Propaganda (odłac.prōpāgāre – rozszerzać, rozciągać, krzewić) – celowe działanie zmierzające do ukształtowania określonych poglądów i zachowańzbiorowości ludzkiej lubjednostki[1][2].
Propaganda często jest kojarzona z materiałami przygotowywanymi przez władze danego kraju w celu krzewienia pozytywnych postawobywateli zgodnych zracją stanu jak np. zachęcanie do wstępowania do wojska celem obrony kraju w czasie wojny. Grupy aktywistów, przedsiębiorstwa czy media również mogą produkować propagandę[3].
W XX wieku termin propaganda często wiązał się z podejściem manipulacyjnym z uwagi na używanie jej przeztotalitarne reżimy, ale historycznie propaganda jest neutralnym terminem opisowym[4].
Propaganda totalitarnych reżimów polega namanipulacji intelektualnej i emocjonalnej z użyciem jednostronnych, niewłaściwychetycznie lub nawet całkowiciefałszywych argumentów i wiąże się ściśle z użyciemdezinformacji, zmierza do upowszechnienia trwałych postaw społecznych poprzez narzucenie i zmuszenie odbiorców do przyjęcia określonych treści i stanowi jeden z elementówindoktrynacji[5].
W języku potocznym utrwaliło się wartościujące znaczenie terminu propaganda jako synonimu stosowania kłamstw, półprawd, manipulacji – jako przeciwieństwo informacji, refleksji i dyskusji. Częstonazywa się tak zabiegimarketingu politycznego[6]. Jednak, aż do XVIII wieku, był on bardziej rozumiany jako rozpowszechnianie pewnych treści, co bezpośrednio odnosi się do łacińskiego słowaprōpāgāre – rozszerzać, krzewić[7].
Słowo propaganda zostało wprowadzone do języka polityczno-prawnego w 1622 roku przez papieżaGrzegorza XV wraz z powołaniem przez niegoKongregacji Propagandy Wiary (Congregatio de Propaganda Fide). Od tego czasu słowo to zaczęło nabierać negatywnego wyrazu w szczególności w ówczesnych krajach protestanckich[9]. Szczególny rozwój propagandy zaczął się od XIX wieku wraz z rozwojemdemokracji parlamentarnej, a co za tym idzierywalizacji wyborczej. Równocześnie powstałaopinia publiczna.Propaganda wyborcza stała się narzędziem debaty politycznej i walki wyborczej o władzę wkrajach demokratycznych.
Propaganda odgrywała dużą rolę w ustrojachtotalitarnych, szczególniekomunistycznym inarodowo-socjalistycznym, gdzie pojawiła się w formie propagandy totalnej jako jedno z narzędzidezinformacji[5], wykluczając jakąkolwiek samodzielność w tworzeniu opinii widza czy słuchacza.
W epoce nowoczesnej pierwszy użył masowo propagandy Biały Dom prezydentaWoodrowa Wilsona w latach 1916/17 w celu pozyskania Amerykanów, dotąd nastawionych antywojennie, do idei udziału USA w I wojnie światowej. Jeszcze podczas kampanii prezydenckiej 1916 Wilson, schlebiając nastrojom społecznym, deklarował pacyfizm. Zaraz po zwycięstwie wyborczym polecił jednak zalanie mediów potokiem „newsów” – preparowanych przeważnie przez wywiad brytyjski – o barbarzyństwach Hunów (przysłowiowe „odrywanie rączek niemowlętom” itp.). Po półrocznym propagandowym ostrzale udało się tzw. Komisji Creela (Committee on Public Information) doprowadzić niemal do histerii wojennej w Ameryce. Członek komisji Walter Lippmann nazwał to „rewolucją w sztuce demokracji” polegającą na „fabrykowaniu przyzwolenia” i uzasadniał nieodpowiedzialnością społeczeństwa: „dobro ogólne całkowicie umyka opinii publicznej” (cyt. za: Noam Chomsky „Kontrola nad mediami”, tłumaczenie Ewy Mykiny). Chomsky zauważa, że podobnie do Wilsona postępował Włodzimierz Lenin, według którego rewolucyjna elita (partia) powinna wykorzystać bunty ludowe, a następnie popędzić naiwne masy ku świetlanej przyszłości[10].
Zmarły w 1995Edward Bernays, uznawany w USA za ojca Public Relations (włączony przez magazyn „Life” do 100 najwybitniejszych Amerykanów XX stulecia), rozwijał również to elitarystyczne podejście do propagandy: „Świadoma i naukowa manipulacja nawykami i poglądami szerokich mas jest ważnym elementem społeczeństwa demokratycznego. /.../ Ludzie, o których nigdy nie słyszeliśmy, kierują nami, narzucają schematy myślowe, kształtują gusty i podrzucają idee. I jest to w pełni logiczna droga rozwoju społeczeństwa demokracji (E. Bernays,Propaganda, rozdz. 1. „Organizując chaos”)[11].
„Propaganda może łatwiej manipulować publicznością, która nie czyta, nie jest zaangażowana” – stwierdza powieściopisarz amerykański T.C. Boyle, komentując badania dotyczące czytelnictwa w Stanach Zjednoczonych[12].
Wraz z dynamicznymi zmianami społecznymi oraz rozwojem nauki i techniki rozwijały się teoria i praktyka propagandy i dezinformacji[5]. Powstały sieci środków masowej komunikacji, takie jak radio czy telewizja, które pozwalały wpływać na życie całych społeczeństw, narodów i państw[5]. „Złotym wiekiem” dla rozwoju tego rodzaju działalności był wiek XX[5]. Jednym z kluczowych beneficjentów rozwoju propagandy jako narzędziasystemu totalitarnego, a jednocześnie motorem tego rozwoju, była od samego początkuRosja Radziecka, a potemZSRR[5]. Władze tego państwa przywiązywały ogromną wagę do tego typu oddziaływań jak propaganda idezinformacja[5].
Lenin był obokStalina największym propagatoremkomunizmu. Zaczął od wydawania „organu prasowego”, później tekstów propagandowych skierowanych do robotników. Propaganda Lenina przytłumionaI wojną światową wybuchła w 1917 roku. Lenin do działalności zaczął wykorzystywać radio, opracowałsymbolikę sierpa i młota oraz czerwoną gwiazdę. Równocześnie trwała propaganda za granicą z udziałemLwa Trockiego. WBaku w 1918 utworzonoRadę Propagandy, która miała wydawać dzienniki w językach azjatyckich.
Stalin korzystał z podobnych rodzajów i technik propagandy co współcześni mu Hitler i Mussolini. Apelował on do uczuć nacjonalistycznych swoich rodaków, narodowej dumy, odcinał się od potencjalnej pomocy z zagranicy. Po wydaleniu z kraju Trockiego nie miał on równego sobie przeciwnika, co pozwoliło prowadzić odpowiednią kampanię. Zaczęto propagować etos pracy przez wprowadzaniegospodarki planowej oraz ideologięstachanowców. Wykorzystywano przy tym szczególnie kino – które stawało się coraz bardziej dostępne dla mas, literaturę szczególnie przydatną przy indoktrynacji młodzieży, a także architekturę –metro moskiewskie, popularyzacja posągów wodza, posągów zwycięstwa, oraz szeregu innych działań propagandowych dotyczących wprowadzaniakultu jednostki. Od 1947 roku za propagandę miał być odpowiedzialnyKominform, który jednak nie spełnił swojego zadania.
„Wielcy dyktatorzy uznają gigantyczną propagandową rolę kina. Zwłaszcza w pełnym analfabetówZwiązku Radzieckim z treścią propagandową docierał tylko film i plakat”[13].
Charakterystyczną cechą okresustalinizmu było wykorzystywanie propagandy do walki politycznej i ataków na rzeczywistych lub domniemanych przeciwników komunizmu, co miało miejsce np. w przypadkusprawy lekarzy kremlowskich – 13 stycznia 1953 państwowa gazeta „Prawda” podała informacje o rzekomym „spisku lekarzy”, którego celem miało być pozbawienie głównych przywódców ZSRR życia w wyniku niewłaściwego leczenia (jak ujawniono później była toprowokacjaMinisterstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR, wykonana z polecenia Stalina).
Propaganda narodowego socjalizmu i faszyzmu (III Rzesza i Włochy)
Propaganda idezinformacja zostały podniesione do rangi kluczowych narzędzi polityki wewnętrznej i międzynarodowejIII Rzeszy[5].Joseph Goebbels,niemiecki minister propagandy i oświecenia publicznego, był twórcą aparatu dezinformacyjno–propagandowego, dezinformacja i propaganda miały być instrumentami przeciwdziałającymi frustracji i wskazującymi wroga obywatelom III Rzeszy, którego należało nienawidzić i zwalczać wszelkimi sposobami[14].Adolf Hitler od początku swojej działalności specjalizował się w tematyceantysemickiej, rozprowadzał ulotki, wydawałgazetę. Już wMein Kampf doceniał rolę propagandy jako środka do osiągnięcia celu, którym była władza. W 1925 roku, kiedy dyktowałMein Kampf, wymyślił termin „Wielkie Kłamstwo” (niem.„Grosse Lüge”), który był określeniem techniki propagandowej[15]. Chodziło o użycie „kłamstwa tak kolosalnego, że nikt nie będzie w stanie uwierzyć, że ktoś mógłby mieć bezczelność tak wypaczyć prawdę, kłamać”[15]. Hitler miał cały sztab ludzi (w tym plastyków i dekoratorów) zarówno do tworzenia ideologii, jak i wprowadzania jej w życie. Do rozpowszechnienia ideologii zaczęto używać wyprodukowane specjalnie w tym celu radia, odbierające tylko jedną częstotliwość. Korzystano także z kina, gdzie prezentowanofilmy sportowe mające promować tzw.„aryjski typ człowieka”, oraz zplakatów, na których umieszczanokarykatury (szczególnie antysemickie) i chwytliweslogany. Hitler posługiwał się także masowymi widowiskami,paradami,wiecami i zawodami sportowymi. Jednakże Hitler dostał się do władzy na skutek decyzjiHindenburga, czyli decyzji politycznej, a nie za pomocą wyłącznie propagandy. Za to w dalszej karierze politycznej odgrywała już ona znaczącą rolę[7].
Benito Mussolini,premier iduceWłoch znany był ze swoich płomiennych, porywających przemówień, do oddziaływania propagandowego wykorzystywał takżekino.
Pierwszym ministrem propagandy, działającym w latach 1928–1945 wIII Rzeszy, byłJoseph Goebbels (1897-1945).
Joseph Goebbels (1934)
Sformułował on zasadypropagandy goebbelsowskiej, które były wielokrotnie modyfikowane i wykorzystywane w przyszłości przez różnereżimy totalitarne. Uprawiana przez Goebbelsa propaganda była kierowana raczej do odbiorców wykształconych lub chcących za takowych uchodzić. Znienawidzonych Żydów porównywano do bakterii chorobotwórczych, używając w celu poniżenia przeciwnika takich określeń jak „sterylność”, „zakażenie”, „higiena”, „zarazek” itd. Innym przykładem była propaganda fabrykowana przezJuliusa Streichera, redaktora naczelnego niemieckiego tygodnikaDer Stürmer, która odwoływała się do najbardziej niskich instynktów. Streicher szydził z ludzkiej ułomności, chorób, niedoskonałości, używał wulgarnego słownictwa, a nawet pornografii. To przykład dwutorowej propagandy nakierowanej jednak na ten sam cel. Streicher został uznany winnymzbrodni przeciwko ludzkości przezMiędzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze i skazany nakarę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 16 października 1946 roku.
Norymberga, ciało Juliusa Streichera po wykonaniu wyroku (16 października 1946)
Streicher jest przykładem człowieka skazanego zazbrodnie przeciwko ludzkości, który sam osobiście nikogo nie zamordował, jednak jego działalność propagandowa wydatnie przyczyniła się do tych zbrodni[16].
W czasie II wojny światowej pojawiła się propaganda antynazistowska.W 1943 rokupolski rząd londyński zamówił filmCalling mr. Smith[17] opowiadający anglosaskiej opinii publicznej o zbrodniach nazistowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Był to jeden z pierwszych filmów w historii opowiadających o kłamstwach nazistowskiej propagandy.
Odbiorcy propagandy – społeczeństwo, nie muszą bezkrytycznie wierzyć w narzucane im treści i mogą się im przeciwstawiać w sposób bezpośredni lub pośredni poprzez żarty, satyrę lub odcięcie się od źródeł propagandy (np. wyłączenie nadajników)[7].
Plakat propagandowyZSRR, wskazówka zegara w formie ostrza oznaczona jako „komunizm”, mająca odciąć głowę postaci opisanej jako „kapitał”, napis na dole: „Ostatnia godzina!” (1920)
↑abcdefghTomasz Kacała. Dezinformacja i propaganda w kontekście zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa. „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”. nr 2/2015, s. 49–66, 2015. ISSN2082-1212.
↑Leksykon Media. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. Brak numerów stron w książce
↑abcÉricÉ.MaigretÉricÉ.,Socjologia komunikacji i mediów, Warszawa: Oficyna Naukowa, 2012, s. 72–75,ISBN 978-83-7737-009-4.
↑abcdZeman Zbynek: Selling the War. Orbis Publishing, 1978.ISBN 0-85613-312-4. Brak numerów stron w książce
↑Anthony R.A.R.PratkanisAnthony R.A.R.,ElliotE.AronsonElliotE.,Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na co dzień,JózefJ.Radzicki (tłum.),MarcinM.Szuster (tłum.),KrystynaK.Skarżyńska (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 17,ISBN 978-83-01-15701-2,OCLC297712164.
.jpg)
