim strategiczne, jako przedmurze alpejskich przełęczy i strategiczny łącznik międzyItalią aGermanią i międzyGalią aPanonią[77]. Z czasem zaczęła jednak czerpać znaczące przychody z tego tytułu, zwłaszcza dziękihandlowirzymskimi tekstyliami i ceramiką zplemionami germańskimi[55].
W porównaniu z położonymi dalej na południe regionami Rzymu, Recja była stosunkowo biedną prowincją. Choć za czasówKonstantyna Wielkiego została zaliczona domakroregionuItalia annonaria („Italii zasobnej w zboże”)[81], w rzeczywistości od najdawniejszych czasów jedynie nieliczne żyzne doliny nadawały się pod uprawy[82][9]. Podstawą egzystencji dużej części ludności były wypas bydła i wyrąb lasów[9], a w czasach przedrzymskich także regularne wyprawy łupieżcze[82][9]. Rzymianie wprowadzili na terenie Alp uprawęwinorośli, awino produkowane w Recji miało renomę nie mniejszą, niż wina italskie[82][9]. Ich miłośnikiem miał być m.in. samOktawian August[82][9].
Już w I wieku p.n.e. alpejskie plemiona wydobywały i wytapiałyzłoto, jednak główne rzymskie kopalnie tego kruszcu leżały dalej na zachód, w rejonie miastaBessa[83] iVirunum, stolicy prowincji Noricum[84]. W czasach rzymskich na terenie Recji odnaleziono także bogate złożamiedzi isrebra, rudę eksportowano do północnej Italii, skąd wykonane z niej wyroby trafiały do wszystkich prowincji imperium[84].
Choć alpejskie wyżyny zasobne były w lasy, transport drewna przez górskie przełęcze był mało opłacalny i Rzymianie pozyskiwali je głównie z terenów położonych na południowym pogórzu alpejskim; drewno z alpejskich lasów zidentyfikowano jednak m.in. wśród znalezisk wPompejach[85]. Lokalni kupcy eksportowali równieżwosk pszczeli,miód,smołę isery[9].
↑Spośród 50 plemion wyszczególnionych jako podbite przez Rzymian na tzw.Tropaeum Alpium historycy są w stanie powiązać tylko kilka z ich alpejskimi siedzibami. PozaWindelikami (łac.Vindelici) są toEstiones zamieszkujący okolice współczesnego Kempten iBrixentes od nazwy których pochodzi nazwa współczesnejBregencji. Mniej pewna jest identyfikacjaLikates zmieszkujących prawdopodobnie górny biegrzeki Lech,Cosuanetes,Runicates iCatenattes mieszkających u podnóża Alp,Vennonentes zamieszkujących dolinę górnego Renu orazVennostes, prawdopodobnie zajmujących południową część dzisiejszegoTyrolu[31].
↑Na przestrzeni dziejów gubernatorzy Recji z nadania Rzymu nosili różne tytuły w zależności od aktualnie obowiązujących praw. Pierwszym znanym z imienia i rangi był rządzący za czasów Tyberiusza (przed rokiem 19) Sextus Pedius Lusianus Hirrutus,praefectus raetis vindolicis vallis poeninae - "prefekt Recji, Vindolicji iDoliny Punickiej". Następnie prowincją zarządzali "prokuratorzy prowincji Recja (łac.procuratores augusti provinciae raetiae), "legaci cesarscy w randzepropretora na prowincję Recji" (łac.legati augusti pro praetore provinciae raetiae), wreszcie wojskowi "wodzowie granicy reckiej" (łac.duces limitis raetici) oraz cywilni "gubernatorzy prowincji Recja" (łac.praesides provinciae raetiae). Ostatnim znanym z imienia gubernatorem był Septimus Valentio (ok. 290 roku). Najpełniejszą listę wszystkich zarządców prowincji niezależnie od rangi podaje Mary Bradford Peaks[37].
↑Ammianus Marcellinus podaje, że w jego czasach (koniec IV wieku) większość barbarzyńców mieszkała już nie dalej niż 10 mil od rzymskiejlimes; prawdopodobnie podobny nacisk plemion germańskich widoczny był także na pozostałych odcinkach granicy[52].
Max Cary, Howard H. Scullard: Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna. T. II. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992, s. 744.ISBN 83-06-01859-1. (pol.).
Raetia. W: Chancellor, Masters and Scholars of the University of Cambridge (autor zbiorowy): Encyclopædia Britannica. Hugh Chisholm (red.). Wyd. 11. T. 22. Cambridge: Cambridge University Press, 1911, s. 812–813.OCLC318302197. (ang.).
Renata Coray: Romansh. W: Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia. Jeffrey E. Cole (red.). ABC-CLIO, 2011-05-25, s. 308–310.ISBN 978-1-59884-303-3. (ang.).
Tytus Liwiusz: Chapter 33. W: Livy. History of Rome. William Masfen Roberts (tłum.). T. V: Book V. Cz. 755. New York: E. P. Dutton and Co., 1912, seria: Everyman's library.OCLC2311635. (ang.).
Polibiusz: Fragments of Book XXXIV. W: The Histories. W.R. Paton (tłum.), Ludwig August Dindorf, Theodor Büttner-Wobst (red.). London: William Heinemann Ltd, 1927, seria: Loeb Classical Library.OCLC685144. (ang.).
.svg)
.jpg)
