W 179 istniała turzymska warowniaCastra Regina (Obóz Regina – od łacińskiej nazwy rzekiRegen, nad którą leży miasto), założona przez III Legion podczas panowania cesarzaMarka Aureliusza. W VI wieku miasto było znane jakoRega-nespurc, będąc rezydencją książąt Agilolf i pierwszą oficjalną stolicą Bawarii. W 739św. Bonifacy powołał tubiskupstwo – jużRegensburga (czyli „zamku nad Regenem”).
Dziś Ratyzbona to piąte co do wielkości miasto Bawarii, poMonachium,Norymberdze,Augsburgu iWürzburgu[2]. Jest siedzibądiecezjirzymskokatolickiej. Posiada trzy szkoły wyższe. Główne gałęzie przemysłu i usług w Ratyzbonie to: elektrotechnika, produkcja samochodów, przemysł maszynowy, browarnictwo, drukarstwo, transport śródlądowy (port przeładunkowy).
Ratyzbona położona jest nadDunajem, przy ujściu rzekNaab iRegen. W granicach miasta znajdują się dwie wyspy:Untere Wöhrd iObere Wöhrd. Początkowo część miastaStadtamhof leżała na północnym brzegu Dunaju, ale po wybudowaniukanału Men-Dunaj, stała się trzeciąwyspą.
Miasto leży na styku czterech krain:Jury Frankońskiej,Lasu Bawarskiego, doliny Dunaju (dolnobawarskiejrówninylessowej;niem.Gäuboden) oraz dolnobawarskichwzgórztrzeciorzędowych. To specyficzne położenie geograficzne wyznacza kierunki i granice rozwoju przestrzennego Ratyzbony. Ponieważ poszerzanie miasta w kierunku północnym i zachodnim jest bardzo ograniczone, nowe dzielnice powstają na wschodzie i południu, w przestronnej dolinie Dunaju i u stóp dolnobawarskich wzgórz trzeciorzędowych.
Miasto leży w strefieklimatu umiarkowanego z wpływami kontynentalnymi. W przeciwieństwie do mokrego klimatu bawarskiegoprzedgórza Alp klimat Ratyzbony charakteryzuje się suchymi latami. Przez miasto przebiega północna granica występowaniafenu, który dociera tu już raczej rzadko. Jesienią i zimą powstają tu gęstemgły i nisko płynącestratusy. Pokrywa śnieżna rzadko utrzymuje się przez dłuższy okres. Położenie wkotlinie sprawia, że miasto często cierpiało z powodusmogu.
Średnia roczna temperatura powietrza w Ratyzbonie wynosi 8 °C. Całkowita roczna suma opadów to ok. 646 mm. Najcieplejszymi miesiącami są czerwiec, lipiec i sierpień (średnia temp. 16,2 °C–18,0 °C), a najchłodniejszymi grudzień, styczeń i luty (średnia temp. -0,9 °C–2,7 °C). Najobfitsze opady występują pomiędzy czerwcem a sierpniem (74–93 mm), a najmniejsze w marcu i w listopadzie (33–39 mm).
Ratyzbona charakteryzuje się zwartą strukturą, co przekłada się na relatywnie krótkie ulice i raczej homogeniczne osadnictwo (z wyjątkiem Starego Miasta oraz terenów zielonych wokółuniwersytetu i wyspWöhrde).
Na początku XIX w. Ratyzbona leżała praktycznie w granicach dawnego obozu rzymskiego, rozciągając się nieznacznie na sąsiednie tereny zachodnie. Po nadaniuKumpfmühl praw gminy, miasto rozrosło się poza granice południowej linii kolejowej (1810–1818). W XX w. do Ratyzbony przyłączano kolejne nowe gminy w 1924, 1938 oraz 1977.
W mieście obecne są największe niemieckie koncerny przemysłowe:Siemens AG,Infineon,BMW,Continental AG. Ponadto w mieście rozwinięty jest przemysł włókienniczy, odzieżowy, samochodowy, elektrotechniczny, chemiczny, metalowy, maszynowy, skórzany oraz spożywczy[3].
Porta PraetoriaKaplica romańska św. Jerzego i św. AfryTablica upamiętniająca chrzest 14 czeskich książąt na ścianie Kolegiaty św. JanaPhilipp Melanchton
Ratyzbona jest jednym z najstarszych miast w Niemczech. Na przestrzeni wieków nazwa miasta ulegała wielu zmianom. Najstarsza znana nazwa Ratyzbony toceltyckaRadasbona (Ratasbona bądźRatisbona). Miasto nazywane też było:Quadratą,Germanisheim,Hyatopolis,Ymbripolis,Reginopolis lubTyberiną.
ZakoleDunaju koło Ratyzbony było zamieszkane już w czasachneolitu. Na początku 2006, ok. 100 m na wschód od muru dawnego obozulegionu rzymskiego, odkryto groby celtyckie, datowane na ok. 400 p.n.e.
Rzymska historia Ratyzbony zaczyna się wraz z budową pierwszegokasztelu (łac.Castellum) w 79, który wzniesiono na terenie dzisiejszej dzielnicyKumpfmühl. Kasztel służył jako punkt obserwacyjny nad ujściami rzekNaab iRegen. Był otoczonyfosą orazpalisadą, a w latach późniejszychmurem kamiennym. Mógł pomieścić 1000 legionistów piechoty albo 500 konnych.
Wiek osady naddunajskiej odkrytej na terenie dzisiejszego zachodniego Starego Miasta również szacuje się na I w. n.e. W pobliżu ujścia rzeki Naab do Dunaju znaleziono pozostałościwieży obserwacyjnej. Z tego czasu pochodzi też najprawdopodobniej najstarszy rzymskibrowar na północ odAlp (obecnie pawilon rzymski przy Kornweg). Kasztel i osada zostały zniszczone w drugiej połowie 160 w czasiewojen markomańskich.
Po wycofaniu się wojskMarkomanów ok. 170, cesarzMarek Aureliusz zlecił budowęobozu legionistówCastra Regina (pol.warownia nad rzeką Regen). Obóz otaczał mur wysoki na ok. 10 m, z czteremabramami i licznymiwieżami. Jego zarys jest do dziś widoczny na terenie obecnego Starego Miasta. Do czasów obecnych zachowały się również kamienne pozostałościPorta Praetoria, bramy północnej.
W obozie stacjonował III Legion Rzymski liczący ok. 6000 żołnierzy.Castra Regina była główną bazą wojskową wRecji. Baza poza stolicąprowincji, w tym przypadkuAugsburgiem, stanowiła wyjątek w rzymskim systemie administracyjnym. Około 400, w okresiewielkiej wędrówki ludów, Rzymianie zostali zmuszeni opuścić kasztel, który po ich odejściu został przekształcony w warowną osadę.
W latach 500–788 Ratyzbona była siedzibą książątBawarówAgilofingów. W 739św. Bonifacy założył[4] tutaj biskupstwo. Agilofingowie panowali w Ratyzbonie do 788, kiedy toTassilo III, ówczesny władca Bawarii ilennikKarola Wielkiego został ukarany przez cesarza za niesubordynację polityczną i wygnany z miasta.
Niektórzy historycy (m.in.Jerzy Dowiat) wskazywali Ratyzbonę jako miejscechrztu Polski w roku 966, ale pogląd ten nie znajduje uznania wśród współczesnych badaczy.
W 1041 w Ratyzbonie został zawartyukład, na mocy którego książę czeskiBrzetysław I zrzekał się roszczeń do ziem polskich z wyjątkiem zagarniętej częściŚląska.
Handel zagraniczny zParyżem,Wenecją iKijowem umożliwił szybki rozwój gospodarczy Ratyzbony, która stała się jednym z najbogatszych i najludniejszych miast Niemiec w XII i XIII w. W 1200 miasto liczyło ok. 10 tys. mieszkańców a Dunajem transportowano więcej towarów niżRenem. Ponadto Ratyzbona posiadała wówczas jedyny most na Dunaju pomiędzyUlm aWiedniem – wybudowany w latach 1135–1146Most Kamienny (niem.Steinerne Brücke). Uznawany za majstersztykśredniowiecznej sztuki architektonicznej, służył za wzór budowniczym wielu innych mostów w owym czasie, np. Mostu Judyty naWełtawie wPradze (poprzednikaMostu Karola).
O średniowiecznej potędze miasta świadczy bogataarchitekturaromańska igotycka, która do tej pory dominuje na ratyzbońskim Starym Mieście. Most Kamienny ikatedra to najlepiej rozpoznawalne symbole Ratyzbony.
W 1207Filip Szwabski nadał Ratyzbonie statuswolnego miasta Rzeszy, który miasto utrzymało aż do 1803. W 1245 cesarzFryderyk II nadał miastu przywilej powołania jednegoburmistrza irady miasta, co w połączeniu z dalszym rozkwitem handlu zagranicznego oraz przeprowadzką książąt bawarskich doLandshutu w 1255 przyczyniło się do wzmocnienia pozycjimieszczan, a następnie spowodowało trwający ponad sto lat konflikt pomiędzy miastem a biskupstwem Ratyzbony i księstwem Bawarii.
W drugiej połowie XIII w. rozpoczęto budowę katedry św. Piotra (1260–1270), która trwała aż do 1872.
W XV w. miasto znacznie podupadło gospodarczo. Pustka w kasie miejskiej przyczyniła się do poddania miasta księciu Bawarii Albrechtowi II, z którym łączono nadzieje na inwestycje, m.in. założenieuniwersytetu. W 1492 cesarzFryderyk III ponownie ustanowił Ratyzbonę miastem cesarskim.
Miasto na przełomie XVI i XVII wieku
Na początku XVI w. w mieście miały miejsce rozruchy poskromione przez cesarzaMaksymiliana I, który narzucił miastu nowy statut, tzw.Regimentsordnung. Zmodyfikowany w 1514 obowiązywał do 1803.
W 1519, już po śmierci Maksymiliana I, doszło do pogromu ludnościżydowskiej i zburzenia dzielnicy żydowskiej. Gmina żydowska w Ratyzbonie była wówczas największą w Niemczech.
W 1541 wNeuen Waag przyHaidplatz miała miejsce debata religijna pomiędzyFilipem Melanchtonem aJohannesem Eckiem mająca na celu zbliżenie środowisk chrześcijańskich:protestantów ikatolików. Po licznych zatargach pomiędzy radą a biskupem, w 1542 Ratyzbona stała się miastem ewangelickim. Zwiększyło to nadzieje na uniezależnienie się od katolickiego biskupa i cesarza, zaogniając konflikt z księciem biskupem.
Obrady Nieustającego Sejmu Rzeszy w Sali Rzeszy (niem.Reichssaal), 1640
Ratyzbona była ważnym ośrodkiem państwa wschodniofrankijskiego, w którym odbywały się posiedzenia niemieckiego sejmu. Od 1594 spotkania Reichstagu odbywały się w Sali Rzeszy (niem.Reichsaal) wstarym ratuszu. Od 1663 obradował tu Nieustający Sejm Świętego Cesarstwa Rzymskiego (niem.Immerwährender Reichstag des Heiligen Römischen Reiches), w którym uczestniczyli delegaci z całej Europy – cesarz był reprezentowany przez cesarskich komisarzy głównych (niem.Prinzipalkomissar). W 1748 komisarzem głównym został cesarski poczmistrz generalny książę Alexander Ferdinand von Thurn und Taxis, który przeniósł swojąrodzinę z Frankfurtu do Ratyzbony.
Świadectwem architektonicznym nieustającego sejmu są liczne siedziby jego uczestników, którzy byli zwolnieni z płacenia cła i podatków. Sytuacja polityczna miasta w owym czasie była bardzo złożona. Obok rady miasta, istniały inne niezależne instytucje: biskupstwo Ratyzbony sprawujące również świecką władzę nad swoim terytorium (niem.Hochstift Regensburg), a takżeklasztor cesarski św. Emmerama oraz opactwa Niedermünster iObermünster. Na to wszystko nakładały się specjalne prawa cesarza oraz książąt uczestniczących w sejmie.
Pod koniec XVIII w. miastem wstrząsały ciężkie spory wewnątrzpolityczne. W obliczu zagrożenia bankructwem miasta, przedstawiciele mieszczaństwa oraz magistratu oskarżylitajnych radców miasta (niem.Geheimer Rat der Stadt) o niegospodarność oraz łamanie prawa przed sądem najwyższym (niem.Reichshofrat) wWiedniu, wygrywając sprawę. Cesarz zarządził rewizję statutu miasta oraz umorzył jego długi (kosztem wierzycieli), ratując je przed finansowym upadkiem.
W 1800 w mieście stacjonowała zwycięska armiafrancuska. Francuzi nałożyli na miasto wysokie kontrybucje, które ponownie doprowadziły finanse miasta do ruiny.
W 1803 sejm Rzeszy niemieckiej podjął w Ratyzbonie jedną z ostatnich swoich decyzji, mianowicie osekularyzacji imediatyzacji (niem.Reichsdeputationshauptschluss), która zwiastowała koniecŚwiętego Cesarstwa Rzymskiego. Z mocy tej decyzji powstało niezależne księstwo Ratyzbony z kanclerzemKarlem Theodorem von Dalbergiem na czele. Z powodu licznych sprzeciwów Bawarii, von Dalberg objął władzę w księstwie dopiero z początkiem lutego 1805. W 1806, pod naciskiem Napoleona, władcy państw niemieckich wystąpili z cesarstwa, zakładającZwiązek Reński pod patronatem cesarza Francuzów. Dalberg stanął na jego czele (niem.Fürstprimas).
20 kwietnia 1809 podczasV koalicji (wojny Francji przeciwkoWielkiej Brytanii iAustrii) Ratyzbona została zajęta przez wojska austriackie. Francuzi wzięli miasto szturmem trzy dni później, a Napoleon został ranny. Dalberg zachował swój urząd jakoarcybiskup miasta (aż do swojej śmierci w 1817), ale pod naciskiem Napoleona musiał poddać Ratyzbonę w maju 1810Królestwu Bawarii. Otrzymał za to dobra książęceHanau iFulda wraz z tytułemwielkiego księcia Frankfurtu (niem.Großherzog von Frankfurt).
Przejęcie przez Bawarię oznaczało utratę znaczenia politycznego i uprzywilejowanej pozycji miasta w starej Bawarii. Stosunki gospodarcze Ratyzbony pogorszyły się już tak znacznie w okresie wolnego miasta, że dalsza niezależność nie była możliwa choćby z tego powodu.
Ratyzbona została stolicą okręgu Regenkreis, a po reformie administracyjnej w 1838, okręgu „Górny Palatynat i Ratyzbona”, z którego utworzono okręg (1948), a potem rejencję (1953) Górny Palatynat. Jako miasto wydzielone (niem.Kreisfreie Stadt), Ratyzbona jest jednocześnie siedzibąpowiatu.
Ratyzbona zaczęła ponownie zyskiwać na znaczeniu w połowie XIX w. W 1859 otrzymała połączenie kolejowe z Monachium iNorymbergą.
W 1867 wraz z Królestwem Bawarii Ratyzbona została częściązjednoczonych Niemiec. W 1890 z populacją 34 516 mieszkańców[5] Ratyzbona stanowiła piąte największe miasto Bawarii.
Wraz z dojściem do władzynarodowych socjalistów w 1933, dotychczasowyburmistrz miasta Otto Hipp stracił urząd. Sprzeciwiał się bowiem wykorzystywaniu budynków państwowych na potrzeby partiiNSDAP. Nowy burmistrz dr med. Otto Schottenheim (1933–45; NSDAP) rozpoczął w tym samym roku budowę pokazowego osiedla nazwanego jego imieniem (obecnie:Konrad-Siedlung). 12 maja 1933 naziści zorganizowali naNeupfarrplatz akcję publicznego palenia książek.
Wnocy z 9 na 10 listopada 1938 doszło w całych Niemczech dopogromu ludności żydowskiej. Żydowscy mieszkańcy miasta zostali sterroryzowani.Synagoga naBrixner Hof została spalona. Cztery lata później na placu po spalonej świątyni zebrano 106 ratyzbońskich Żydów, a następnie wywieziono doPiask i zamordowano w obozie zagładyBełżec. Kolejne transporty kierowane były doobozu koncentracyjnegoTheresienstadt aż do 1943. Uważa się, że wHolocauście zginęło 200–250 Żydów ratyzbońskich, a 233 udało się wyemigrować.
W 1939 Ratyzbona została włączona do Reichgau Bayerische Ostmark z siedzibą wBayreuth. Na jesieni 1942gestapo rozbiło tzw. grupę Neupfarrplatz – 50-osobową komórkęniemieckiego ruchu oporu. 9 osób poniosło śmierć, reszta członków grupy została skazana na karę ciężkiego więzienia i utratę praw obywatelskich.
Pod koniecwojny Ratyzbona była celem ataków lotnictwa alianckiego (np. operacjaDouble Strike w 1943). Zniszczone zostały głównie przedmieścia, gdzie mieściły się zakładyMesserschmitta – wtedy największa fabryka samolotów w Europie. W latach 1943–1945 w wyniku prawie 20 nalotów przeprowadzonych przezbrytyjskie siły powietrzneRoyal Air Force (RAF) oraz 8 zorganizowanych przezlotnictwo amerykańskieUS Air Force zginęło ok. 3000 osób, w tym wielu jeńców wojennych.
Pod naciskami demonstrujących 23 kwietnia 1945 kobiet i kaznodziei dr. Johanna Maiera miasto poddano praktycznie bez walki. Następnego dnia ksiądz Maier wraz z mieszkańcem Ratyzbony Josefem Zirklem oraz emerytowanym urzędnikiem Michaelem Lottnerem zostali oskarżeni osabotaż i publicznie straceni. W miejscu egzekucji naDachauplatz wzniesiono pomnik. Szczątki Maiera od 2005 spoczywają w ratyzbońskiej katedrze.
Już w 1945 liczba mieszkańców Ratyzbony przekroczyła 100 tys. W 2000 osiągnęła 150 tys., do czego przyczyniły się: osiedlający się tu uciekinierzy ze wschodu – szczególnie zKraju Sudetów – włączanie okolicznych gmin w granice miasta (w 1971 r. oraz w 1983 r.), a także rozwój infrastruktury. W 1965 założono tuuniwersytet, w 1992 szpital uniwersytecki. Na początku lat 70. XX w. powołano do życiaFachhochschule. W 1960 otwarto port wschodni, a w 1978kanał Men-Dunaj.
W 1997 Ratyzbona otrzymałaNagrodę Europy za pracę na rzecz integracji europejskiej.
W 2013 12% mieszkańców miasta stanowili obcokrajowcy, spośród których najliczniejsze grupy stanowiły osoby urodzone wRosji (6658 osób),Polsce (5356), naUkrainie (4013), wTurcji (3985) iRumunii (3776).
Historyczne centrum miasta zachowało się w bardzo dobrym stanie i tworzy największą średniowieczną starówkę na terenie Niemiec. Poza tym posiada największą na północ od Alp liczbę tzw. wież rodowych budowanych przez bogate rodziny patrycjuszy. Im wyższa wieża tym większe uznanie dla rodziny. Obecność tak wielu wież rodowych, niezmiernie popularnych weWłoszech, przyczyniła się do nadania miastu przydomka „Najbardziej na północ wysuniętego miasta Włoch”. 12 lipca 2006 Stare Miasto w Ratyzbonie zostało wpisane nalistę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.
XV-wiecznyStary Ratusz z XIII-wieczną wieżą. Wewnątrz mieści się bogato zdobiona Sala Rzeszy (niem.Reichssaal) w której w latach 1663–1806 obradował pierwszy parlament Rzeszy.
Most Kamienny (niem.Steinerne Brücke) zbudowany w latach 1135–1146 jako pierwszy[4] i długo jedyny ufortyfikowany most naDunaju.
Porta Pretoria – częściowo zachowanarzymska wieża obserwacyjna datowana na rok 179[7], odkryta w 1887.
.svg)
