Jeśli zaprehistorięPolski uważa się okres od pojawienia się człowieka na obszarze obecnego państwa polskiego, to zaczęła się ona ok. pół miliona lat temu.
Prehistorię iprotohistorię ziem polskich bada i dokumentuje m.in.Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie (1928)[1][2].
Periodyzację pradziejów ziem polskich dokonano w oparciu o:
Periodyzacja pradziejów ziem polskich przedstawia się następująco:
Pierwsze na ziemiach polskich ślady wczesnego człowieka (gatunekHomo erectus) odkryto naŚląsku wKończycach Wielkich w powiecie cieszyńskim, w województwie śląskim (sprzed ok. 800 tys. lat), w okolicyPrudnika (prawdopodobnie wędrowcy z sąsiednichMoraw)[5], wRozumicach w województwie opolskim, na Dolnym Śląsku w okolicyTrzebnicy oraz wRusku kołoStrzegomia.Homo erectus przywędrował z Afryki do południowo–zachodniejEuropy już 1,2 miliona lat temu, a najwcześniejsze znaleziska w środkowej Europie (m.in. naUkrainie zakarpackiej) datowane są począwszy od ok. 800 tys. lat temu. Narzędzia kamienne z Trzebnicy (choppery i należące dotradycji mikrolitycznej[6]) pochodzą przypuszczalnie sprzed ok. 500 tys. lat z okresuinterstadiału ferdynandowskiego, z kolei te z Ruska – sprzed ok. 440–370 tys. lat z czasówinterglacjału mazowieckiego, jako że zasiedlenie ziem polskich przezHomo erectus uzależnione było od periodycznych ociepleń. Znalezione na lokacji w Trzebnicy kościssakówkopytnych i ościryb świadczą omięsożerności tego gatunku człowieka. Narzędzia krzemienne z jaskiniTunel Wielki naJurze Krakowsko–Częstochowskiej choć datowane są na ok. 500 tys. lat temu to wiązane są z gatunkiemHomo heidelbergensis[7].
W okresie rozwojuHomo erectus na terenie Europy można wyróżnić dwa obszary – część zachodnią i południową, gdzie dominowałypięściakiaszelskie oraz część środkową i wschodnią, gdzie powstawały narzędzia odłupkowe. Ziemie dzisiejszej Polski należą do tej ostatniej strefy[8].
Człowiek neandertalski powstał na gruncie europejskim z form przejściowych, tzw. preneandertalskich (Homo antecessor iHomo heidelbergensis są wymieniane w tym kontekście), wywodzących się zHomo erectus. Proces ten miał miejsce w okresie od ok. 650 tys. do 250 tys. lat temu lub później.
Jeszcze do niedawna nie znaleziono żadnych neandertalskich szczątków kostnych z terenów dzisiejszej Polski. Aktualnie są to 3zęby zJaskini Stajnia oraz dwapaliczki i ząb odkryte wJaskini Ciemnej. Paliczki zJaskini Ciemnej są najstarszymi znanymi ludzkimi szczątkami na ziemiach polskich. Datowane są na ok. 115 tys. lat[9]. Wiedzę na temat neandertalczyka opiera się głównie o relikty kultury materialnej.
Sprzed ok. 220 tys. lat pochodzi kilkadziesiąt narzędzi kamiennych i pozostałości ogniska odkryte wRaciborzu–Studziennej na Górnym Śląsku. Przypominają one wyroby odłupkowe ze stanowiskaszelskich. Podobne wyroby znaleziono w dzielnicy KrakowaKrowodrzy. Ze Śląska pochodzą teżpięściaki kultury aszelskiej sprzed 200–180 tys. lat[10].
Na czas sprzed 190–140 tys. lat temu datuje się znaleziska odkryte wPiekarach pod Krakowem. Zachowane tam wyroby krzemienne są prawdopodobnie najstarszym przykładem rozwoju zaawansowanych technologii wiórowych w środkowym paleolicie. Przypominają one o kilkadziesiąt tysięcy lat późniejsze wyroby człowieka współczesnego.
Z okresu 130–110 tys. lat temu pochodzą ślady obozowiska znalezione przyul. Królowej Jadwigi w Krakowie, które zawierało palenisko uważane za piec do wędzenia mięsa, używany dla zakonserwowania zasobów żywności.Homo neanderthalensis posiadał poświadczone znaleziskami umiejętności zbiorowego polowania na duże ssaki europejskiegoplejstocenu.
W późniejszych latach (110–70 tys. lat temu) występowały na ziemiach polskich, nieraz równolegle, grupy neandertalczyków różniące się tradycją kulturową. Jedni należeli dokompleksu mikockiego, typowego dla północnej i wschodniej Europy (charakteryzuje się on techniką mustierską, rdzeniową, opartą na odbijaniu gotowychodłupków od rdzenia dyskoidalnego), drudzy dokompleksu mustierskiego, dominującego w zachodniej Europie (charakteryzuje się występowaniemtechniki lewaluaskiej,odłupkowej, opartej na rdzeniu przygotowanym do produkcji odłupków mogących podlegać dalszej obróbce, jak i techniki mustierskiej).
W przypadku kompleksu mustierskiego stanowiska otwarte zawierają zwykle niewielkie pracownie, gdzie formowano rdzenie oraz produkowano odłupki i ostrza lewaluaskie; stanowiska jaskiniowe były niewielkimi schroniskami łowieckimi.
Kompleks mikocki był wewnętrznie zróżnicowany. Wiąże się z nim zasiedlenie tzw. obozowisk podstawowych z dużą liczbą silnie wyzyskanych narzędzi kamiennych (np. obozowisko wJaskini Ciemnej wOjcowie). WZwoleniu kołoRadomia odkryto miejsce zabijania (w okolicy wodopoju) i ćwiartowaniazwierząt, datowane na 85–70 tys. lat temu. W Krakowie znaleziono nóż bifacjalny wykonany zkrzemienia pochodzącego zWyżyny Wołyńskiej, co świadczy o kilkusetkilometrowych nawetwędrówkach neandertalczyków.
Wjaskini Raj kołoKielc odkryto w warstwach datowanych na 70–60 tys. lat temu zespoły narzędzi kamiennych podobnych do zespołów znanych z basenu środkowegoDunaju, zwłaszczaWęgier. Znaleziono tam też prawie 300 porożyreniferów, tworzących rodzaj zasieków broniących wejścia do jaskini i barwniki służące prawdopodobnie do malowania ciała.
Kres osadnictwa neandertalskiego paleolitu środkowego na ziemiach polskich nastąpił w czasie pierwszego maksimum ostatniegozlodowacenia, czyli ok. 70–58 tys. lat temu[11].
W okresie ostatniego zlodowacenialądolód przekroczyłBałtyk i dotarł do basenu dolnejWisły, przez co na polskich ziemiach nie można śledzić rozwoju osadnictwa w okresie od 70/60 tys. do ok. 40 tys. lat temu, kiedy nastąpiło ponowne zasiedlenie.
Początkowo (40–35 tys. lat temu) pojawiały się grupy kontynuujące lokalne tradycje kompleksów mustierskiego i mikockiego, stąd zaliczane są do tzw. kompleksów przejściowych. Specyficzne dla tych grup, kontynuujących tradycje kompleksu mustierskiego, są ostrze liściowate jednostronnie obrobione – takie odkryto wDzierżysławiu kołoGłubczyc. Na tym samym stanowisku, tyle że z okresu późniejszego (ok. 36 tys. lat temu), odkryto wyroby kamienne należące do kontynuatorów tradycji kompleksu mikockiego; charakteryzowały je technologia mustierska, występowanie narzędzi ze środkowego i górnego paleolitu wraz z ostrzami liściowatymi dwustronnie retuszowanymi; narzędzia te nawiązują dokultury szeleckiej. Typowe dla tej ostatniej kultury znaleziska odnaleziono m.in. wKrakowie–Zwierzyńcu, a pojedyncze ostrza liściowate m.in. wJaskini Mamutowej wWierzchowie,Jaskini Łokietka w Ojcowie ijaskini Obłazowej kołoNowego Targu.
Przypuszcza się, że kompleksy przejściowe mogły być dziełem ostatnich neandertalczyków, stykających się z grupamiHomo sapiens sapiens.
W okresie 35–30 tys. lat temu występowały na ziemiach polskich teżgrupy oryniackie, cechujące się intensywną obróbką kości i rogu. Kamienne zabytki oryniackie znane są m.in. ze stanowisk w Krakowie iGórze Puławskiej.
W okresie między 28 a 24 tys. lat temu dzisiejsze ziemie południowej Polski były penetrowane przezgrupy graweckie, szukające głównie krzemienia kredowego zmoren górnośląskich. Z okresu sprzed 23–21 tys. lat zachowały się kompleksy obozowisk odkryte przy ul. Spadzistej w Krakowie. W okresie między 20 a 18 tys. lat temu (czas maksymalnego nasunięcia lądolodu w okresie II pleniglacjału) ziemie polskie były praktycznie niezamieszkane.
W okresie między 18 a 12 tys. lat temu ziemie polskie były sporadycznie penetrowane przez przedstawicielikultury magdaleńskiej iepigraweckiej (kontynuującej tradycjegraweckie). Z tą pierwszą kulturą związane są znaleziska zJaskini Maszyckiej koło Krakowa (odkryto tam m.in. groty oszczepów, specjalne oprawy narzędzi kamiennych zwane navettes, specyficzne przedmioty ceremonialne z zakończeniami fallicznymi), datowane na czas 15 tys. lat temu, oraz pracownie odkryte wBrzoskwini koło Krakowa, datowane na czas 12 tys. lat temu. Z kolei z kulturą epigrawecką związane są znaleziska m.in. w Jaskini Zawalonej wMnikowie. Ślady osadnictwahamburskiego zachowały się głównie naDolnym Śląsku (Olbrachcice iSiedlnica) iWielkopolsce (Liny). Wśród odkrytych obozowisk z tego czasu warto wymienić te wCałowaniu iWitowie.
11–10 tys. lat temu nastąpiły kolejne zmiany klimatu na ziemiach polskich – zmniejszyła się ilość lasów, pojawiły się zbiorowiska tundrowe na północnym wschodzie i obszarystepowe w części środkowej. Wtedy pojawili się myśliwi, specjalizujący się w polowaniu na renifery, których kultura materialna i organizacja społeczna nawiązywała do kultury hamburskiej ikultury Bromme–Lyngby (ostrza trzoneczkowate).
W tym czasie występowały także na ziemiach polskichkultura perstuńska ikultura świderska (większe obozowiska z kilkoma obiektami mieszkalnymi; jednorodzinne zagłębione w ziemię obiekty np. wGrzybowej Górze).
Ślady osadnictwa z okresu paleolitu górnego znaleziono również wPrudniku i okolicznych wsiach, między innymi wNowym Browińcu iPrężynce[12].
W tym czasie gospodarka była oparta wyłącznie na polowaniach, łowieniu ryb oraz zbieractwie roślin, małży i ślimaków. Ówczesne strategie gospodarcze miały charakter oportunistyczny (polegający na polowaniach na różne zwierzęta, przy stosowaniu indywidualnych, traperskich technik łowieckich[13]). Zmniejszyły się rozmiary wyrobów kamiennych (np. małe ostrza strzał o kształtach geometrycznych).
Przypuszcza się, że łowców świderskich zastąpiły grupy myśliwych i rybaków, posuwających się z obszarów leśnych zachodniej częściNiżu Środkowoeuropejskiego.
Grupy z wczesnego mezolitu osiadłe na ziemiach polskich zalicza się dokultury komornickiej, wykazującej podobieństwa dokultury Duvensee i kulturyStar Carr. Do stanowisk z tego okresu należą m.in.Smolno Wielkie iPobiel.
Później podstawowe znaczenie zdobyłakultura chojnicko–pieńkowska, której charakterystyka jest wysoce niekompletna. Znana jest wyłącznie z wyrobów kamiennych (np. z licznych drobnych zbrojników, wśród których pojawiają się trapezy – groty strzał o szerokim ostrzu).
W późnym mezolicie na ziemiach polskich pojawiła siękultura janisławicka, charakteryzująca się rozwojem technologiiwiórowej opartej na regularniejszych i większych wiórach (produkowano m.in. drapacze, trapezy), a także staraniem o dostęp do surowców dobrej jakości, jakkrzemień czekoladowy. Początkowo sądzono, że kultura ta mogła już zajmować się hodowlą zwierząt – miały tego dowodzić odkrycia w miejscowości Dębe naKujawach datowane na ok. 5800 p.n.e.; później okazało się, że szczątki kostne są zbyt fragmentaryczne, aby udowodnić hodowlany charakter zwierząt, a dodatkowo mogły pochodzić dopiero z ok. 5200 p.n.e.
Na ziemiach północno–wschodnich dzisiejszej Polski w mezolicie przetrwały grupy łowców renifera kultury świderskiej; a później tereny te były miejscem zamieszkania przedstawicielikultury kundajskiej, zachowującej wiele elementów z czasów późnego paleolitu. Grupy te znały techniki produkcji regularnych wiórów, z których wykonywano grociki trzoneczkowate (a nie ostrza strzał o kształcie geometrycznym).
Kultura ceramiki wstęgowej rytej, zwana też zachodnią kulturą ceramiki linearnej, charakteryzowały się zmianami technologii produkcji ceramiki i zdobienia naczyń ornamentami rytymi i plastycznymi, nowym stylem produkcji wyrobów kamiennych, budownictwem drewnianym o palisadowej konstrukcji ścian długich domów na planie prostokątnym, gospodarką rolną z areałem pól na obrzeżeniach niskich teras rzek oraz wzrostem udziału bydła w hodowli.
Zasięg tej kultury w pierwszej fazie ekspansji (ok. 5400–5300 p.n.e.) objął głównie terenylessowe na Śląsku i w Małopolsce, później przesunął się na północ (teren Kujaw,ziemi chełmińskiej i Wielkopolski) i wschód (rejonRzeszowa), wreszcie przekroczyłSan iBug. Właśnie z tej kultury wywodzili się pierwsi rolnicy i hodowcy na ziemiach dzisiejszej Polski. Wśród zwierząt hodowlanych są owce i kozy, a także bydło i świnie. Zmniejszyła się rola łowiectwa i zbieractwa. Domy były długie, prostokątne o słupowej (palisadowej) konstrukcji ścian; w takim domu mieszkały pojedyncze rodziny poszerzone (tj. wielopokoleniowe, ok. 16–20 osób). Początkowo przeważały skupiska złożone z 2–3 domów, później ich liczba wzrastała. Najlepiej zbadany zespół osad wczesnoneolitycznych na ziemiach polskich znajduje się wStrachowie kołoWrocławia – wykazują 4 fazy rozwojowe:
Co do kultury materialnej, to obejmuje ona głównie ceramikę w wyroby kamienne; pojawiają się też wyroby z kości w rogu. Naczynia o formach głównie kulistych wypalano w ogniskach. Wątki ornamentacyjne w kulturze ceramiki wstęgowej rytej charakteryzowały się:
Wyroby kamienne wykonywano techniką gładzenia w łupania. Narzędzia gładzone produkowano ze skałosadowych,magmowych imetamorficznych. W późniejszych fazach ludność eksploatowała złoża krzemieni m.in. naWyżynie Krakowsko–Częstochowskiej. Dowodów na bogatą obróbkę krzemienia dostarczyły odkrycia wOlszanicy.
Na wielu stanowiskach wczesnego neolitu wstęgowego pojawia sięobsydian, występujący naWyżynie Tokajsko–Preszowskiej – dowodzi to kontaktów ludności zamieszkującej po obu stronachKarpat. Wyroby kamienne, które były produkowane techniką łupania, służyły przede wszystkim jako skrobacze do skór, strugacze i noże do obróbki drewna i kości, zbrojniki sierpów.
O kulturze duchowej ówczesnych mieszkańców ziem polskich nie wiadomo zbyt wiele – rzadko występowały figurki kobiece o mocno podkreślonych cechach płciowych.
Rozwój kultury ceramiki wstęgowej rytej na ziemiach polskich przypadał na lata 5000–4700 p.n.e.
Około 4700–4600 p.n.e. na ziemiach polskich z jednej strony miała miejsce kontynuacja niektórych elementów bałkańsko–dunajskiego modelu wczesnoneolitycznego, z drugiej pojawiały się nowe formy gospodarki, eksploatacji terenu w organizacji społecznej.
Na terenie Dolnego Śląska można było zaobserwować nowy styl ornamentacji naczyń – zamiast linii rytych pojawiły się linie utworzone z drobnych nakłuć wykonywanych grzebieniem lub radełkiem. Z pojawieniem się nowego stylu zanikły więzi łączące wcześniej tereny Dolnego Śląska w Małopolski (przejawiały się głównie znacznym napływem krzemieni zachodniomałopolskich na Śląsk).Pojawia się nowy plan budynków – rozmieszczanie ich na planie trapezu.
Około 4600 p.n.e. na terenie Małopolski pojawiły się jednostki kompleksu lendzielsko–polgarskiego, wywodzącego się z wczesnego neolitu wstęgowego. Na ziemiach polskich występuje kontrast między wczesnym neolitem wstęgowym a najstarszymi jednostkami wspomnianego kompleksu (jeżeli nawet są stanowiska, na których obserwuje się następstwa obu jednostek, to przedzielone są trwającym 200–300 lathiatusem).
Istnieje pogląd, że uformowanie tych jednostek wiązało się z napływem ludzi zKotliny Karpackiej – potwierdzać to mają powiązania form naczyń i stylu zdobienia ceramiki ze stanowisk wSamborcu wOpatowie kołoSandomierza (m.in. pucharków na nóżce w czarek zdobionych czarnym, malowanym ornamentem) z ceramiką z grupyAszód na Węgrzech.
Później jednak malowana ceramika zanikła, a grupy związane z ceramiką lendzielską (grupa pleszowska, grupa modlnicka, grupa ocicka) związane są z terenem zachodniejSłowacji.
Rondelekultury lendzielskiej są przykładem obiektów, w których wokół pustej przestrzeni otoczonej kolistym rowem i palisadą grupowały się rzędy domów; znane są rowy otaczające obszar o powierzchni nawet do 6 hektarów (m.in. wZarzycy).
WKrakowie–Mogile odkryto magazyn zboża, zawierający ziarna dwóch gatunków pszenicy oraz ziarna jęczmienia.
Między jednostkami kultur lendzielskiej i malickiej trwał intensywny przepływ surowców kamiennych; ważną rolę odgrywała eksploatacjakrzemienia jurajskiego.Krzemień wydobywano w kilkukopalniach odkrywkowych złożonych z wielujam eksploatacyjnych (m.in. wSąspowie,Bęble iJerzmanowicach). Eksploatowano też słone źródło w rejonieWieliczki.
W związku z bogactwem ludności grupy lendzielskiej pojawiała się większa liczba przedmiotów ceremonialnych (koncentrację tego typu przedmiotów odkryto wKrakowie–Pleszowie w jednej z jam–półziemianek).
Współczesna kulturze lendziackiej byłakultura malicka, która rozwijała się naWyżynie Krakowskiej,Wyżynie Miechowskiej iWyżynie Sandomierskiej; trwała długo, bo aż do ok. 3800 p.n.e.
Początek eneolitu na ziemiach polskich datowany jest na 4100–3800 p.n.e. Przemiany gospodarczo–społeczne tego okresu związane były z początkami eksploatacji miedzi i występowaniem pierwszych wyrobów miedzianych. Między 4100/3900 a 3200/3000 p.n.e. doszło do ostatecznego zakończenia procesu neolityzacji. Gospodarka rolniczo–hodowlana zajęła cały obszar dzisiejszej Polski.
Pojawiła się nowa kultura –pucharów lejkowatych. Przez cały wczesny eneolit występowała równolegle z grupami, wywodzącymi się z grup lendzkielskich i malickich oraz kontynuującymi tradycje neolitu naddunajskiego. To, jak doszło do uformowania nowej kultury, jest przedmiotem licznych hipotez. Grupy kulturowe wchodzące w skład tej jednostki archeologicznej charakteryzują się stylem ceramiki; w innych dziedzinach kultury materialnej pozostają silnie zróżnicowane.
Do transportu zaczęto używać zwierząt pociągowych i wozów czterokołowych; potwierdzają to m.in. rysunki nanaczyniach odnalezionych wBronocicach.
Wzrastała liczba osad, wśród których nastąpiła wyraźna hierarchizacja. Istniała już organizacja administracyjna i ośrodki władzypolitycznej. Pojawiły się budowlemegalityczne zwane kujawskimi (miały kształt trapezu lub trójkąta i były wzniesione przy użyciu wielkich głazów lub kamiennych obstaw nasypów ziemnych). Krzemień był szczególnie poszukiwany; wydobywano go metodągórniczą. Jedna z największych kopalni w tym czasie znajdowała się wKrzemionkach.
Najstarsze puchary z kultury pucharów lejkowatych charakteryzowały się kulistymbrzuśćcem i słabo wyodrębnioną szyjką (od ok. 4450 p.n.e.,faza sarnowska). Później, w fazie klasycznej (3700–3300 p.n.e.), wyodrębniły się grupa wschodnia, południowo–wschodnia i śląsko–morawska; ta faza charakteryzowała się silniejszym profilowaniem naczyń i dominacją ornamentyki odciskanego stempelka. W fazie późnej (3300–3100 p.n.e.) profile naczyń stały się łagodniejsze i bardziej płynne, zaś ornamentyka została wzbogacona m.in. odciskami sznura.
Poszczególne grupy kultury pucharów lejkowatych różniły się w dziedzinie kultury duchowej. Na tereniePomorza, Kujaw i Małopolski występowałymegalityczne grobowce kujawskie; pojawiały sięgroby szkieletowe, naPomorzu (okoliceDolic orazKrępcewa)[14] i obszarze śląsko–morawskim częściej występowałygroby ciałopalne, z kolei na Lubelszczyźnie – groby w jamach ziemnych bez konstrukcji kamiennych (megaksylony np. wSłonowicach) albo z różnego rodzaju pokrywami kamiennymi.
Później nastąpiło przejście do typowej gospodarki pasterskiej – co doprowadziło do przekształcenia się wczesnoeneolitycznych grup wkulturę amfor kulistych.
Inaczej przedstawiał się we wczesnym eneolicie rozwój strefy nadbałtyckiej; tam od 5200 do 4300 p.n.e. dominowałakultura ertebølle; do niej zalicza się stanowisko wDąbkach kołoDarłowa. W pewnych częściach Pomorza aż do 3700/3600 p.n.e. mogły utrzymywać się grupy o tradycjach mezolitycznych. Gospodarka tam miała wciąż charakter łowiecko–rybacki.
Istniały pewne strefy, gdzie ludność kultury pucharków lejkowatych podlegała wpływomkompleksu badeńskiego, będącego pośrednim międzyhelladzką epoką brązu a późnoeneolitycznymi kulturami południowej Polski. Z tymi kontaktami wiąże się upowszechnienie ciałopalnego obrządku grzebalnego. W stylistyce form ceramicznych wpływy badeńskie oznaczały przejęcie form ceramicznych zdobionych ornamentem kanelowanym, często rozchodzącym się promieniście od dna naczynia.
Około 3200–3100 p.n.e. na ziemiach polskich nastąpiło przejście od osiadłych społeczności rolniczo–hodowlanych do mobilnych społeczności pasterskich; później jednak nastąpiło mieszanie grup pasterskich i rolniczych.
Był to czas kultury amfor kulistych, dzielącej się na grupy środkowopolską, zachodnią i wschodnią; pierwsza i ostatnia kontynuowały tradycję budowy konstrukcji megalitycznych; dla drugiej typowe byłygroby jamowe. Gospodarka była oparta na hodowli bydła i trzody chlewnej.
Co dokultury ceramik sznurowej, to znaleziska na ziemiach polskich związane z jej najstarszym horyzontem są dość rzadkie (np. grób wKolosach). Później powstał horyzont środkowoeuropejski ceramiki sznurowej – w grobowcach z tego okresu znajdowano urozmaicone formy amfor i pucharków o zróżnicowanych ornamentach, nowe typytoporów, wiórowe narzędzia kamienne.
Grupą lokalną związaną z ceramiką sznurkową byłakultura złocka, znana z około 30 stanowisk naWyżynie Sandomierskiej. Występują w niej klasyczne wczesne topory, amfory i puchary sznurowe, amfory zdobione ornamentami stempelkowymi (typowe dla kultury amfor kulistych), siekiery i ozdoby bursztynowe; typowe dla tej jednostki są misy zdobione falistym odciskiem sznura i groby niszowe z komorą wygrzebaną w ścianie jamy grobowej.
W wyniku kontaktów ludności horyzontu środkowoeuropejskiego ceramiki sznurowej z kulturą amfor kulistych, badeńską i kulturami północno–wschodnioeuropejskimi ze strefy leśnej powstały:
Efektem krzyżowania się wpływów kultury ceramiki sznurowej i kultur strefy leśnej północno–wschodniej Europy byłakultura rzucewska – znana jest głównie z osad. Stabilizacja jej osadnictwa była związana z eksploatacją złóżbursztynu i produkowaniem z niego ozdób w wyspecjalizowanych pracowniach.
W młodszym eneolicie terenyPojezierza Mazurskiego,Mazowsza iPodlasia pozostały poza orbitą wpływów neolitu naddunajskiego, a oddziaływanie kultury pucharów lejkowatych było znikome. Na terenach m.in. północno–wschodniej Polski pod wpływem kultur kręgu mezolitycznego i postświderskich powstałakultura niemeńska. Ceramika tej kultury była słabo wypalana, z technicznego punktu widzenia prymitywna, wyrabiana z gliny zawierającej liczne domieszki organiczne. Starszą fazę tej kultury reprezentują stanowiska wAugustowie i we wsiWoźnawieś, młodszą – wLininie koło Warszawy.
W północno–wschodniej części Polski występowałakultura Narva. Pojedyncze groby związane z nią odkryto w Prutach iBrajnikach kołoOlsztyna. Odnotować można dotarcie na południe Polski wpływówkultury pucharów dzwonowatych.
Przejście na osiadły tryb życia na ziemiach polskich dokonało się ok. 4 tys. lat p.n.e. Towarzyszyło mu zaprowadzenie rolnictwa i hodowli zwierzęcej. Liczne ślady tych pierwszych kultur rolniczych znaleziono na urodzajnych ziemiachMałopolski,Dolnego Śląska,Wielkopolski iKujaw. W epoce brązu rozwinęły się kolejno:kultura unietycka (2300–1600 p.n.e.),kultura trzciniecka (1900–1000 p.n.e.),kultura przedłużycka (1550–1200 p.n.e.) ikultura łużycka (1350–400 p.n.e.). Kultury te charakteryzowało zastosowanie brązu do wyrobu narzędzi, broni i ozdób oraz pojawienie się pierwszych osad obronnych.
_von_dem_Aussere_Karpatensenke_und_Westbeskiden%2c_2_bis_3_Jh._PR_DSC_1317.JPG)
Wczesna epoka żelaza (okres halsztacki) dzieli się na stadia „Hallstatt C” i „Hallstatt D” (800–450 p.n.e.). Proces rozpowszechniania żelaza był powolny. W tym czasie, począwszy od VIII wieku p.n.e. rozpoczęła sięwielka kolonizacja grecka, z którą związane jest pojawienie się pierwszych informacji w źródłach pisanych na temat terenów europejskich położonych z dala od brzegówMorza Śródziemnego (m.in.Periplos Massalski; dziełoHekatajosa z MiletuObejście Ziemi; opisScytii wDziejachHerodota).
Wytworzyła się nowa jednostka –kultura halsztacka, którą dzieli się na prowincje zachodniohalsztacką (wschodniaFrancja, dorzecze górnego i środkowegoRenu i górnego Dunaju), wschodniohalsztacką (obszary nad środkowym Dunajem) i południowohalsztacką (dorzeczaDrawy iSawy). We wczesnej epoce żelaza nastąpił znaczny rozwój garncarstwa i obróbki metalu (brązu i żelaza). Wpływy prowincji wschodniohalsztackiej doprowadziły do przemian poszczególnych grup ludnościkultury łużyckiej, zamieszkującej obszar dzisiejszej Polski. Zauważalny jest on w formach naczyń, sposobach dekorowania powierzchni technikami grafitowania i wyświecania; w grupie śląskiej wykształcił się lokalny styl polegający na malowaniu naczyń. W okresie halsztackim na ziemiach polskich nie rozwinęła się produkcja żelaza.
Na początku tego okresu w wyniku najazdów Scytów załamał się rozwój grupy śląskiej. Szlak najazdów scytyjskich pod koniec VI i w pierwszej połowie V w. p.n.e. wyznacza się w oparciu o spalone grody, w których pozostałościach znajduje się charakterystyczne dla tego ludu trójgraniaste grociki strzał. Zabytki scytyjskie odnalezione m.in. wWitaszkowie iKamieńcu.
Po załamaniu się rozwoju grupy śląskiej, na czoło wysunęła się wschodniowielkopolska grupa kultury łużyckiej. Charakterystyczna dla niej jest ceramika, zdobiona za pomocąinkrustacji wykonanej białą masą. Obok wcześniej już znanych motywów geometrycznych na naczyniach pojawiły się motywyantropomorficzne izoomorficzne. Na obszarze tej grupy powstała najbardziej znana budowla obronna kultury łużyckiej –osada w Biskupinie, wzniesiona według najnowszych badańdendrochronologicznych w latach trzydziestych VIII w. p.n.e.
Pod koniec okresu „Hallstatt C” klimat stał się wilgotniejszy i chłodniejszy; w nowych warunkach skuteczny okazał się model gospodarczo–społeczny związany z kulturą pomorską.Kultura pomorska bywa też nazywana kulturą grobów skrzynkowych lub kulturą urn twarzowych. Ludność tej kultury zamieszkiwała otwarte osady z domami o konstrukcji słupowej. Pod koniec okresu halsztackiego obejmowała – oprócz samego Pomorza – Wielkopolskę, Dolny Śląsk, Kujawy, ziemię chełmińską i część Mazowsza. Z kultury pomorskiej wyróżnia się grupę zwanąkulturą grobów kloszowych (nazwa dotyczy zwyczaju nakrywania popielnic dużym naczyniem).
Północno–wschodnia Polska we wczesnej epoce żelaza była zajęta przezkulturę kurhanów zachodnio-bałtyjskich, która wykształciła się w okresie „Hallstatt D”. Jej cechą charakterystyczną było zakładanie niewielkich osad obronnych na jeziorach lub na sztucznych wyspach utworzonych z zatopionych pni.
Mniej więcej w IV wieku p.n.e. nastąpił stopniowy upadek kultury łużyckiej. Na terytoriach przybałtyckich i w dorzeczachWarty iWisły zastąpiła ją kultura pomorska, a na obszarach obecnegoŚląska i Małopolskikultura lateńska, zapoczątkowana przezCeltów, przybyłych w IV w. p.n.e. z zachodniej Europy.
Celtowie (zwani też Galami i Galatami) pojawili się w źródłach pisanych w VI wieku p.n.e. Był to lud bardzo nastawiony na ekspansję – w 390 p.n.e. zdobyliRzym, ale po przegranejbitwie pod Telamonem w 225 p.n.e. ich działania w Italii straciły impet. Około 190 p.n.e. Rzym zająłGalię Przedalpejską, a w 133 p.n.e.oppidum wNumancji – ważny ośrodekCeltyiberów. Na Bałkanach wielkie najazdy celtyckie miały miejsce w latach 279–277, a w 270 p.n.e. część Celtów została osadzona wAnatolii przezAntiocha I Sotera.
Na ziemiach polskich Celtowie pojawili się na początku IV w. p.n.e. Ślady ich obecności odnaleziono na Dolnym Śląsku – jednak dotychczas przebadano tylko na niewielką skalę osiedla wRadłowicach kołoOławy i wKurzątkowicach. Ze sztuką celtycką łączy się kamienne figury odkryte w okolicy góryŚlęży. Na Górnym Śląsku odkryto m.in. dużą liczbę grobów lateńskich na wielkim cmentarzysku kultury łużyckiej wKietrzu. W zachodniej Małopolsce osadnictwo celtyckie zawierało też w sobie kilka elementów typowych dla kultury przeworskiej – stąd powstało określenie „celto–przeworska grupa kulturowa” obecnie zwana „grupą tyniecką”. W tej ostatniej wyróżnia się trzy fazy rozwoju: w pierwszej występowała wyłącznie ceramika typowa dla kultury lateńskiej, w drugiej pojawiają się ręcznie lepione naczynia o formach i technologii charakterystycznych dla wczesnej ceramiki kultury przeworskiej, obok której występuje celtycka ceramika robiona na kole; w trzeciej pojawiła się wysokogatunkowa, cienkościenna ceramika robiona na kole i malowana. Odkryty wGorzowie kołoOświęcimia skarb dowodzi kontaktów zBojami, którzy zasiedlali wówczas ziemie czeskie. WKryspinowie pod Krakowem odkryto złotą monetę o miseczkowatym kształcie (stater muszlowy) – te i kilka innych znalezisk świadczą o istnieniu lokalnego mennictwa w obrębie grupy tynieckiej.
Na temat osadnictwa celtyckiego w dorzeczuSanu nie zachowało się wiele informacji – na podstawie odkryć wPakoszówce iSanoku–Białej Górze datuje się je na III–II w. p.n.e.
WKotlinie Sądeckiej iKotlinie Żywieckiej w okresie lateńskim rozwinęła się kultura puchowska, której głównym nosicielem była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów.
Na przełomie III i II w. p.n.e. w miejsce kultury pomorskiej i jej wschodniego odłamu (kultury grobów kloszowych) powstały kulturyprzeworska ioksywska. Oprócz tego na ziemiach polskich występowały: kultura kurhanów zachodniobałtyjskich (północno–wschodnia Polska) i dwie grupykultury jastorfskiej: nadodrzańska (Pomorze Zachodnie) i gubińska (część Dolnego Śląska i Łużyce). W okresie późnolateńskim (II i I w. p.n.e.) doszło do istotnych przemian kulturowych. Poprzedzenie wspomnianych wyżej kultur poprzedziły ruchy migracyjne.
Kultura przeworska rozwijała się od III/II w. p.n.e. do pierwszej połowy V w. n.e. Osady tego kręgu były położone niżej niż osiedla pomorsko–kloszowe. Zajmowała tereny Dolnego Śląska, północno–zachodniej części Górnego Śląska, Wielkopolski, Kujaw, części Mazowsza,Podlasia i Małopolski. Główne źródła wiedzy na temat kultury przeworskiej mają charakter sepulkralny, gdyż zmarłych wyposażono w wiele przedmiotów. Stosowano głównie obrządek ciałopalny; początkowo przeważały groby jamowe, później popielnicowe. W grobach męskich odnajduje się broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie i dwuczęściowe klamerki do pasa; w kobiecych zapinki, klamry, przęśliki i noże sierpikowate. Niektóre z przedmiotów były importowane (np. w Wesółkach kołoKalisza rzymski miecz, a wSiemiechowie hełm typu wschodnioalpejskiego). Naczynia używane przez ludność kultury przeworskiej dzieli się na dwie grupy – starannie wykonane cienkościenne (ceramika stołowa, grobowa) oraz grubościenne o prostszych formach (ceramika kuchenna).
Spokrewniona z kulturą przeworską była kultura oksywska, wytworzona na gruncie kultury pomorskiej. Jej ludność stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy (przeważały groby jamowe). Co do przedmiotów, to bardzo różnorodne były formy klamer do pasów; używali też faliście powycinanych i ornamentowych grotów włóczni.
Na terenie Pomorza Zachodniego rozwijała się grupa nadodrzańska, będąca lokalną grupą kultury Jastorf. Wyodrębniła się ona w wyniku procesu latynizacji – m.in. zaczęły występować groby jamowe, pojawiły się wykonane z brązu szpile ze skrzydełkami. Co do zwyczajów pogrzebowych, to stosowano tylko ciałopalenie; w młodszym okresie przedrzymskim najliczniejsze były groby popielnicowe. W grobie wBrzeźniku odkryto części czterokołowego wozu.
Grupa gubińska kultury Jastorf wykształciła się przypuszczalnie w tym samym czasie co grupa nadodrzańska. Najczęściej spotykano na terenie tej grupy groby popielnicowe, nakrywane misą.
Ludność kultury kręgu jastorfskiego składała ofiary bogom, zatapiając dary w jeziorach lub bagnach.
Na terenie Małopolski odnaleziono enklawy osadniczekultury puchowskiej. Jej charakterystyczną cechą jest występowanie umocnionych osad, otoczonych fortyfikacjami o konstrukcji ziemno–drewniano–kamiennej. W skład tej kultury wchodziło m.in. celtyckie plemięKotynów.
W I wieku n.e. nastąpiła inwazja plemion germańskichWandalów,Burgundów i innych, przybyłych z północy Europy (Jutlandia,Meklemburgia, Rugia,Bornholm). Ci pierwsi weszli następnie w skład związku plemiennegoLugiów, pozostających pod silnym wpływem celtyckim. Okres dominacji Wandalów w południowej i środkowej Polsce trwał do ok. IV wieku i związany jest z archeologicznąkulturą przeworską[15]. W międzyczasie zeSkandynawii (Västergötland,Östergötland,Gotlandia) przybyli w I w. n.e. germańscyGoci iGepidzi, którzy osiedlili się naPomorzu Gdańskim, gdzie pozostawali około 150 lat. Stworzyli oni archeologicznąkulturę wielbarską[16]. Goci rozszerzyli swe siedziby na Kujawy, Wielkopolskę i Mazowsze, a następnie rozpoczęli wędrówkę wzdłuż Wisły i Bugu na południowy wschód w kierunkuMorza Czarnego, docierając naKrym. Gepidzi później ruszyli na południe, zajęli tereny nadCisą, po czym opanowaliKotlinę Panońską iTransylwanię. CałaEuropa Środkowa znajdowała się wówczas ponadto pod znacznymi wpływami kulturowymi i cywilizacyjnymi wielkiego śródziemnomorskiegocesarstwa rzymskiego.
_in_%25C5%2581ysa_G%25C3%25B3ra%2c_Poland.JPG)
Na przełomie IV/V wieku n.e. w Europie miała miejsce wielka wędrówka ludów, zapoczątkowana inwazjąHunów w 375 r. Germańskie ludy, zamieszkujące (wedługteorii allochtonicznej) tereny dzisiejszej Ukrainy, Słowacji, Moraw, Czech i Polski, w tymGoci,Swebowie,Wandalowie iBurgundowie, wraz z sarmackimiAlanami, zaczęły przemieszczać się na południe i zachód, doItalii,Galii,Hiszpanii, a nawet północnejAfryki. W ich miejsce przywędrowali wraz z Hunami, podporządkowani im zeslawizowaniSarmaci iSłowianie, zamieszkujący wcześniej dorzeczaDniepru. Słowianie nieśli ze sobą niższy stopień cywilizacji i kultury materialnej, lecz byli prężniejsi demograficznie[17]. Już w V w. n.e. ludy słowiańskie zasiedliły terytorium dawnego państwa Gotów nad Morzem Czarnym, a następnie rozpoczęły migrację na południe nad Dunaj, gdzie po klęsce Hunów w połowie V wieku wytworzyła się pustka osadnicza na północnym brzegu rzeki. Po przybyciuAwarów do Europy środkowej, w drugiej połowie VI w. Słowianie naddunajscy dostali się pod władanie Awarów. Również terytoria przykarpackie uzależnione były od państwa Awarów, które posługiwało się wojownikami słowiańskimi w swych łupieżczych wyprawach przeciwkoBizancjum. Spowodowało to zainteresowanie Słowian migracjami w kierunku północno–zachodnim, wolnym od jarzma awarskiego.
W połowie pierwszego tysiąclecia n.e. terytorium obecnej Polski było w znacznej mierze wyludnione (w teorii autochtonicznej jest to przypisywane np. tzw.gminoruchom[18]), po opuszczeniu go przez plemiona germańskie, a przed przybyciem Słowian. W VI w. najprawdopodobniej osadnictwo słowiańskie przesuwa się poza linię górnej Wisły (gdzie zapewne już w V w. dotarliSklawenowie – zachodni odłam wczesnych Słowian) na zachód i północ. Była to ludność głównie rolnicza, stosująca prymitywne wypaleniskowe metody uprawy. Po okresie wielkich wędrówek ludów, czyli od ok. VII w., następował powolny wzrost gospodarczy, wprowadzone zostały stałe uprawy rolne, przybywało osad, zwłaszcza wzdłuż spławnych rzek i rozwijał się handel, także dalekosiężny. Przy czym eksport obejmował skóry, futra, miód pszczeli, wosk, woły, a zapewne także niewolników. Zaś import obejmował głównie wyroby metalowe, ceramiczne i złotnicze oraz broń.
Osobny artykuł:Kultura praska. Osobny artykuł:Kultura Sukow-Dziedzice.W okresie wczesnego średniowiecza do końca IX wieku organizacja ludów słowiańskich ograniczała się jedynie do wspólnot plemiennych i rodowych. Pojawiły się grody, jako siedziby zwierzchniej władzy, naczelników i książąt plemiennych. Skupiali oni obok siebie drużyny wojów, dla celów obronnych, bądź napastniczych i ściągali daniny od swych poddanych na budowę umocnień obronnych, zakup broni i utrzymanie grodów z ich dworami. Wśród licznych zorganizowanych we wspólnoty rodowe zachodnich plemion słowiańskich w IX–X wieku ówcześni kronikarze wyszczególniają na ziemiach polskich następujące plemiona:Dziadoszanie,Ślężanie,Opolanie,Golęszyce,Głubczyce,Chrobaci,Wiślanie,Lędzianie,Bużanie,Wołynianie,Dulebowie,Goplanie,Zeriuani,Wolinianie iPyrzyczanie. Natomiast nazwy plemion:Polanie,Bobrzanie,Trzebowianie,Mazowszanie iPomorzanie pojawiają się dopiero w XI wieku.
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Prehistoria ziem polskich |
