Zgodnie z aktualną wiedzą należy tu zbiór taksonów o bardzo różnych powiązaniachfilogenetycznych – cała grupa ma charakterpolifiletyczny iparafiletyczny (sztuczny). Nie istnieje żadna zaawansowana ewolucyjnie cecha, która wyróżniałaby protisty od pozostałych eukariontów. Większość protistów tojednokomórkowce, zdarzają się teżwielokomórkowce, a nawet organizmy zbliżone dotkankowego poziomu organizacji. Protisty można podzielić na podstawie sposobu odżywiania naautotroficznie,heterotroficzne orazmiksotroficzne.
Uważa się, że magazynującyglikogen i zaopatrzeni wwić przedstawiciele królestwa Protista byli przodkamizwierząt.
Protisty to prawdopodobnie najstarszeeukarionty, które pojawiły się wewolucji ponad 1,5 miliarda lat temu[1]. Według niektórych szacunków wykonanych metodązegara molekularnego, wspólny przodek eukariontów, będący protistem, żył ok. 2,3 mld lat temu[2]. Interpretacjaskamieniałości jest problematyczna, gdyż w niektórych przypadkach sporne jest, czy są one pochodzenia eukariotycznego, czy prokariotycznego. Jedne z najstarszych skamieniałości, co do których eukariotycznego pochodzenia nie ma wątpliwości, pochodzą sprzed ok. 1,6 mld lat, a należą do taksonuGrypania spiralis. JakoGrypania opisywane są również skamieniałości starsze, ale mogą one być pochodzenia prokariotycznego[3]. PonadtoGrypania spiralis była prawdopodobnieglonem, a więc nie we wszystkich systemach zaliczana byłaby do protistów. Nie jest również jasny status skamieniałościGabonionta sprzed 2,1 mld lat, które mogą być szczątkami eukariontów, ale też tylko pseudoskamieniałościami[4].
Protisty toeukarionty, w większości jednokomórkowe, o zróżnicowanej budowie morfologicznej, o wielkości od 10 μm do kilku milimetrów. W budowie protista można zazwyczaj wyróżnić przód, tył, stronę grzbietową oraz brzuszną. Nie występują tu typowe tkanki. Można jednak wyróżnić w niektórych przypadkach części liściokształtne, łodygokształtne, a nawet korzeniokształtne.
Protisty wykształciłypellikulę, czyli błonę komórkową podścielonątworami błoniastymi, wzmacniającymi całą konstrukcję. Jej dodatkową właściwością jest duża elastyczność, pozwalająca na poruszanie się ruchem ameboidalnym. Komórki protistów wypełniacytoplazma, najczęściej podzielona na gęstszą zewnętrznąektoplazmę oraz rzadszą, ulokowaną centralnie w komórceendoplazmę. W endoplazmie ulokowana jest większość organelli, wśród których należy wymienić:aparat Golgiego,lizosomy,wakuole. W komórce wykształciło się teżjądro,mitochondria orazplastydy.
Protisty mają różne „układy lokomocyjne” i poruszają się za pomocą pełzania, ruchówrzęsek iwici czybłonki falującej.
Pierwotniaki wykształciły różne organella ruchu, dzięki którym mogą poruszać się w celu odnajdywania pokarmu lub ucieczki przed niekorzystnymi warunkami środowiska. Są to:
wić (flagellum),rzęska (cilium) – twory identyczne pod względem konstrukcji, różniące się jednak liczbą, wielkością oraz tym, że rzęski połączone są włókienkami pod warstwą błony komórkowej (pellikuli), co pozwala na skoordynowanie ich ruchów;
nibynóżki (pseudopodia) – wykształcone u niektórychzarodziowców, ich działanie polega na przelewaniu cytoplazmy do różnych rejonów komórki, a co za tym idzie tworzenie uwypukleń czy wypustek komórki; pozwala to na przemieszczanie się ruchem ameboidalnym oraz na „oblewanie” ciała potencjalnej ofiary.
Mogą one również trwale osiadać na dnie zborników wodnych lub swobodnie unosić się w wodzie.
Rodzaj organelli ruchu stanowi jedno z głównych kryteriów podziału protistów na typy:
wiciowce – o stałym kształcie ciała i jednej lub więcej wici;
pełzaki – o zmiennym kształcie ciała i zdolności do wynicowania nibynóżek;
słonecznice – o kulistym ciele i cienkich, promieniście rozchodzących się nibynóżkach;
orzęski – o ciałach pokrytych równoległymi rzędami rzęsek;
Protisty to organizmy heterotroficzne lub autotroficzne. Część protistów może się odżywiać na przemian autotroficznie i heterotroficznie (miksotrofizm).
Protisty autotroficzne przeprowadzają fotosyntezę za pomocą barwników fotosyntetycznych. Zaliczamy do nich głównie różne odmianychlorofilu,fikobiliny (niebieskie), karoteny (pomarańczowykaroten i czerwonylikopen) orazksantofile (żółte: fukoksantyna, luteina, flawoksantyna).Materiał zapasowy jest gromadzony pod postacią wielocukrów (glikogen,skrobia), mannitolu lubtłuszczów.
Ponieważ protisty to małe organizmy o względnie niskim tempie przemian i dużej powierzchni, wydalanie jest prowadzone w drodzedyfuzji. Woda i szkodliwe metabolity usuwane są bezpośrednio przez błonę z udziałemwodniczek tętniących, wyrzucających te substancje na zewnątrz organizmu.
Wyróżnia się dwa rodzaje odżywiania heterotroficznego:
Protisty oddychają całą powierzchnią swojego ciała. Mogą żyć zarówno w środowiskach tlenowych, jak i beztlenowych (w niszach bogatych w substancje organiczne). Niektóre mogą zmieniać sposób oddychania zbeztlenowego na tlenowy.
bezpłciowo – zazwyczaj polega to na podziale prostym komórki – powstają dwie komórki potomne o jednakowym podłożu genetycznym, co prowadzi do szybkiego zwiększenia liczby osobników danego gatunku. Protisty wielokomórkowe rozmnażają się poprzez zarodniki. Zasadniczą wadą jest brakzmienności genetycznej;
płciowo – prowadzi to do powstawania nowych osobników o zmodyfikowanym materiale genetycznym. Nie dość, żegamety pochodzą od różnych osobników, to na dodatek podczas procesu rozmnażania dokonuje się ich „mieszanie”. U protistów rozmnażających się płciowo występuje przemiana faz jądrowych i przemiana pokoleń, występują różne cykle życiowe – haploidalny, diploidalny i haplodiploidalny z przemianą pokoleń.
Wśród protistów występują zarówno formyhaploidalne, jak idiploidalne.
Wyróżnia się też proces płciowy –koniugację. Nie jest to rozmnażanie, tylko wymiana genów pomiędzy dwoma osobnikami, która prowadzi do rekombinacji genów.
Protisty zdolne są do odbioru bodźców zewnętrznych oraz reagowania na nie. Odbywa się to na zasadzie elektrycznej, dziękipolaryzacji błony komórkowej. Niektóre protisty wykształciły specyficzneorganella do percepcji wrażeń świetlnych – jak np.czerwona plamka oczna (stigma). Inne natomiast reagują na zmiany prądów wody (reotaksja).
Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy[5][6] wszystkieeukarionty dzieli się na 6 lub 7 "supergrup" systematycznych, spośród których większość jest dziś uważana za grupymonofiletyczne. Oznacza to, że mogą być poprawnie uznawane zataksony we współczesnej systematyce organizmów żywych, w przeciwieństwie do tradycyjnie wydzielanych grup, takich jak np. protisty zwierzęce ("pierwotniaki") alboprotisty roślinopodobne, które są tworamipolifiletycznymi. Odpowiednikiem tego podziału dla królestwa zwierząt byłaby choćby niepoprawna, polifiletyczna grupa "zwierząt latających", do której należą poprawnie grupy monofiletyczne, takie jaknietoperze alboowady uskrzydlone.
Królestwo Protista obejmuje wszystkich przedstawicieli Eukaryota, którzynie należą do królestwazwierząt,roślin lubgrzybów.
W popularnym systemie klasyfikacji (Adlet al.), którego uaktualnione wersje publikuje się co kilka lat[7][8][5], najczęściej wyróżniane są następujące supergrupy eukariontów:
W najnowszej wersji tej klasyfikacji[5] supergrupa Excavata została uznana za niemonofiletyczną, co oznacza, że nie powinna być uważana za poprawny takson. Oprócz tego wydzielono kilka mniejszych "supergrup" oraz wprowadzono podział wszystkich eukariontów na dwie domeny: Amorphea i Diaphoretickes. Ostatecznie pełniejsza wersja tej klasyfikacji przedstawia się następująco (niektóre mniejsze grupy pominięto):
Filogeneza protistów i pozostałych tradycyjnych królestw według systemu Cavaliera-Smitha z 2013
Zwyczajowo dzieli się protisty na zwierzęce, roślinopodobne i grzybopodobne, nie są to jednak poprawne grupytaksonomiczne i we współczesnej systematyce biologicznej stosuje się podział opisany wyżej.
Protisty roślinopodobne to jedno- lub wielokomórkowce, niekiedy na tkankowym poziomie organizacji.Charakteryzują się autotrofizmem. Chloroplast może pochodzić zendosymbiozy wtórnej.
Protisty grzybopodobne – kilka grup protistów zaliczanych kiedyś do grzybów, ale z nimi nie spokrewnionych. Wykazały to badania sekwencjiDNA jednych i drugich.
↑EJ. Javaux, AH. Knoll, MR. Walter. Morphological and ecological complexity in early eukaryotic ecosystems.. „Nature”. 412 (6842), s. 66-69, 2001.DOI:10.1038/35083562.PMID:11452306.
↑SB. Hedges, JE. Blair, ML. Venturi, JL. Shoe. A molecular timescale of eukaryote evolution and the rise of complex multicellular life. „BMC Evol Biol”. 4 (art. nr 2), 2004.DOI:10.1186/1471-2148-4-2.PMID:15005799.PMCID:PMC341452.
↑JL. Payne, AG. Boyer, JH. Brown, S. Finnegan i inni. Two-phase increase in the maximum size of life over 3.5 billion years reflects biological innovation and environmental opportunity. „Proc Natl Acad Sci U S A”. 106 (1), s. 24-27, 2009.DOI:10.1073/pnas.0806314106.PMID:19106296.PMCID:PMC2607246.
Biologia 3. Zakres rozszerzony. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego. Gdynia: Operon, 2005.ISBN 83-7461-115-4. Brak numerów stron w książce
Czesław Jura: Bezkręgowce: Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005.ISBN 83-01-14595-1. Brak numerów stron w książce
