Krzyż prawosławny, tj. ośmioramienny (połączenie krzyża greckiego, łacińskiego ikrzyża św. Andrzeja), choć spotykany głównie w tradycji prawosławia słowiańskiego, funkcjonuje jako symbol dla całego prawosławia.
Termin oznacza również ogół zasad wiary i życiareligijnego, do których odwołują sięCerkiew prawosławna i inne niezależne wspólnoty bizantyjskiej tradycji liturgicznej (np.staroobrzędowcy,starokalendarzowcy czy niekanoniczne Cerkwie Prawosławne). W ujęciu religioznawczym do prawosławia zalicza się często inne ortodoksyjne Kościoły wschodnie, jakKościoły orientalne czyasyryjskie[1].
Prawosławie ukształtowało się z pierwotnego chrześcijaństwa. Cezury jego podziału na prawosławie w formach starożytnej, średniowiecznej i nowożytnej stanowią daty: przełom II i III wieku – proces strukturyzacji wspólnoty chrześcijańskiej, 692 rok – zerwanie nasynodzie trullańskim jedności kościołów wschodnich z rzymskim.
W II wieku chrześcijaństwo stanęło przed wyborem: izolacja (petryniści) albo otwarcie na nowe nurty (pauliniści). Do obrania drogi dalszego rozwoju przyczynili się apologeci aleksandryjscy –Pantenus z Sycylii,Klemens Aleksandryjski iOrygenes – którzy podjęli próby włączenia do religii chrześcijańskiej dotychczasowego dorobku kultury antycznej[4].
Z chrześcijańskim prymatem Rzymu nie zgadzało się wielu biskupów Wschodu. Na tym tle zarysował się konflikt pomiędzy Kościołami wschodnim i zachodnim, który z biegiem czasu doprowadził doschizmy.
Zasady doktryny, kultu i prawa prawosławnego kształtowały się na przestrzeni wieków od I do VIII podczas soborów powszechnych isynodów, z wyjątkiemnicejskiego I i konstantynopolitańskiego, i zaliczają się do nich:
Nauczanie doktrynalnewiary i moralności jest jednym z trzech, obok życia i kultu, podstawowych wymiarów prawosławia. Wierność tzw.analogii wiary, czyli zasadniczemu zrębowi nauczania prawosławnego, realizowana jest przezbiskupów. Oprócz tradycyjnegowyznania wiary doktryna prawosławna określana jest przez dokumentySoborów powszechnych.
Głównymi prawdami wiary, których naucza prawosławie, są twierdzenia zawarte wApostolskim symbolu wiary (tzw.Skład apostolski). Doktryna prawosławia opiera się na dekretach siedmiu pierwszych soborów powszechnych i przekazach Ojców Kościoła. Nie uznaje rozpowszechnionego w Kościele zachodnim poWielkiej schizmie (1054 r.) jurysdykcyjnego rozumieniaprymatu biskupa Rzymu, skłaniając się ku tradycji zakładającej pojęcieKościoła jako wspólnoty, czyli komunii (gr. koinonia) równych sobie Kościołów lokalnych. Choć faktycznie funkcje prymatu przejąłPatriarcha Konstantynopola, a potem, po upadkuBizancjum (1453 r.), aspiracje do bycia „Trzecim Rzymem” miała młodastolica patriarsza Moskwa. Prawosławie nie przyjmuje dogmatu o „Filioque”, czyli pochodzenia Ducha Świętego zarówno od Ojca, jak i Syna (teologowie prawosławni tłumaczą, żeBóg Ojciec jest jedynym źródłem i Syna, i Ducha Świętego, wywodząc to od ponadczasowego pochodzenia Ducha Świętego, zob. J 15, 26: „Kiedy zaś przyjdzie Pocieszyciel, którego poślę wam od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi, on będzie świadczył o mnie”. Dlatego Bazyli Wielki napisał „Bóg jest jeden, bo Ojciec jest jeden”); odrzuca też ideę odpustu, czyśćca[5],dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny, dogmat oWniebowzięciu Matki Bożej, nauczanie ogrzechu pierworodnymAugustyna z Hippony orazcelibat niższego duchowieństwa (diakonów iprezbiterów). Według teologów Kościoła prawosławnego, Maryja zakończyła swoje ziemskie bytowanie w sposób ludzki, dołączając do swojego Syna w Niebie przez Zaśnięcie (śmierć oraz wniebowzięcie Jej ciała)[6].
W tej sprawie treść wiary głównych wyznań chrześcijańskich jest zasadniczo jednolita; między katolicyzmem i prawosławiem istnieje rozbieżność w kwestii pochodzeniaDucha Świętego (kwestiaFilioque); natomiast oba wyznania przeciwstawiają się poglądom części protestantów akcentujących raczej człowieczeństwo niż boskośćJezusa i przyznają szczególne miejsceMarii, uznanej za Matkę Bożą (tytuł Bogarodzicy) i Matkę ludzi, wierząc w jejdziewictwo (przez całe życie) i wniebowzięcie (katolicyzm także, w przeciwieństwie do prawosławia, w Niepokalane Poczęcie).
Bóg jest jeden w trzech Osobach. W Bogu jest jedność natury i istoty, natomiast troistość poszczególnych Osób: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Wcielony Jezus Chrystus jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem – oznacza to, że jest w nim cała pełnia Bóstwa i człowieczeństwa. Duch Święty jako trzecia Osoba Boska pochodzi od Ojca.
Prawosławie naucza też określonych zasad moralnych. Sferą relacji między mężczyzną a kobietą ma kierować cnota czystości, która jest podstawąmiłości. Polega ona na umiejętnym łączeniu ludzkiej władzy nad namiętnościami i daru Ducha Świętego zwanego „darem czci” lub „darem pobożności”. Pożycie seksualne z samej swej natury, według doktryny prawosławnej, ma być podejmowane jako wyraz wiernej miłości ślubowanej wsakramentalnym małżeństwie. Stąd też Cerkiew prawosławna nie zezwala na współżycie przed zawarciem małżeństwa[7].
Nadto prawosławie przeciwstawia sięaborcji, uznającembrion za początek bytu nowej istoty ludzkiej, a rozwój embrionu ipłodu w łonie matki za twórczy akt Boga[8]. Tym samym prawosławie uznaje aborcję za morderstwo[9]. Z tych samych przyczyn Cerkiew opowiada się przeciwko niszczeniu nadmiarowych embrionów w procedurzein vitro[10] oraz pozyskiwaniukomórek macierzystych z ludzkich embrionów[11].
Na równi z aborcją zakazana jestantykoncepcja oparta na środkach poronnych[12]. Natomiast stosowania środków nieporonnych Cerkiew nie traktuje wprawdzie jako przewinienia tej samej rangi, przypomina jednak, że prokreacja jest jednym z ważniejszych elementów pożycia małżeńskiego, a unikanie rodzicielstwa zarówno z pobudek egoistycznych, jak i ekonomicznych jestgrzechem[12]. Za obopólną zgodą i z błogosławieństwem ojca duchowego dopuszczalne są jednak pewne praktyki antykoncepcyjne, takie jak czasowe powstrzymanie się od współżycia, jako środek planowania odstępów między narodzinami dzieci, wzmacniania miłości małżeńskiej i dbałości o zdrowie[13][14].
Prawosławie uznaje akty homoseksualne za grzech, gdyż skłonność seksualną do osób tej samejpłci uważa za niezgodną z naturą. Jednocześnie wzywa do szacunku dla osób, które odnajdują w sobie tendencje homoseksualne, uznając że nie sama orientacja odmienna od heteroseksualnej jest grzeszna, lecz dopiero przyzwolenie woli na czyny niezgodne z cnotą czystości i miłością małżeńską, możliwą, zgodnie z naturą, jedynie między jednym mężczyzną i jedną kobietą[15].
Cerkiew prawosławna naucza, że ludzie dziedziczą skutkigrzechu Prarodziców, czyli śmiertelność. Rodzą się bezgrzeszni, lecz są skłonni dozłego mimo znajomościdobra i ulegają pokusomSzatana. Dozbawienia potrzebują łaski, na którą są zobowiązani odpowiedzieć przez wiarę, którą potwierdzają czyny (owoce wiary); poznanie istnieniaBoga i moralnego prawa naturalnego są, mimo ludzkiej grzeszności, dostępne rozumowi ludzkiemu nawet bez znajomościObjawienia; oznacza to, że ludzie są odpowiedzialni za swoje czyny; każda osoba ludzka kochana jest przez Boga i powołana do zbawienia, lecz przez grzech oddala się od Niego. Wszystkich ludzi czeka na końcu świataSąd Ostateczny, na którym zostaną osądzeni wszyscy ludzie i trafią z duszą bądź do życia wiecznego w niebie, bądź na potępienie w piekle.
Ludzie, którzy trafili do nieba, mogą dalej kontaktować się z żyjącymi przez tzw.świętych obcowanie. Są oni w stanie np. usłyszeć ludzkie modlitwy, a następnie przedstawić je Chrystusowi jako jedynemu pośrednikowi między Bogiem a człowiekiem. Bierze się stądkult świętych, czyli otaczanie niektórych zmarłych ludzi szczególną czcią i szacunkiem jako pośredników. Najbardziej rozwinięte obrzędy poświęcone sąMaryi, matce Jezusa, która z duszą i ciałem została wzięta do Nieba (Wniebowzięcie NMP). Cerkiew utrzymuje listęświętych (kanonizowanych), otaczanych czcią na całym świecie. Liczba zbawionych nie ogranicza się tylko do oficjalnie kanonizowanych. Każdemu zbawionemu przysługuje mianoświętego, kanonizowani są jedynie ci, co do których istnieje pewność, że są zbawieni. Kult świętych występuje także w katolicyzmie, natomiast odrzuca go większość Kościołów protestanckich.
Celami człowieka są zmartwychwstanie przy powrocie Chrystusa na ziemię (paruzja) i wieczne życie z Bogiem wKrólestwie. Tych zaś, którzy odrzucą zbawienie, czeka wieczne potępienie. Dusza ludzka jest nieśmiertelna, dlatego poSądzie ostatecznym także ci, którzy nie wejdą do życia – nie umrą, choć będą trwali w śmierci, określanej tradycyjnie mianempiekła. Chrystus bowiem ponownie przyjdzie sądzić żywych i umarłych, każdego wedle jego zasług; ci, którzy odpowiedzieli na miłość i łaskawość Boga, pójdą do żywota wiecznego, a ci, którzy aż do śmierci odrzucali je, skazani będą na ogień nigdy niegasnący. Niektórzy z tych, którzy odpowiedzieli na miłość Boga, będą musieli „jeszcze dopełnić ekspiacji przez ogieńczyśćcowy”. Bóg stworzył ludzi z miłości, ale zerwawszy więź z Bogiem przezgrzech pierworodny żyją oni z dala od Niego podlegającśmierci, od której mogą być wybawieni jedynie przez zasługimisterium paschalnego Chrystusa.
Ikona Trójcy świętej autorstwaAndrieja Rublowa z początku XV wieku, jedna z najpopularniejszych ikon prawosławnych
Cerkiew prawosławna jest rodziną kościołów lokalnych składającą się zpatriarchatów starożytnych (składowe dawnejpentarchii) –konstantynopolitańskiego (nazywany ekumenicznym; biskup tego miasta ma tytularne pierwszeństwoprimus inter pares w prawosławiu),aleksandryjskiego,antiocheńskiego ijerozolimskiego, pięciu późniejszych patriarchatów:rosyjskiego (moskiewskiego, od 1589),gruzińskiego, serbskiego, rumuńskiego (od 1925) i bułgarskiego, oraz sześciu kościołówautokefalicznych (niezależnych): cypryjskiego, greckiego,polskiego, albańskiego, czesko-słowackiego i amerykańskiego. Poszczególne kościoły zachowują niezależność pozostając w zgodzie w kwestiach dogmatycznych iłączności sakramentalnej. Spójność nie jest podtrzymywana poprzez scentralizowaną organizację. Po odłączeniu sięPatriarchy Rzymu w 1054 (wielka schizma)Patriarcha Konstantynopola stał się „pierwszym wśród równych” (gr.Πρῶτος μεταξὺ ἴσων,prōtos metaxỳ ísōn,łac.primus inter pares). Obecnie Patriarcha Konstantynopola nazywany jest patriarchą „ekumenicznym” – powszechnym. Zajmuje on honorową pozycję pośród wszystkich zwierzchników lokalnych Kościołów prawosławnych, ale nie ma prawa ingerencji w ich sprawy wewnętrzne[16][b].
Ważnym w Kościele prawosławnym jest fakt znaczącejodmienności eklezjalno-liturgicznej[17], konkretnie w pojmowaniu Kościoła jako wspólnoty soborowej (cs.sobornost’), co wyklucza prymat jakiegokolwiek biskupa (takżepapieża), a co za tym idzie uznanie jegonieomylności w sprawach wiary i moralności (co postulujeKościół katolicki w uchwalonym naVaticanum I dogmacie). Wiąże się to z rozumieniem każdego człowieka jako istoty omylnej i błądzącej. Istnieją również różnice w pojmowaniu życia duchowego isakramentalnego (choć uznaje się często obecnie tożsame rozróżnienie siedmiu sakramentów, jakkolwiek nie jest to prawo w sensie dogmatycznym). Kościół prawosławny uważa się za jedynego „depozytariusza wiary” oraz za jedyny ściśle trzymający się Tradycji Ojców Kościoła, powołanego przez JezusaChrystusa[17].
Kościoły pozostające w łącznościz Patriarchatem Ekumenicznym Konstantynopola
Głównymi zadaniami Cerkwi prawosławnej (całej wspólnoty wierzących) są głoszenieChrystusa światu i udzielaniesakramentów, widzialnych znaków niewidzialnej łaski Bożej, czerpiących swą moc z Chrystusa. Jest ich siedem, ułożonych w trzech grupach, na podobieństwo, jakie istnieje między etapami życia naturalnego a etapami życia duchowego:
Autorytetem zdolnym ogłaszaćprawdy dogmatyczne jest tylkosobór powszechny, aczkolwiek istnieją też pewne prawdy przyjęte po zakończeniu ostatniego z Soborów, które zostały uznane przez całąCerkiew. Przykładem jest doktrynaśw. Grzegorza Palamasa o niestworzonej naturze łaski, ponieważ cerkiew wierzy, że każde twierdzenie usprawiedliwia się jedynie przez zaakceptowanie przez całą wspólnotę Kościoła – taką aprobatę muszą uzyskać także uchwały soborów. Jednak nie były to zwykle ustalenia o randze dogmatu tych z okresu patrystycznego (Ojców Kościoła), a raczej porządkujące i dostosowujące Kościół do nowych warunków (tj. z zakresu prawa kanonicznego). Liczbaprawd dogmatycznych w Cerkwi Prawosławnej jest o wiele mniejsza niż w katolicyzmie. Twierdzi się, że dogmatyzować należy tylko prawdy zagrożone. Wszystkie dogmaty w prawosławiu, również dotyczące Marii, matki Jezusa, mają charakter chrystocentryczny (dowodzą bóstwa Chrystusa). DogmatySoborów Powszechnych uznawane są przez całą Cerkiew jako stałe, niezmienne części wiary, o wiele więcej jednak występuje tuteologumenów (prywatnych, dopuszczalnych, ale nie obowiązkowych opinii teologicznych), które pozostawiają wiele spraw otwartych. Kościół prawosławny nie wykazuje potrzeby dogmatyzacji wiary w takim stopniu jakkatolicki, zostawiając wiele spraw natury moralnej i etycznej do indywidualnego rozpatrzenia na poziomie wierny-opiekun duchowy. To właśnie tłumaczy brak oficjalnego stanowiska Cerkwi w sprawie np.antykoncepcji, a zauważa się głosy zezwalające na nią przy pewnych okolicznościach.
Antymins (gr.Ἀντιμήνσιον) – specjalna chusta z wszytymi relikwiami, niezbędna do odprawienia Liturgii Eucharystycznej
Prawosławie uznaje liturgikę za istotną formę przekazu wiary, zgodnie z zasadąlex orandi lex credendi (łac. „reguła modlitwy jest regułą wiary”). Do tradycji liturgicznych należą gesty oraz czynności, wyjątkiem są tylko słowa padające w trakcie nabożeństwa.
Ksiądz prawosławny (prezbiter) w stroju liturgicznym
Wynika to z podwójnego rozumienia określeniaprawosławny – ktoś kto prawidłowo rozpoznaje Boga, ale jednocześnie ten, który w sposób prawidłowy oddaje mu chwałę (scs.sławit',gr.doxios) podczas nabożeństw.
Najważniejszymobrządkiem w Cerkwi prawosławnej jestobrządek bizantyjski, ale dopuszcza się również inne (np. koptyjski lubzachodni ryt prawosławia oparty naanglikańskiejThe Book of Common Prayer). Istnieją wspólnoty prawosławne na Zachodzie, które uznają, że właściwe jest dla nich używanie obrządków zachodnich, takich jakryt trydencki.
Doba liturgiczna w prawosławiu rozpoczyna się wieczorem, wraz zscs. wieczernią, czyliNieszporami, poprzedzonymi Noną – 9. godziną kanoniczną (scs.9. czas), odpowiadającej godzinie 15 po południu. Po kolacji następuje Wielka (w okresiewielkiego postu wraz z Kanonemśw. Andrzeja z Krety) lub MałaKompleta (scs.powieczerije). O północy rozpoczyna sięNokturn (scs.połunoszcznica), praktykowany współcześnie jedynie w monasterach (za wyjątkiem nocyPaschalnej). Następnie, przed wschodem słońca, rozpoczyna sięJutrznia, zakończona Prymą – pierwszą godziną kanoniczną (scs.pierwszy czas), odpowiadającą godzinie 7 rano. Boską Liturgię Eucharystyczną poprzedzają Tercja (scs.trzeci czas) i Seksta (scs.szósty czas), czyli trzecia i szósta godzina kanoniczna, odpowiadające godzinom 9 i 12. Eucharystia kończy dzień liturgiczny. Sama liturgia składa się z trzech częściProskomidii,Liturgii Katechumenów iLiturgii Wiernych. WLiturgii Uprzednio Poświęconych Darów nie występuje Proskomidia.
Patena (gr.diskos) z oddzielonymi podczasproskomidii cząsteczkami, które zostaną następnie wrzucone do kielicha
Rodzaje sprawowanych Świętych Liturgii:
Liturgiaśw. Jana Złotoustego – odprawiana w większość dni w roku, oraz w soboty wielkiego postu.
Liturgiaśw. Bazylego Wielkiego – odprawiana w IV niedzielę wielkiego postu, w wigilię Bożego Narodzenia, w wigilię Epifanii, w Wielki Czwartek, w Wielką Sobotę i w dniu św. Bazylego.
Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów (Liturgia papieżaśw. Grzegorza I Wielkiego) – odprawiana w środy i piątki wielkiego postu oraz w poniedziałek, wtorek i środę Wielkiego Tygodnia.
Liturgiaśw. Jakuba – według starożytnego rytu, odprawiana w dniu św. Jakuba w katedrach.
Innym ważnym sposobem wyrażania tradycji jest sztuka.Ikona ma znaczenie nie tylko przedstawiające, jest także objawieniem Boga. Z tego powodu pisarze Ikon nie mają pełnej swobody twórczej i muszą uwzględniać ważne aspekty religijne swojego dzieła. W szczególności istotne jest, żebyikonograf (scs.ikonopisiec) był dobrym wiernym Kościoła, a sam akt twórczy był poprzedzonyspowiedzią i przyjęciemeucharystii. Tworzenie Ikony jest modlitwą, stąd Ikonę się „pisze”, a nie „maluje”. Używa się kanonów barw i sposobów przedstawień ustalonych, według tradycji, już w pierwszym wieku po Chrystusie.
Ikony są częścią tradycji prawosławia na równi z Biblią, soborami, ojcami Kościoła, liturgią i kanonami. Nazywa się je objawieniem bożym przedstawionym za pomocą kreski i barwy, jak w Piśmie Świętym słowem. Kościół prawosławny uznaje je wszystkie za pochodzące odDucha Świętego oraz nawzajem ze sobą powiązane. Podobnie powiązane są prawosławna teologia i mistycyzm, miłość Boga i ludzi, a także osobista wiara poszczególnych członków Kościoła i liturgia nabożeństw. Ta jedność jest traktowana jako podstawowy warunek prawidłowego życia duchowego Kościoła. WedługEwagriusza prawdziwamodlitwa jest równoznaczna z uprawianiem teologii, zaś św. Maksym stwierdził, że teologia pozbawiona rzeczywistego przeżycia mistycznego, jest teologią demonów.
Ikona Matki Bożej Włodzimierskiej, jedna z najbardziej czczonych ikon Bogurodzicy w prawosławiu
W Kościele prawosławnym kanony związane z organizacją i dyscypliną były ustalane zarówno przezsobory powszechne, jak i lokalne, a także przez biskupów. Zbiory kanonów z komentarzami tworzyli w Bizancjum między innymi Teodor, Balsamon, Zonaras. W 1800 r. ukazał się „Ster” (gr.Pedalion,cs.Księga kormcza) świętego Nikodema ze Świętej Góry, który jest wzorcowym greckim komentarzem do kanonów.
Mimo że kanony są tylko doczesnymi regulacjami dogmatów, są ważne jako próba ich realizacji w zmiennych warunkach życia Kościoła i wiernych, i uznawane są pośrednio także za część tradycji.
Według Kościoła prawosławnego prawdy wiary określone w ramach siedmiu ekumenicznychsoborów powszechnych mają znaczenie równorzędne zPismem Świętym, a więc są w nim autorytetem absolutnym.
Najważniejszy jest Nicejsko-Konstantynopolitański Symbol Wiary, wypowiadany w każdej sprawowanej Eucharystii oraz codziennie w trakcie nabożeństw Środka Nocy (gr.Mesonyktikon,cs.полунощница) i Powieczerza (gr.Apodeipnon,scs.повечерїе). Ponieważ sobory powszechne oficjalnie nie zaświadczały autorytetu Apostolskiego iAtanazjańskiego Wyznania Wiary, mają one mniejsze znaczenie. Wprawdzie Apostolskie Wyznanie Wiary (Skład apostolski) jest uznawane, ale nie jest wypowiadane w prawosławnych nabożeństwach, podobnieAtanazjańskie Wyznanie Wiary (Quicumque), które poza tym pojawia się czasem (bezFilioque), wHorologionie (scs.Czasosłow, Księdze Godzin Kanonicznych).
Ikona przedstawiająca uczestników I Soboru Powszechnego w Nicei w 325 r.
Sobór in Trullo (692) – był przedłużeniem poprzedniego soboru, znany również jako piąto-szósty (Quinisext/Penthekte). Zajął się gł. sprawami administracji i dyscypliny kościelnej – nie uczestniczyli w nim biskupi Zachodu i jego kanony nie są uznawane przez Kościół katolicki. Prawosławni traktują go jako część szóstego Soboru Powszechnego.
Patriarcha Konstantynopola,Bartłomiej I, honorowy zwierzchnik prawosławia („Primus inter pares” łac., „pierwszy wśród równych sobie”)
Po siedmiu soborach powszechnych, tj. od 787 r., prawosławie kształtowało się pod wpływem soborów lokalnych (w których brali udział tylko niektórzypatriarchowie lub były zwoływane przezautokefalie) i listów oraz wyznań wiary poszczególnychbiskupów. Nie są one uznawane za nieomylne, lecz jeśli przyjmuje je reszta Kościoła, to ich ranga wzrasta niemal do autorytetu prawd ogłoszonych przez sobory powszechne. W odróżnieniu jednak od prawd wiary soborów powszechnych, mogą być poprawiane lub uznawane tylko w pewnych częściach. Najważniejsze z tych dokumentów to:
Sobór konstantynopolitański IV (879–880) – zrehabilitował i przywrócił patriarchę Focjusza na zajmowane stanowisko, początkowo uznany na Zachodzie jako powszechny, następnie podtrzymano opinię obłędach Focjusza.
Największa część wyznawców prawosławia zamieszkuje terenyEuropy Wschodniej oraz byłegoZSRR. Chrześcijanie prawosławni stanowią znaczną większość wyznaniową w państwach takich jak:
↑Historycy spierają się co do tego, czy to Jezus założył Kościół jeszcze za swojego życia, czy też jest on późniejszą strukturą, powołaną przez jego uczniów. WEwangeliachNowego Testamentu greckie słowoekklesia, czyli Kościół, pojawia się trzykrotnie. Najbardziej znany jest fragmentEwangelii Mateusza (Mt 16,18): „Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój...”. Kościół jako poświadczona historycznie wspólnota wiernych pojawia się jednak dopiero wDziejach Apostolskich, gdzie pod tą nazwą kryje się zgromadzenie wszystkich tych, którzy pełniDucha Świętego oczekują na powtórne przyjście Jezusa. Greckie słowo„ekklisi” (έκκληση) oznaczawezwanie, odwołanie się.
↑abW 2018 r.Rosyjski Kościół Prawosławny (największa liczebnie Cerkiew lokalna) jednostronnie zerwał łączność z Patriarchatem Konstantynopolitańskim i nie uważa już Patriarchy Konstantynopola za honorowego przywódcę prawosławia.
↑KallistosK.WareKallistosK.,Kościół prawosławny, Białystok 2011,ISBN 978-83-87281-27-4. Brak numerów stron w książce
↑abPrawosławie i heterodoksja. W: Sergiusz Bułgakow: Prawosławie. Zarys nauki Kościoła prawosławnego. Białystok: Formica, 1992, s. 203.ISBN 83-85368-03-5.
Paul Evdokimov: Prawosławie. Warszawa: Pax, 2003.ISBN 83-211-0675-7. Brak numerów stron w książce
Keller J.,Prawosławie, Państwowe wydawnictwo Iskry, Warszawa 1982.
Kallistos Ware, Włodzimierz Misijuk: Kościół prawosławny. Białystok: Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Polsce, 2002.ISBN 83-87281-24-7. Brak numerów stron w książce
Zernov N.Wschodnie chrześcijaństwo, wydanie polskie: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1967.
Prawosławie. Źródło wiary i zdrój doświadczenia, K. Leśniewski, J. Leśniewska (red.), Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, Lublin 1999.
Arcybiskup Beniamin (Krasnopiewkow)Nowe Tablice, czyli o cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Wybór,Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.
o. Sosna G., m. Troc-Sosna A.Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie, Wydawnictwo Orthdruk, Białystok 2006.
Jakub Kostiuczuk: Społeczne nauczanie Kościoła prawosławnego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, 2020.ISBN 978-83-60273-55-5.
.jpg)
