Ten artykuł dotyczy średniowiecznych praw miejskich. Zobacz też:Status miasta w Polsce współcześnie.
Prawa miejskie – zbiór praw dotyczący mieszkańcówmiasta, szczególnie istotny wśredniowieczu, gdyż wyjmowałmieszczan spod jurysdykcjiprawa ziemskiego (tzw.prawo dworskie).
Początki nadawania praw miejskich w Polsce są związane z kolonizacją nowych terenów w XIII w., czyli tak zwanymi lokacjami, gdy możnowładca ściągał na swój teren osadników, którzykarczowali lasy i budowali nową osadę (zobaczzasadźca). Aby zachęcić osadników do zmiany miejsca, przyznawano im nowe prawa. Pierwotnie kolonia przybyszów uzyskiwałaimmunitet sądowy, awójt lubsołtys reprezentujący monarchę był powoływany z grona jej członków, następnie w miejsce immunitetów wprowadzano prawa miejskie. WPolsce pojawienie się praw miejskich przyniosło pierwsze elementy prawa rzymskiego, ponieważ wcześniejsze prawa ziemskie czy prawo lenne nie miały z nim większego związku.
Niejednokrotnie uzyskanie praw miejskich nie zmieniło faktu, że w dalszym ciągu miasto takie było jedynie z nazwy,herbu iprzywileju. Osada pozbawiona możliwości rozwoju mogła dalej prowadzić życie typowo wiejskie, a główną działalnością jej mieszkańców była uprawałanów ziemi przydzielonych przez właściciela.
Prawa miejskie nadawane były przez władcę na wniosek pana i obejmowały między innymiprzywilej targowy, pozwolenie na swobodne uprawianierzemiosła,prawo składu iprawo mili, prawo sądowe (spory rozstrzygałsąd) i związane z nimprawo miecza, czyli prawo do orzekania wyroków śmierci i określające jakie rodzaje kar, za jakie przestępstwa można wykonywać (wiązało się to między innymi z powołaniem instytucjikata), prawo do wznoszenia fortyfikacji (które władca przekazywał miastu). Mieszkańcy miast mieli też niekiedy przyznawanyprzywilej zwalniający ich od płaceniaceł na obszarze całego kraju. Jedną z najważniejszych cech przywileju lokacyjnego miasta była zasada zbiorowego władania nadaną ziemią. Prowadziło to do ukształtowania specyficznego charakterusamorządu miejskiego.
Prawa miejskie różniły się między sobą. Naprawie magdeburskim lokowano głównie miastaŚląska oraz inne znaczące miastaMałopolski,Wielkopolski iRusi Czerwonej m.in.Kraków,Poznań,Lwów. MiastaPrus Królewskich otrzymały przywileje przed 1454 gdy wchodziły w składpaństwa krzyżackiego. JedynieElbląg,Tczew,Frombork,Chojnice,Braniewo iHel były jedynymi w dawnej Polsce, które przejęłyprawo lubeckie, a nie magdeburskie. Były też miastami jednolicie niemieckimi i zostały przyjęte doKrólestwa jako miastaZwiązku Pruskiego, gdzie stan mieszczański mógł się skutecznie przeciwstawić dominacjiszlachty. Inaczej przebiegał model lokacji miast naMazowszu. Pierwsze miasto tej dzielnicy toPłock, został lokowany naprawie książęcym w 1237. W 1257Pułtusk i 1298Łowicz były miastami kościelnymi.Warszawa lokowana w 1300 była również założona na prawie książęcym. W XV wieku lokowano na Mazowszu największą liczbę miast. W sumie na 156 przywilejów lokacyjnych nadanych na Mazowszu do 1791 roku, 36% opierało się na prawie książęcym lub królewskim, 15% na prawie kościelnym, a 49% pochodziło z nadań szlacheckich[1].
Ukształtowany wówczas wielonarodowościowy charakter miast w Polsce był niezwykle złożony. Miasta położone naŚląsku oraz wybrzeżachBałtyku były, począwszy od XIII wieku, głównie niemieckojęzyczne, zwłaszcza śląskiWrocław, pomorskieSzczecin,Toruń iGdańsk[2]. Także miasta średniowiecznej Małopolski miały przeważnie niemiecki charakter. W XIV wieku nie tylko Kraków, ale takżeBochnia,Tarnów,Wieliczka,Sącz,Sandomierz,Lublin,Przemyśl iLwów były skolonizowane przez Niemców. Przedstawiciele tych narodów kolejno pełnili funkcje starszych cechowych i zasiadali w radach miejskich. W tym też okresie wielkopolskie miasta położone w pobliżu sąsiedztwa Niemiec były przeważnie polskie. W XVI wieku, gdy Kraków zaczął przyjmować polski charakter, Poznań dostał się pod wpływy reformacji i stawiałpierwsze kroki na drodze do germanizacji. We Lwowie ograniczenie praw obywatelskich do wyznawców religii rzymskokatolickiej stało się kierunkiem do przyswojenia kultury polskiej[3].
W Polsce lokowano miasta m.in. na prawach:
Do korzystania z pełni praw wynikających z prawa miejskiego od średniowiecza do XVIII w. uprawnieni byli tylkowolni obywatele (łac.cives). Obywatelstwo miejskie nadawano zgodnie z zasadami ujętymi wwilkierzach, ordynacjach rady miasta orazedyktach.
Jako warunki stawiano m.in. urodzenie z legalnego związku, przedstawienie władzom miejskim dwóch zamożnych miejscowych popleczników oraz złożenie uroczystego zobowiązania do przestrzegania obowiązujących praw i stosowania się do rozporządzeń władz miejskich. Przepisy miejskie w zależności od tradycji nakazywały również w określonym terminie nabycie w mieścienieruchomości oraz uiszczenie stosownych opłat do kasy miejskiej. Od końca XVI wieku w Polsce warunkiem uzyskania przyjęcia do prawa miejskiego było również wyznawanie religiirzymskokatolickiej (z wyjątkiemPrus Królewskich, gdzie największe miasta byłyluterańskie). Osoba, która uzyskała akceptację władz miejskich, była odnotowywana w księdze przyjęć do prawa miejskiego (łac.album civile).
Uzyskanie przyjęcia do prawa miejskiego umożliwiało wolne prowadzenie działalności gospodarczej, dawało czynne i bierne prawo wyborcze do władz miejskich, umożliwiało członkostwo w bractwach kupieckich i cechach rzemieślniczych. Z prawa tego najczęściej wyłączano rządzących się odrębnymi prawamiżydów, a także chrześcijańskichduchownych. Również nie był zaliczany do pocztu obywateli miasta mieszkający w nich, ale nieposiadający prawplebs. W Polsce ludność pochodzenia ruskiego mogła się starać o przyjęcie do prawa miejskiego dopiero po 1724 roku.
 | Zobacz hasłoprawa miejskie w Wikisłowniku |