Ten artykuł dotyczy powstania w Królestwie Polskim. Zobacz też:powstanie styczniowe na ziemiach zabranych.| wojny polsko-rosyjskie | |||
 Herb powstańców styczniowych: herbyKorony (Orzeł Biały, używany w wersji z koroną lub bez),Litwy (Pogoń) iRusi (Michał Archanioł). Całość zwieńczonazamkniętą koroną. Używano również herbu w wersji podwójnej (tylko Orzeł i Pogoń). | |||
| Czas | 22 stycznia 1863 – październik 1864[a] | ||
|---|---|---|---|
| Terytorium | |||
| Wynik | zwycięstwoImperium Rosyjskiego | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
| brak współrzędnych | |||
| |||
| |||
| |||
| |||
.jpg)
.jpg)
 | Zobacz w Wikiźródłach tekst Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego 22 stycznia 1863 |
_(cropped).jpg)
Powstanie styczniowe – polskiepowstanie przeciwkoImperium Rosyjskiemu, ogłoszoneManifestem 22 stycznia wydanym wWarszawie przezTymczasowy Rząd Narodowy. Wybuchło 22 stycznia 1863 wKrólestwie Polskim i 1 lutego 1863 nahistorycznej Litwie, trwało do jesieni 1864[c], zasięgiem objęło ziemiezaboru rosyjskiego, tj. Królestwo Polskie iziemie zabrane, zyskując także szerokie poparcie wśród ludności litewskiej i częściowe pośród białoruskiej.
Było największym i najdłużej trwającym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowejopinii publicznej. Miało charakterwojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200bitew ipotyczek. Przez oddziały powstania styczniowego przewinęło się około 200 tys. osób, zarówno z rodzinszlacheckich, jak też w mniejszym stopniu zchłopstwa imieszczaństwa. NaLitwie właściwej,Żmudzi i zachodniej Białorusi zryw przybrał charakter masowy, angażując nie tylko Polaków, lecz równieżLitwinów i częśćBiałorusinów. Natomiast na pozostałych terenach ziem zabranych (Inflanty polskie, wschodnia Białoruś, Ukraina) powstanie zostało obojętnie lub wrogo przyjęte przez ludność łotewską, białoruską i ukraińską[4].
Mimo początkowych sukcesów zakończyło się przegraną powstańców, z których ok. 10-20 tysięcy poległo w walkach, blisko 1 tys.stracono, ok. 38 tys. skazano nakatorgę lubzesłanie naSyberię, a ok. 10 tys.wyemigrowało[5].Wojska rosyjskie pacyfikowały powstanie z dużą determinacją i okrucieństwem. Miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, były palone, zdarzały się również przypadki rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury, np. spalono archiwumOrdynacji Zamojskiej wZwierzyńcu[6].Wilno zostałospacyfikowane przez oddziałyMurawjowaWieszatiela, na Litwie zginęło 10 tys.szlachty polskiej na ogólną liczbę 40 tys.[7].
Po upadku powstaniaKraj iLitwa pogrążyły się wżałobie narodowej. W roku 1867 zniesionoautonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę ibudżet, w 1868 wprowadzono nakaz prowadzenia ksiąg parafialnych wjęzyku rosyjskim, a w 1869 zlikwidowanoSzkołę Główną Warszawską. W latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebranoprawa miejskie, doprowadzając je tym samym do upadku. W roku 1874 zniesiono urządnamiestnika, a w 1886 zlikwidowanoBank Polski.Skasowano klasztory katolickie w Królestwie,skonfiskowano ok. 1600majątków ziemskich i rozpoczęto intensywnąrusyfikację ziem polskich.
Pomimo klęski militarnej powstanie styczniowe osiągnęło część celów politycznych, zwłaszcza długofalowych, jakie stawiali sobie jego organizatorzy. Przyczyniło się między innymi do zahamowania reprezentowanej przez hrabiegoAleksandra Wielopolskiego polityki ugody wobec rosyjskiego zaborcy, popieranej przez część elit Królestwa. W wyniku represji i tłumienia powstania polityka ugodowców straciła uznanie wśród ogółu społeczeństwa. Pamięć o powstaniu ożywiała w kolejnych dziesięcioleciach nastroje patriotyczne, co przyczyniło się do odzyskania niepodległości pół wieku później[8][9]. Powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach i w etnicznej Rosjiuwłaszczenia chłopów, zarówno w Królestwie, jak i naziemiach zabranych. Konsekwencją był w końcowych trzech dekadach XIX wiekugwałtowny skok demograficzny, niemniej potężny wzrost produkcji przemysłowej, wzrost urbanizacji, podniesienie się stopy życiowej. Tym gospodarczym procesom towarzyszył bujny rozwój czasopiśmiennictwa, literatury pięknej, teatru, malarstwa. Co zaś szczególnie ważne: na przekór rusyfikacyjnej polityceHurki iApuchtina na wsi zaczęło się szerzyć czytelnictwo polskie. U podłoża procesów tych leżały różne przyczyny; wszystkie razem świadczyły o jednym: o wyjątkowo szybkim postępie Królestwa na drodze kapitalistycznego rozwoju. Zaś podstawową przesłanką tego rozwoju był radykalny charakter reformy uwłaszczeniowej ogłoszonej w 1864 roku[10].
Po upadku powstania znaczna część patriotów, w tym uczestników powstania (por.Bolesław Prus,Hipolit Wawelberg), zwróciła się kupracy organicznej, zaś pamięć o powstańcach stała się ważnym motywem w literaturze (np.Bolesław Prus,Eliza Orzeszkowa,Stefan Żeromski) i malarstwie (min.Artur Grottger,Jan Matejko,Maksymilian Gierymski) oraz motywacją dla nowego pokolenia działaczy niepodległościowych (np. skupionych wokółJózefa Piłsudskiego).
Od upadku powstania listopadowego na terenachKrólestwa Polskiego przeprowadzano przymusowy pobór doarmii rosyjskiej. Początkowo rekruci musieli odsłużyć 25 lat, od 1855 r. służbę skrócono do 15 lat[11]. Na terenie Królestwa Polskiego pobór odbywał się regularnie w latach 1832–1855, natomiast od zakończeniawojny krymskiej do 1862 włącznie nie był przeprowadzany[12]. Spośród około 200 tysięcy rekrutów z Królestwa Polskiego wcielonych do wojska rosyjskiego przed 1855 rokiem, po służbie do kraju powróciło zaledwie 23 tysiące[13]. Tak więc około 180 tysięcy było bezpowrotną stratą demograficzną Królestwa. Było to spowodowane stratami wojennymi, a przede wszystkim fatalnymi warunkami bytowymi panującymi w armii rosyjskiej, które sprzyjały rozwojowi chorób i powodowały bardzo wysoką śmiertelność żołnierzy[14]. Ilustracją tego stanu rzeczy może być los rekrutów z powiatu piotrkowskiego. W latach 1833-1856 do wojska wcielono tam około 11 tysięcy osób, a do kraju wróciło 498 z nich, przeważnie schorowanych lub okaleczonych[15].
Powyższe liczby nie obejmują Polaków zZiem Zabranych, również powoływanych do armii rosyjskiej. Po powstaniu listopadowym pobór dotyczył tam zwłaszczaszlachty zagrodowej z Litwy i Rusi, którą władze carskie masowo pozbawiały wówczas praw szlacheckich.
PrzegranaRosji wwojnie krymskiej (1853–1856) odsłoniła jej wewnętrzną słabość. Skłoniło to nowegocaraAleksandra II do przeprowadzenia reform ustrojowych, mających na celu modernizację państwa, które poniosło klęskę militarną w starciu z koalicją państw zachodnich. Pomimo publicznej deklaracji Aleksandra II wobec polskiej arystokracjiPanowie, żadnych marzeń, Polacy odczytali dążenia reformatorskie nowego cara jako objaw słabości rosyjskiegosamodzierżawia i rozpoczęli przygotowania do wybuchu nowego powstania[16].
Pierwsze polskie organizacje spiskowe powstawały na terenieprowincji zabranych już od początku 1856. NaUniwersytecie Kijowskim utworzono tzw. „Ogół”, z którego wyłonił się bardziej zakonspirowanyZwiązek Trojnicki. Związek szukał kontaktów z młodzieżą na terenach wszystkich trzech zaborów i opowiadał się za powstaniem. Drugim ośrodkiem, w którym rozwinęły się polskie organizacje konspiracyjne, byłPetersburg. Najważniejszą komórkę konspiracyjną powołali tam oficerowie studiujący w Akademii Sztabu Generalnego. Liczące 145 członkówKoło Oficerów Polskich w Petersburgu założyłZygmunt Sierakowski. Po jego odejściu kierownictwo przejąłJarosław Dąbrowski[17].
W roku 1857 powstała wWarszawieAkademia Medyko-Chirurgiczna i od razu wśród studentów zaczęły tworzyć się konspiracyjne kółka młodzieżowe. Kółka takie powstały też w warszawskiejSzkole Sztuk Pięknych. W maju 1858 do Warszawy przybył zKijowaNarcyz Jankowski, który założył w środowisku akademickim kilka tajnych kółek, a następnie zaczął je integrować i prowadzić potajemne szkolenia wojskowe. W 1859 zebrała się kapituła organizacjiCzerwonych, przygotowując plany wybuchu powstania. W 1861 dzięki staraniomLudwika Mierosławskiego założono wGenuiPolską Szkołę Wojskową[18], przeniesioną później doCuneo, a jej przeszło 200 słuchaczy miało stanowić kadry powstania[19].
Osobne artykuły:Pięciu poległych, Masakry w Warszawie 1861, Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kownie w 1861 roku, Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Horodle w 1861 roku i Masakra w Wilnie 1861.18 marca 1859 roku warszawskie nabożeństwo za duszeAdama Mickiewicza,Juliusza Słowackiego iZygmunta Krasińskiego otwierało serię demonstracji patriotycznych[20].
11 czerwca 1860 w Warszawie odbyła się pierwsza od 30 lat wielka manifestacja patriotyczna zorganizowana w związku z pogrzebemwdowy po bohaterzepowstania listopadowego generaleJózefie Longinie Sowińskim.
W październiku 1860 w czasie warszawskiego zjazdu monarchów przeszkodzono iluminacjom i balom towarzyszącym konferencji, a na przedstawieniu galowym wTeatrze Wielkim fotele oblano cuchnącym płynem. Akcją tą kierowałFranciszek Godlewski.
29 listopada 1860, w rocznicę Nocy Listopadowej zorganizowano kolejną wielką manifestację i odśpiewano pieśń skomponowaną niegdyś przezAlojzego Felińskiego na cześć caraAleksandra I, zmieniając jej refren na: Ojczyznę wolną racz nam wrócić, Panie. Irytującą władze rosyjskie pieśń śpiewano następnie przy okazji wszystkich manifestacji. Wobec nasilających się wystąpień ludności Warszawy, carAleksander II zdecydowany był zastosować najsurowsze represje i w wypadku większych demonstracji ulicznych miasto miało zostać zbombardowane zCytadeli.
25 lutego 1861 wojsko rosyjskie rozpędziło demonstrację przeprowadzoną w 30. rocznicębitwy o Olszynkę Grochowską. 27 lutego naKrakowskim Przedmieściu od salwy rosyjskiej padło pięciu manifestantów.
Wydarzenia te skłoniły obradujące naZamku KrólewskimTowarzystwo Rolnicze do przyjęcia uchwały o uwłaszczeniu chłopów, a zbulwersowane mieszczaństwo warszawskie utworzyłoDelegację Miejską, pod przewodnictwem bankieraLeopolda Kronenberga, która złożyła adres do cara, w którym domagano się poszanowania wolności obywateliKrólestwa Polskiego.
2 marca pogrzebpięciu poległych naCmentarzu Powązkowskim przeistoczył się w wielką manifestację solidarności wszystkich stanów Królestwa. Wydarzenia w Warszawie odbiły się szerokim echem na prowincji. W wielu miastach ludność przepędziła skorumpowanych urzędników, na co władze nie zawsze mogły reagować, gdyż wojska ściągnięte zostały z prowincji do Warszawy. Organizowano demonstracje i nabożeństwa żałobne za pomordowanych. Chłopi zaprzestali odrabianiapańszczyzny.
27 marca, dzięki protekcji prokuratora generalnego neofityJuliusza Enocha,margrabiaAleksander Wielopolski został mianowany dyrektorem głównym prezydującym w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zdecydowany był rozwiązać Towarzystwo Rolnicze i Delegację Miejską oraz podjąć represje wobec konspiracji narodowej przy jednoczesnymrównouprawnieniu ludności żydowskiej. W nocy z 7 na 8 kwietnia przedłożył do podpisu namiestnikowi gen.Michaiłowi Gorczakowowi opracowaną przez siebie „ustawę o zbiegowiskach”, dopuszczającą użycie siły zbrojnej wobec ludności cywilnej[21].
8 kwietnia naPlacu Zamkowym Rosjanie, stosując nowe przepisy, nieogłoszone wcześniej publicznie, ostrzelali bezbronny tłum, który zbiegł się na odgłos werbli, który zgodnie z nowym prawem miał stanowić wezwanie do rozejścia się. Zginęło 100 osób, a kilkaset zostało rannych[d].Pod koniec maja 1861 zmarł na apopleksjęnamiestnik Królestwa Polskiego gen. Michaił Gorczakow; jego następcą zostałNikołaj Suchozaniet, który wprowadził jeszcze większe represje. Można było zostać aresztowanym nawet za noszenie stroju narodowego lub śpiewanie pieśni patriotycznych.
Dla pacyfikacji nastrojów car Aleksander II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa. 18 czerwca ogłoszono 4ukazy carskie datowane na 5 czerwca. ReaktywowanoRadę Stanu, powoływano pochodzące z wyborów rady miejskie w 28 miastach, powiatowe w każdym z 39 powiatów, tworzono rady gubernialne składające się z członków delegowanych przez rady powiatowe[22].
Przejściowe złagodzenie przez władze represji na okres wyborów przyniosło zwiększenie fali demonstracji patriotycznych. Organizowano je w wielu miejscowościach Królestwa, Litwy i Rusi.12 sierpnia?/24 sierpnia 1861 odbyła się wielotysięcznamanifestacja w Kownie.18 sierpnia?/30 sierpnia 1861 wojsko rosyjskie siłą rozproszyło demonstrację na przedmieściachWilna naPohulance, było wielu rannych (masakra w Wilnie 1861). Po demonstracji wileńskiejgenerał-gubernator wileńskiWładimir Nazimow(inne języki) ogłosił22 sierpnia?/3 września 1861stan wojenny w guberniach:wileńskiej,grodzieńskiej ikowieńskiej[23].
26 sierpnia ma miejsce demonstracja patriotyczna wGrodnie, w ostatniej chwili uniknięto przelewu krwi. 23 września rozpoczęły się w Królestwie Polskim wybory samorządowe[24].
10 października, w 448 rocznicę podpisaniaunii horodelskiej, zorganizowano demonstrację wHorodle, w której wzięły udział tłumy zgromadzone na obu brzegachBugu. W tym samym dniu z udziałem wielu tysięcy ludzi odbył się w Warszawie demonstracyjny pogrzebarcybiskupa warszawskiegoAntoniego Melchiora Fijałkowskiego, który był zwolennikiem ruchu patriotycznego. W kondukcie niesionoherby Polski iLitwy oraz okrytekrepą insygnia królewskie: berło i dwie korony[25]. Cesarz Aleksander II wysłał 11 października telegram do namiestnika Lamberta:jeżeli wybory w Warszawie ukończone, nie zwlekając ogłosić stan wojenny[26].
Po serii krwawo stłumionych manifestacji patriotycznych w roku 1861, Kościół katolicki ogłosił żałobę narodową.
Osobny artykuł:Stan wojenny w Królestwie Polskim (1861–1862).W celu spacyfikowania Królestwa Polskiego nowy rosyjski namiestnik gen.Karol hr. Lambert 14 października 1861 wprowadziłstan wojenny.
15 października mimo zakazów, warszawiacy wzięli udział w obchodach rocznicy śmierciTadeusza Kościuszki, co skończyło się rozbiciem manifestacji przez wojsko rosyjskie i porywaniem ludzi z kościołów. Wojska rosyjskie dowodzone przez wojskowego generał-gubernatora warszawskiegoAleksandra Daniłowicza Gerstenzweiga dokonały pacyfikacji ludności cywilnej zebranej wkatedrze św. Jana[27]. Na znak protestu przeciwko aresztowaniu 1878 wiernych w katedrze warszawskiej, do której wtargnęło wojsko, administratorzy diecezji nakazali zamknięcie wszystkich kościołów i kaplic w Warszawie. 17 października 1861Apollo Korzeniowski zawiązałKomitet Miejski, który zajął się przygotowaniem wybuchu powstania.
Hrabia Lambert ugiął się przed tym oporem i uwolnił większość zatrzymanych. Po kilku dniach Lambert podał się do dymisji, a nowym namiestnikiem został gen.Aleksandr Lüders.
W latach 1861–1862 wKrólestwie Polskim Polacy coraz bardziej domagali się reform agrarnych, demokratyzacji władzy i niezawisłości państwa od Rosji. W tej sytuacji radykalne ugrupowanie patriotyczne, zwaneczerwonymi, opowiadało się za podjęciem otwartej walki i przystąpiło do przygotowywania powstania. W końcu 1862 r. konspiracja czerwonych obejmowała ok. 20–25 tys. członków i planowała przeprowadzenie insurekcji wiosną 1863 roku. Spiskiem kierowałKomitet Centralny Narodowy, pod przewodnictwem gen.Jarosława Dąbrowskiego. Na ziemiachRzeczypospolitej Komitet Centralny Narodowy powołał w lipcu 1862 roku Organizację Narodową, obejmującą zabory:rosyjski,pruski iaustriacki, której zadaniami były przygotowanie powstania i odbudowa niepodległego państwa polskiego w granicach z 1771 roku[28]. Organizacja Narodowa w Królestwie Polskim liczyła w końcu listopada 1862 roku 20 tysięcy członków zaprzysiężonych, w samej Warszawie 8 tysięcy. Przywróconopodział administracyjny Królestwa Polskiego sprzed 1845 roku na osiem województw:augustowskie,kaliskie,krakowskie,lubelskie,mazowieckie,płockie,podlaskie,sandomierskie. Na czele województw stali naczelnicy wojewódzcy, na czele powiatów naczelnicy powiatowi, okręgiem zarządzał okręgowy. Byli także naczelnicy miast. Kadry konspiracyjne podzielono na dziesiątki i setki jako zalążek przyszłej armii narodowej.
18 października 1862 roku Komitet Centralny Narodowy wydał dekret o podatku narodowym, którego pobór przeznaczony został na zakup broni[29]. Do 22 stycznia 1863 roku wpłynęło z tego źródła 75 tysięcyrubli. Z upoważnienia KCNJózef Ćwierczakiewicz utworzył Komisję Zagraniczną dla spraw uzbrojenia. Zadatkował wLondynie 8 tysięcy karabinów,Marian Langiewicz zamówił wGenui 5 tysięcy sztuk tańszej broni starego typu. W grudniu 1862 roku wParyżu agent prowokator rosyjskiJulian Bałaszewicz naprowadził policję francuską na przebywających tam polskich agentów zakupu broni. Wskutek aresztowania zakup i przesyłka broni do kraju uległy opóźnieniu o kilka tygodni[30]. W ostatnich dniach 1862francuska policja polityczna działając w porozumieniu zAndriejem von Budbergiem aresztowała w 1862 powracających z Londynu emisariuszyKomitetu Centralnego Narodowego. Francuzi przekazali Budbergowi dokładny wykaz osób i objętych konspiracją pułków nadWisłą oraz opis dróg przerzutów broni zza granicy.
Do spisku przystąpiliduchowni rzymskokatoliccy. W grudniu 1862 roku utworzono w Komitecie Centralnym Narodowym Komisję Interesów Duchownych i Opieki nad Ludem[31].
Odrębnie rozwijała się ogólnokrajowa niepodległościowa konspiracjabiałych, grupująca ziemiaństwo, arystokrację i bogate warstwy mieszczaństwa. Biali byli zwolennikamipracy organicznej, wymuszania na państwach zaborczych koncesji i prawautonomii, krzewienia oświaty, rozbudzaniaświadomości narodowej, walkę zbrojną o niepodległość odkładali na czas sprzyjający. Korzystając ze współpracy korespondentów i mężów zaufania Towarzystwa Rolniczego utworzyli oni sieć swych placówek w całym Królestwie Polskim, a także na Litwie i Ukrainie. Władze białych pochodziły z wyborów, przeprowadzanych w województwach, powiatach i okręgach. Na czele organizacji stałaDyrekcja Wiejska, która utworzyła stanowiska mianowanych przez siebie komisarzy wojewódzkich, do zadań których należało nadzorowanie działalności członków organizacji białych w terenie. Najwyższą władzą białych był zjazd wojewódzki mężów zaufania[32].
Pozostający w kontakcie z KCNKomitet Prowincjonalny Litewski wydał w 1862 instrukcje, które dzieliły Litwę i Białoruś na województwa: kowieńskie, inflanckie, witebskie, wileńskie, grodzieńskie, mińskie, mohylewskie i poleskie, te zaś dzieliły się na powiaty, okręgi, parafie i gminy. Mianował też naczelników powiatowych i gminnych. Konspiratorzy podzieleni byli na dziesiątki i setki. W końcu 1862 roku organizacja litewska liczyła 3 tys. członków zaprzysiężonych[33].
22 sierpnia 1862 na wezwanie KCN powstałKomitet Prowincjonalny Rusi, który stanął na czele organizacji czerwonych na Rusi. Ruś podzielona została na 3 małe prowincje: Ukrainę, Wołyń i Podole, te na 36 powiatów, a powiaty na okręgi. Powołano Zarząd Ukrainy, Zarząd Podola i Zarząd Wołynia[34].
W kwietniu 1862 roku kapitan Aleksandrow, kierownik stacji telegrafu wojskowego w Warszawie odebrał depeszę od cara, w której władca w rocznicę kwietniowej masakry zalecał użycie przeciwko demonstrantom broni siecznej, a w razie potrzeby kartaczy. Aleksandrow zmienił treść telegramu tak, że zalecał postępować łagodnie. Oddany został pod sąd polowy, który skazał go na rozstrzelanie, car wyrok zamienił na dożywotnią katorgę[35].
W maju 1862 dowództwo rosyjskie wpadło na trop rosyjskiej organizacji rewolucyjnej w Warszawie. Jeden z jej członków kapitanAndrij Potebnia 27 czerwca 1862 roku dokonał zamachu, ciężko raniąc namiestnika Lüdersa wOgrodzie Saskim[36].3 lipcaLudwik Jaroszyński ranił wielkiego księciaKonstantego Mikołajewicza. 7 i 15 sierpniaLudwik Ryll iJózef Rzońca podjęli nieudane próby dokonania zamachu naAleksandra Wielopolskiego[37].
3 stycznia 1863 Komitet Centralny Narodowy w składzie:Oskar Awejde,Józef Kajetan Janowski,Jan Maykowski, ks.Karol Mikoszewski,Zygmunt Padlewski pod wpływem Stefana Bobrowskiego podjął decyzję o wybuchu powstania z chwilą ogłoszeniabranki[38].
8 września 1862 roku namiestnik rosyjski w Królestwie Polskim wielki książęKonstanty Mikołajewicz Romanow zniósł stan wojenny w powiatachguberni radomskiej z wyjątkiemRadomia iKielc[39], 10 października 1862 roku zniósł stan wojenny wguberniach lubelskiej iaugustowskiej z wyłączeniemLublina,Siedlec iSuwałk[40], 16 grudnia 1862 roku zniósł stan wojenny wguberniach warszawskiej ipłockiej z wyłączeniem Warszawy,Kalisza iPłocka, powiatów:lipnowskiego,piotrkowskiego oraz miejscowości na trasieKolei Warszawsko-Wiedeńskiej iKolei Warszawsko-Bydgoskiej[41].
Osobny artykuł:Branka.Władze rosyjskie w Królestwie Polskim zdecydowały się na zbrojną rozprawę z narastającym ruchem niepodległościowym już po ustępstwach wobec samorządnej milicji studenckiej konstabli w 1861 roku. W następnych tygodniach rozpoczęto wyładowywanie w Warszawie przybyłych koleją z głębi Imperium oddziałów wojsk rosyjskich[42].
ΜargrabiaAleksander Wielopolski, jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego od czerwca 1862 r., był świadom istnienia niepodległościowych ruchów w kraju i upatrując szansę porozumienia się z obozem białych, zrealizował część zgłaszanych żądań polskiego społeczeństwa. Wprowadził mianowicie nową ustawę szkolną, przymusowe oczynszowanie chłopów i równe prawa dla ludności żydowskiej.
Z drugiej strony, by sparaliżować działalność organizacji spiskowych, zarządził w połowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobór do wojska rosyjskiego (tzw.brankę). Przygotowane zostały w tym celu imienne listy, obejmujące 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych. Władze pobór z premedytacją skierowały przeciwko szlachcie i mieszczaństwu z pominięciem ludności wiejskiej, co doprowadziło do wybuchu powstania[42].
Przed 22 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy mianował sześciu naczelników wojewódzkich: w województwie krakowskimApolinarego Kurowskiego, w kaliskimJózefa Grekowicza, w mazowieckim Zygmunta Padlewskiego, w płockimKazimierza Konrada Błaszczyńskiego, w podlaskimWalentego Lewandowskiego, w sandomierskimMariana Langiewicza. Zalecał nie rozpoczynać działań wojennych z partiami mniejszymi niż 100 ludzi, nie kierować do włościan żadnych wezwań, zanim oddział nie osiągnie przepisanego stanu. Wszystkie miejscowe struktury konspiracyjne, jak też administrację zaborczą podporządkowano naczelnikom wojewódzkim[43].
Różne koncepcje walk powstańczych przygotowywane były przez wojskowych przywódcówCzerwonych. Jarosław Dąbrowski zakładał na początku zdobycieTwierdzy Modlin w celu przejęcia broni i amunicji oraz zajęcie Warszawy.Komitet Centralny Narodowy zLudwikiem Mierosławskim przyjął plan zakładający koncentrację sił powstańczych w rejonie Podlasia i w Łomżyńskim i rozwój działań w kierunku wschodnim i północno-wschodnim w celu odcięcia sił rosyjskich w Polsce od Cesarstwa oraz zajęcie największych twierdz (Modlin, Warszawa, Dęblin).Zygmunt Sierakowski zakładał, że siły powstańcze konsolidowałyby się zaczynając od formowania małych oddziałów, by docelowo utworzyć silne kolumny. Cały kraj miał być podzielony na 5 okręgów.Zygmunt Padlewski planował, że w dniu ogłoszenia branki zdobyte zostaną twierdze w Modlinie i Płocku oraz powstaną 3 silne korpusy atakujące w kierunku Litwy i Ukrainy. Bieg wydarzeń zmusił Padlewskiego do przyjęcia planów Sierakowskiego z ograniczeniem działań na terenie Królestwa. Zrezygnowano także ze zdobywania Modlina na rzecz Płocka[44].
Powstanie na wschodnich rubieżachI Rzeczypospolitej miało zaświadczyć o aspiracjachPolaków do odzyskania granic historycznych. W ramach solidarności międzynarodowej, pod hasłemza wolność naszą i waszą zamierzano przerzucić płomień powstania doWielkiego Księstwa Finlandii, nadWołgę i naKaukaz[45].
_-_MNK_XII-453_-_National_Museum_Krak%25C3%25B3w.jpg)
_(cropped).jpg)
16 stycznia 1863 rokuKomitet Centralny Narodowy wystąpił jakoTymczasowy Rząd Narodowy i wydał odezwę, w której ogłosił w całym krajustan wyjątkowy, zalecając samoobronę poborowym i skupienie się narodu wokół władzy narodowej. W każdym województwie ustanowił naczelników wojskowych, którym w czasie powstania miały podlegać wszystkie władze lokalne. Komisarzem wojskowym województwa kaliskiego zostałJózef Grekowicz, krakowskiegoApolinary Kurowski, mazowieckiegoZygmunt Padlewski, płockiegoKazimierz Konrad Błaszczyński, podlaskiegoWalenty Lewandowski, sandomierskiego Marian Langiewicz. 19 stycznia KCN podjął uchwałę o powołaniu Ludwika Mierosławskiego na dyktatora powstania i o przekształceniu się w Tymczasowy Rząd Narodowy. 20 stycznia Tymczasowy Rząd Narodowy powołał swój organ zastępczy,Komisję Wykonawczą Rządu Narodowego w Warszawie, pod kierownictwem naczelnika miastaStefana Bobrowskiego. Ponieważ władze rosyjskie zarządziły brankę na prowincji na 25 stycznia, wybuch powstania wyznaczony został na noc z 22 na 23 stycznia. Plan działań zbrojnych zakładał opanowaniePłocka, gdzie miał się ujawnić Rząd Narodowy. Członkowie rządu wyjechali 22 stycznia doKutna, stacjiKolei Warszawsko-Bydgoskiej niedaleko od Płocka. Jednak stan tymczasowy uległ utrwaleniu i powstaniem w początkowym okresie z konieczności kierowała Komisja Wykonawcza w Warszawie[46]. 22 stycznia ogłoszony zostałmanifest Tymczasowego Rządu Narodowego, autorstwaMarii Ilnickiej, wzywający do czynu zbrojnego przeciwImperium Rosyjskiemu wszystkie narody przedrozbiorowejRzeczypospolitej „bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu” oraz ogłaszający powszechne uwłaszczenie chłopów i nadanie ziemi bezrolnym, którzy wstąpią w szeregi powstańcze. Wraz z manifestem ogłoszony został dekret uwłaszczeniowy, a kierowana przez Stefana BobrowskiegoKomisja Wykonawcza podjęła działania wdrożenia go w życie przez dowódców oddziałów powstańczych i wprowadziła zakaz utrudniania przeprowadzenia uwłaszczenia pod groźbąkary śmierci[47].
W styczniu 1863 w Królestwie Polskim stacjonowała 100-tysięcznaarmia rosyjska. Pod rozkazami jej dowódcy gen.Eduarda Andriejewicza Ramsaya pozostawało 5 dywizji piechoty, w tym gwardyjska, 1 dywizja jazdy, sześć brygad artylerii (176 dział), 9 pułkówkozackich i oddziały pomocnicze[48].
Planowane przez czerwonych na wiosnę powstanie zostało więc znacznie przyspieszone, nie było jeszcze należycie przygotowane, powstańcom brakowało broni i amunicji, kierownictwo powstania było niejednolite i skłócone.
W reakcji na wybuch powstania wielki książęKonstanty Mikołajewicz Romanow przywrócił stan wojenny, zawieszony w drugiej połowie 1862 roku, reaktywował naczelników wojennych, uprawnionych do powoływania sądów wojenno-polowych, działających w trybie „skróconym”, zatwierdzających wydawane przez nie wyroki śmierci[49]. Wydał rozkaz koncentracji mniejszych garnizonów rosyjskich, tak by załoga żadnego nie była mniejsza niż 2 bataliony piechoty. Zamierzano w ten sposób uniknąć dalszych ataków na zbyt słabe posterunki rosyjskie, by później móc sformować kolumny ruchome, które miały przejść do działań ofensywnych przeciwko powstańcom. Wieść o wybuchu powstania hrabia Aleksander Wielopolski skwitował słowami:wrzód pękł. Był przekonany, że powstanie uda się stłumić w ciągu kilku tygodni i można będzie powrócić do dzieła reform[50].
W czasie tej operacji wojska rosyjskie opuściły 14 miast powiatowych (na 39). Powstańcom udało się skutecznie zakłócić łączność. Dopiero 1 lutego przywrócono komunikację na liniiKolei Warszawsko-Petersburskiej[51].
W pierwszych dniach powstania powstańcy uderzyli na rosyjskie garnizony w województwach: mazowieckim, podlaskim, augustowskim, płockim, lubelskim i sandomierskim. Wystąpienia powstańcze 21–25 stycznia miały miejsca m.in. wMałkini, Stelmachowie,Sokołowie,Łukowie,Białej Podlaskiej,Kodniu,Łomazach,Hrubieszowie,Kraśniku,Szydłowcu,Suchedniowie,Bodzentynie. Jednak większość ataków, m.in. z powodu słabego uzbrojenia, została odparta, a powstańcy zaczęli organizować obozy, w których szkolono ochotników.
WWęgrowieJan Matliński iWładysław Jabłonowski zebrali 3500 żołnierzy, wSiemiatyczachWładysław Cichorski zgromadził 3 tys. ludzi, obózApolinarego Kurowskiego wOjcowie liczył 2,5 tys. żołnierzy, wWąchockuMarian Langiewicz zebrał 1,4 tys. żołnierzy, wJanowieRoman Rogiński zgromadził 1 tys. ludzi. Od kilkuset do tysiąca ludzi liczyłoddział Józefa Konstantego Ramotowskiego „Wawra” działający w północno-wschodniej Polsce (Łomża –Augustów).
Józef Oxiński wUniejowie dysponował 250 żołnierzami, podobne liczebnie oddziały mieliWładysław Kononowicz,Władysław Stroynowski,Józef Sawicki,Kazimierz Mielęcki,Antoni Zdanowicz.
Zobacz też kategorię:Broń powstania styczniowego.
Po serii starć na początku powstania wojskom powstańczym udało się opanowaćszosę brzeską i linię kolei petersburskiej, przerywając tym samym łączność Królestwa Polskiego z Imperium Rosyjskim.
Tymczasowy Rząd Narodowy początkowo przewidywał, iż wodzem powstania zostanie operujący w województwie płockimZygmunt Padlewski, jednak jego niepowodzenia spowodowały, że dyktatorem powstania mianowano przebywającego w Paryżu Ludwika Mierosławskiego (26 stycznia). W tym czasie ukazywały się powstańcze pisma „Strażnica” iWiadomości z Pola Bitwy. W instrukcjach dla powstańczych oddziałów zalecano, by unikać walk z większymi jednostkami nieprzyjaciela, nakazywano utrudnianie komunikacji oraz odbijanie jeńców i rekrutów.
Bobrowski, w celu rozszerzenia zasięgu powstania, ogłosił odezwyDo braci Litwinów iDo braci Rusinów, w których wzywał do powszechnej insurekcji. NaWołyniu operował oddział kawaleriiEdmunda Różyckiego, skutecznie nękając podjazdami tamtejszy korpus rosyjski. Powstanie uzyskało trwały punkt oparcia nażytomierszczyznie. Chcąc rozszerzyć powstanie zaBug oddziały powstańcze Romana Rogińskiego,Pawła Lewandowskiego,Władysława Cichorskiego iJana Matlińskiego przeprowadziły koncentrację wSiemiatyczach, skąd jednak zostały wyparte 7 lutego poataku kilku kolumn rosyjskich na miasto[52].
17 lutego Mierosławski przekroczył granicę zaboru rosyjskiego, jednak po dwóch przegranych bitwachpod Krzywosądzem 19 lutego ipod Nową Wsią 21 lutego wrócił do Paryża. Ponownie wrócił do Polski po dwóch tygodniach, lecz nie utrzymał już stanowiska dyktatora powstania.
Zgrupowanie Mariana Langiewicza, połączone z partiąAntoniego Jeziorańskiego wyrwało się 24 lutego 1863 roku z okrążenia przez 3 kolumny wojsk rosyjskich w czasiebitwy pod Małogoszczem. Langiewicz zbliżył się ku granicygalicyjskiej, skąd spodziewał się nadejścia posiłków. 4 marca odparł Rosjan wbitwie pod Pieskową Skałą, a 5 marca z powodzeniem zaatakował ichpod Skałą. 6 marca przybył doGoszczy, 16 km odKrakowa. Po akcesie białych do powstania, 11 marca Langiewicz ogłosił swoją dyktaturę, co uznał Komitet Centralny Narodowy.
Zachowując dla siebie naczelne kierownictwo spraw wojskowych powstania, dyktator powierzył zarząd spraw cywilnychumocowanemu przez siebieRządowi Narodowemu Cywilnemu, który miał działać pod jego kontrolą zwierzchnią. 12 marca ogłosił dekret, którego artykuł 8. rozwiązywałwszelkie dotychczas istniejące władze cywilne i wojskowe krajowe jakiegokolwiek pochodzenia. Tego samego dnia rozwiązała sięDyrekcja Wiejska białych przekazując swoją władzę Rządowi Narodowemu Cywilnemu, oddając mu do dyspozycji naczelników wojewódzkich organizacji białej. Tymczasowy Rząd Narodowy wbrew zamierzeniom białych nie rozwiązał się[53]. Odezwę Langiewicza ogłoszono w Warszawie wraz z komentarzem, że Tymczasowy Rząd Narodowydotychczasową swoją władzę składa w jego ręce i wzywa cały naród do posłuszeństwa dyktatorowi... W części kraju zajętej przez nieprzyjaciela z upoważnienia dyktatora rozkazy i rozporządzenia wydawać będzieKomisja Wykonawcza. Członkami tajnej Komisji Wykonawczej mieli zostać dotychczasowi członkowie Tymczasowego Rządu Narodowego[54].
Siły Langiewicza liczyły wówczas ok. 3 tys. powstańców, ku którym skierował się główny napór wojsk rosyjskich. 17 marca powstańcy pobili Rosjan wbitwie pod Chrobrzem, 18 marca Langiewicz stoczył krwawąbitwę pod Grochowiskami, gdzie utrzymał swoje pozycje. 19 marca po przekroczeniu granicy z Galicją został przezAustriaków aresztowany[55]. Dyktatury Langiewicza nie uznawał czerwony generał Ludwik Mierosławski, który stworzył ze skupionych wokół siebie doradców coś w rodzajugabinetu dyktatury styczniowej. Po aresztowaniu Langiewicza, w ogólnym zamęcieFrançois de Rochebrune ogłosił się z poparciem stronników Mierosławskiego samozwańczymgłównodowodzącym armii powstania w Polsce. 21 marca Langiewicz przekazał z aresztu wTarnowie rozkaz dzienny z oświadczeniem, że nie zrzeka się swej władzy, a do chwili uwolnienia przekazuje ją Tymczasowemu Rządowi Narodowemu[56]. Tego samego dnia przebywający w Krakowie Stefan Bobrowski wydał odezwę głoszącą, że w związku z upadkiem dyktatury Langiewicza władzę naczelną narodową z powrotem obejmuje Tymczasowy Rząd Narodowy i jestjedyną prawnie ukonstytuowaną władzą krajową oraz przywrócił rozwiązaną przez Langiewicza czerwoną Radę Naczelną Galicyjską. Dotychczasowy Dyrektor Wydziału Wojny gen. Józef Wysocki został naczelnikiem sił zbrojnych województwa lubelskiego i ziem ruskich. 26 marca nowym zwierzchnikiem tego wydziału został mianowany gen.Ignacy Marceli Kruszewski, a jego szefem sztabuWładysław Bentkowski[57].
Po kilku tygodniach – w marcu – do powstania przyłączyli się „biali”, przejmując zresztą w krótkim czasie kierownictwo powstania. Stało się to po śmierci przywódców „czerwonych”Stefana Bobrowskiego (w pojedynku) iZygmunta Padlewskiego, rozstrzelanego przez Rosjan. Naczelne dowództwo wojsk powstańczych sprawowali kolejno: gen.Ludwik Mierosławski, gen.Marian Langiewicz iRomuald Traugutt.
Ogromna większość polskich urzędników administracji Królestwa Polskiego wykonywała potajemnie rozkazy Rządu Narodowego. 9 czerwca 1863 w biały dzień, polski personelBanku Polskiego naplacu Bankowym w Warszawie przekazał powstańcom, dowodzonym przezAleksandra Waszkowskiego depozyty Kasy Głównej Królestwa w wysokości 3,6 milionazłotych, 500 tysięcyrubli i wielu listów zastawnych.
19 września 1863 dokonano nieudanegozamachu, nanamiestnika Królestwa Polskiego gen.Fiodora Berga z inspiracji członkaRządu Narodowego i naczelnika wojskowego miasta stołecznego WarszawyIgnacego Chmieleńskiego[58].
Osobny artykuł:Rząd Narodowy (powstanie styczniowe). Zobacz też kategorię:Członkowie władz powstania styczniowego._(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
Centralny Komitet Narodowy, a następnie Tymczasowy Rząd Narodowy i Rząd Narodowy powoływały dyktatorów powstania. Pierwszym byłLudwik Mierosławski (od 17 lutego do 11 marca 1863), drugim –Marian Langiewicz (od 11 marca do 18 marca 1863). Nieformalnym, ostatnim dyktatorem byłRomuald Traugutt (od 17 października 1863 do 10 kwietnia 1864)[59].
Władze powstańcze uznały, że powstało „tajemne” państwo polskie w granicachRzeczypospolitej sprzedrozbiorów. 28 marca 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił opracowany wcześniejRegulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Akt ten przywracał (z małymi zmianami)podział administracyjno-terytorialny Królestwa Polskiego z 1816 roku na 8 województw i 39 powiatów.
Na czele zarządu cywilnego województwa postawiono mianowanych przez Rząd Narodowy naczelników cywilnych. Do ich kompetencji należało: wykonywanie aktów rządowych, ściąganie podatków w województwie, administracja miast, czuwanie nad opinią publiczną, opieka nad rodzinami powstańców, utworzenie i utrzymywanie poczty obywatelskiej, przygotowanie i dostarczanie prowiantu i zaopatrzenia dla walczących oddziałów.
Naczelnicy cywilni województwa mianowali naczelników powiatowych, wykonujących ich rozkazy. Do ich obowiązków należało prowadzenie list osób opodatkowanych podatkiem narodowym, kontrola skarbowa, prowadzenie spisu gmin, w których ogłoszono uwłaszczenie, dystrybucja dostaw wojennych, prowadzenie list osób wrogo nastawionych do powstania, utworzenie i utrzymywanie stałej komunikacji powstańczej w powiecie. W każdym powiecie tworzono Komitet Pomocniczy do spraw skarbu i dostaw dla wojska, na którego czele stał naczelnik powiatowy, z którego inicjatywy powoływano też Komitet Niewiast Polskich, sprawujący opiekę nad rodzinami powstańców. Powołano naczelników miast, stojących na czele zarządu miejskiego, mianowanych przez naczelników cywilnych województw, a pozostających pod rozkazami naczelników powiatów (z wyjątkiem stolicy). W celu sprawowania kontroli nad wszystkimi organami władz w województwach powołano komisarzy rządowych.
22 czerwca 1863Rząd Narodowy określił kompetencje komisarzy wojskowych. Do ich kompetencji należało rozstrzyganie sporów pomiędzy organami władz wojskowych i cywilnych. Sprawy wojskowe pozostawiono wyłącznie naczelnikom wojennym. Dekret z 23 czerwca głosił, żewładza wojskowa względem cywilnej jest wzywająca, a nie rozkazująca. Pośrednikami pomiędzy tymi władzami mieli być organizatorzy wojskowi w województwach, powiatach i okręgach. 2 czerwca 1863Rząd Narodowy (czerwonych prawników) powołał w każdym powiecie i w Warszawie trybunały rewolucyjne, do sądzenia spraw politycznych. Wojskowi pozostający w służbie czynnej podlegali jednak tylko sądom wojennym.Rząd Narodowy (wrześniowy) dekretem z 14 października 1863 roku zniósł urzędy wojewódzkich komisarzy rządowych, naczelników cywilnych i organizatorów wojskowych, powołując urząd komisarza pełnomocnego o nieograniczonej władzy cywilnej. Naczelnikom powiatowym podporządkowano wojskowych organizatorów powiatowych.
15 grudnia 1863 rokuRząd Narodowy (Romualda Traugutta) wydał dekret reorganizujący wojska narodowe. Zlikwidował podział terytorialny wojsk powstańczych na województwa i oddziały oraz naczelników wojskowych województw. Wprowadził podział armii powstańczej na cztery korpusy (I, II, III i IV) dzielące się na dwie lub trzy dywizje (noszące nazwy województw), pułki (posiadające numery w ramach KP od 1 do 12 oraz nazwę powiatu), bataliony i kompanie piechoty oraz dywizje, pułki i szwadrony kawalerii.I Korpus Powstańczy pod dowództwem gen.Michała Kruk-Heydenreicha działający w Lubelskim i Podlaskim,II Korpus Powstańczy pod dowództwem gen. Józefa Hauke-Bosaka działający w Krakowskim, Sandomierskim i Kaliskim,III Korpus Powstańczy pod dowództwem płk. Jana Koziełł-Skały działający w Augustowskim orazIV Korpus Powstańczy bez własnego dowództwa, złożony z samodzielnych dywizji: Mazowieckiej i Płockiej[60].
.jpg)
Początek istnieniagodła powstańczego przyjmuje się połowę roku 1862 r. kiedy pojawia się ono po raz pierwszy na pieczęci utworzonego Komitetu Centralnego Narodowego. Było to oficjalne godło ruchu niepodległościowego składające się wtedy jeszcze z dwóch części:Orła polskiego iPogoni litewskiej na dwupolowej tarczy francuskiej zwieńczonej koroną królewską. Rysunek tego godła, projektuJoachima Lelewela, był przyjęty przez sejm w okresiepowstania listopadowego. Wizerunek wspólnego polsko-litewskiego godła występuje na licznych ulotkach i znakach z tamtego okresu[61].
Tuż przed wybuchem powstania, a mianowicie 18 stycznia 1863 r.Komitet Centralny Narodowy podjął uchwałę o ustanowieniu nowego godła państwowego, składającego się z trzech herbów:polskiego Orła, litewskiejPogoni irusińskiegoArchanioła Michała. Formalnie przyjęcie wizerunku archanioła Michała, tłumaczono faktem, że był to herbguberni kijowskiej[61].
Wśród członków Komitetu Centralnego Narodowego dyskusję wywołała forma emblematu łączącego te trzyherby. Nie chcąc przesądzać formy rządów zdecydowano, aby herb nie był zwieńczony koroną królewską. Na posiedzeniu w dniu 19 stycznia 1863 r. przyjęto i zatwierdzono, że w miejsce korony na herbie będzie krzyż. Stwierdzono, że krzyż nie może obrażać niczyich uczuć politycznych, a równocześnie będzie symbolem (w szerokim pojęciu) miłości, prawdy i sprawiedliwości. Wykonano wkrótce pieczęć z nowym godłem. Z powodu pomyłki rytownika, który wykonał pieczęć dolaku, nie można było nowej pieczęci z nowym godłem użyć zgodnie z przeznaczeniem do opieczętowaniamanifestu Rządu Tymczasowego. Między 21 stycznia a 13 lutego 1863 r. nową pieczęcią opatrzono zaledwie cztery dokumenty. Zarówno pieczęć jak i dokumenty nią opatrzone nie zachowały się. Większość dokumentów była więc opatrzona odciskiem starej pieczęci, z starym godłem zawierającym tylko polskiego Orła i litewską Pogoń na wspólnej tarczy zwieńczonej królewską koroną[61].
30 marca 1863 r. powołano komisarza rządowego na Rusi (Ruś zgodnie zpodziałem administracyjnym I Rzeczypospolitej składała się z kilku wschodnich województw. Obecnie jest to zachodnia Ukraina.). Został on wyposażony w nową pieczęć. Widniejące na pieczęci godło miało nieco zmodyfikowaną postać wobec godła przyjętego w styczniu 1863 r. Składało się z trzech tarcz przedstawiających polskiego Orła, litewskiej Pogoni i Archanioła Michała. Na pieczęci nie było korony, ani krzyża[61].
Wiosną 1863 r. w związku z przygotowywaniem wybuchu planowanego na maj powstania zbrojnego na Rusi (dzisiejsza zachodnia Ukraina),Komitet Prowincjonalny na Rusi posługiwał się nową pieczęcią, na której widniało potrójne godło, Orzeł, Pogoń i Archanioł Michał. Wszystkie trzy herby umieszczono na pięciokątnych tarczach, tworzących jedną figurę. Orzeł umieszczony był na górnym najbardziej zaszczytnym miejscu. Takie heraldyczne rozmieszczenie sugerowało przodującą rolę Polski w walce niepodległościowej. Korony jak też i znaku krzyża na pieczęci nie było[61].
10 maja 1863 r.Tymczasowy Rząd Narodowy przekształcił się wRząd Narodowy. W dekrecie wydanym z tej okazji wprowadzono nową pieczęć. Wszystkie trzy herby umieszczono na jednej tarczy, w górnej jej części Orzeł (z lewej) i Pogoń (z prawej), a na dole Archanioł Michał. Tarczę wieńczyła królewska korona, co wynikało z kierunku politycznego aktualnych władz powstańczych. Zmiany zaszły w wizerunku Orła polskiego, dzierżącego w szponach miecz i krzyż co miało przypominać, że Orzeł (Polska) walczy o swoją niepodległość[61].
Ustanowienie nowego godła powstańczego miało też wyraz działań w sferze dyplomatycznej, gdzie zabiegano o przyznanie powstańcom praw strony walczącej. Wymagało to określenia charakteru władzy powstańczej (korona) jak i terytorium na jakim ta władza się rozciąga (trzy herby)[61]. Po 10 maja 1863 r. wszystkie nowe pieczęcie były opatrzone nowym, potrójnym godłem. Wizerunek godła umieszczono w formie znaku wodnego na blankietach, na których wystawiano dokumenty Rządu Narodowego. Wizerunek godła umieszczono również na obligacjach pożyczki narodowej. Wzór rysunku w zasadzie był jednaki. Zdarzały się jednak drobne różnice. Rząd Narodowy forsowałrepublikańskiego, niekoronowanego Orła w godle. Tymczasem na galicyjskich i niektórych zagranicznych pieczęciach Orzeł posiadał koronę co było wynikiemmonarchistycznych nadziei[61].
Wybuch powstania styczniowego podważył rodzący się sojuszfrancusko-rosyjski. 29 stycznia 1863Prusy zmobilizowały nad granicą Królestwa Polskiego 4 korpusy wojska (połowę armii pruskiej). 8 lutego wPetersburgu podpisano rosyjsko-pruskąkonwencję Alvenslebena, zakładającą udzielanie sobie wzajemnej pomocy przez wojska rosyjskie i pruskie (na życzenie drugiej strony) w tłumieniu polskiego powstania.Cesarz FrancjiNapoleon III Bonaparte potraktował to zbliżenie jako zerwanie porozumień rosyjsko-francuskich. Zwrócił się do caraAleksandra II z odręcznym pismem, w którym zażądał przywrócenia Królestwu Polskiemustatusu konstytucyjnego z 1815. O poparcie swych starań zwrócił się do ambasadorabrytyjskiego. Jednocześnie za pośrednictwemcesarzowej Eugenii nawiązał negocjacje z ambasadoremaustriackimRichardem Klemensem, księciem von Metternich-Winneburg. Zaproponował mu odbudowanie Polski pod berłem jednego zhabsburskich arcyksiążąt. Austria odzyskałaby wtedyŚląsk i hegemonię wNiemczech,WłochyWenecję, Francja zagarnęłaby lewy brzegRenu.
Władze rosyjskie zaleciły Francji niewtrącanie się w kwestię polską, o ile życzy sobie ona zachować przyjaźń z Rosją. Rządy brytyjski i austriacki wyrażały gotowość dyplomatycznego popierania sprawy polskiej bez uciekania się do wojny. 15 lutego 1863 Napoleon III powiadomił przywódcęHôtelu Lambert ks.Władysława Czartoryskiego, że powstanie polskie powinno trwać, bowiem sprawa polska staje się europejską. To skłoniło 16 lutegostronnictwo białych do poparcia insurekcji.
We Francji powstańcy zyskali sympatię środowiskkatolickich,liberalno-masońskich,socjalistycznych. Zbierano składki na rzecz powstania, sprawa polska stała się jednym z tematów agitacji przedwyborczej w zmaganiach rządu francuskiego z opozycją. Uliczne wystąpienia antyrosyjskie tłumiła francuska policja.
Londyńscy demokraci zorganizowaliwyprawę morską na pomoc polskim powstańcom. W nocy z 21 marca na 22 marca 1863 wyruszył z Londynu wynajęty parowiecWard Jackson, wiozący na pokładzie 185 ochotników różnej narodowości, 2 działa, tysiące karabinów. Organizatorami wyprawy byliGiuseppe Mazzini,Aleksander Hercen,Nikołaj Piotrowicz Ogariow, wDanii wszedł na pokładMichaił Bakunin. Wywiad rosyjski był o wszystkim od początku poinformowany,Flota Bałtycka postawiona została w stan pogotowia. Rządszwedzki pod naciskiem Rosji internował statek w porcieMalmö.
W brytyjskiejIzbie Gmin, parlamencie włoskim wTurynie, nawet w Sejmie pruskim wBerlinie w czasie debat przeważały głosy przychylne dla sprawy polskiej, nie łączyło się to jednak z podejmowaniem konkretnych działań tych państw[62].
Wspólny nacisk mocarstw spowodował, że już na początku marca 1863Otto von Bismarck iAleksander Gorczakow zrezygnowali ze stosowania zapisów konwencji Alvenslebena. 17 kwietnia tego roku Wielka Brytania, Francja i Austria wystąpiły równocześnie z notami w sprawie polskiej w Sankt Petersburgu. Dyplomacji francuskiej udało się skłonić państwa-sygnatariuszytraktatów wiedeńskich do podobnego wystąpienia. Swoje noty wysłały:Szwecja, Dania,Królestwo Niderlandów,Hiszpania iPortugalia. Podobnie postąpiły Włochy iImperium Osmańskie.
Rząd Narodowy dekretem z 15 maja 1863 roku powołałAgencję Główną w Paryżu, organ władz koordynujący powstańczą działalność dyplomatyczną na arenie międzynarodowej, kierowany przez księcia Władysława Czartoryskiego[63].
Trzy mocarstwa przedstawiły 17 i 18 czerwca wspólny plan uregulowania kwestii polskiej. Tzw.sześć punktów, zakładało: amnestię, przedstawicielstwo narodowe, polską administrację, sądownictwo i szkolnictwo, swobodę wyznaniową, praworządny system poboru do wojska. Dla przeprowadzenia tych postulatów mocarstwa proponowały zwołanie kongresu sygnatariuszy traktatów wiedeńskich, a na czas jego trwania zamierzały narzucić stronom zawieszenie broni.Rząd Narodowy (Karola Majewskiego) zastrzegł, że postulaty te powinny być rozciągnięte także naziemie zabrane, a nadzór nad wykonywaniem tych postanowień powinien być sprawowany przez międzynarodową komisję kontrolną.
Odrzucając to ultimatum Rosja ryzykowała wybuch wojny z koalicją brytyjsko-francusko-austriacką. Mimo to car odrzucił te warunki 7 lipca 1863. Osamotniona przez swych sprzymierzeńców Francja 7 sierpnia podjęła decyzję o niewszczynaniu działań zbrojnych przeciwko Imperium Rosyjskiemu.Jeszcze 5 listopada 1863 Napoleon III postulował zwołanie konferencji międzynarodowej w związku z sytuacją w Polsce. W 1864 po wybuchuwojny o Szlezwik Austria ostatecznie powróciła do sojuszu państw zaborczych. 12 lutego 1864 roku francuskiSenat i brytyjska Izba Gmin oddaliły żądania by uznać polskich powstańców zastronę wojującą[64]. 29 lutego tego roku władze austriackie proklamowały wGalicji stan oblężenia. 8 marca wParyżu zawarto układ polsko-węgierski o jednoczesnych powstaniach zbrojnych przeciwko Austrii. Parafowali go: gen.György Klapka iJózef Ordęga. Romuald Traugutt zatwierdził go 7 kwietnia[65].
Dlastanów Unii w Ameryce Północnej pogrążonych wwojnie secesyjnej wybuch powstania styczniowego oznaczał odsunięcie groźby interwencji Francji i Wielkiej Brytanii po stronieSkonfederowanych Stanów Ameryki. Dyplomaci unii odcięli się od wspólnego wystąpienia francusko-austriacko-brytyjskiego w sprawie polskiej, popierając we wszystkim liberalną Rosję przeciwko reakcyjnej, katolickiej i despotycznej Polsce. Jesienią 1863 doNowego Jorku iSan Francisco przybyłaMarynarka Wojenna Imperium Rosyjskiego, by ukryć się przed możliwą blokadą naMorzu Bałtyckim i by móc zagrozić brytyjskim szlakom komunikacyjnym[66].
Papiestwo reprezentowane przez papieżaPiusa IX potępiło wybuch powstania styczniowego, o czym został poinformowany w czasie audiencji 28 stycznia 1863 r.Ludwik Orpiszewski, wysłannikWładysława Czartoryskiego emisariusza dyplomatycznegoRządu Narodowego[67][68]. Brak jest oficjalnego przemówienia tronowego papieża z 24 kwietnia 1864 r., Przytaczane są natomiast trzy jego wersje, wszystkie trzy wydrukowane w gazetach różnych kierunków. Różnią się one znacznie między sobą. We wszystkich protestuje papież przeciw prześladowaniu Kościoła katolickiego przez Rosję. Lecz w pierwszej jest mowa o „sprawiedliwym powstaniu w Polsce”. W drugiej (tzw. kardynalskiej) o „nierozważnym powstaniu”... W trzeciej (jezuickiej) o „niesprawiedliwym buncie” (ingiusta ribellione), który car miał prawo poskromić. Z pewnością jednym z powodów takich zmian były wahania Watykanu co do kierunku jego polityki zagranicznej, próby powtórnego porozumienia się z caratem. Wersja jezuicka wywołała wiele szumu. Uznano ją za potępienie Polski przez papieża. Niektóre gazety francuskie, a także krakowski „Czas” zaprzeczyły autentyczności tej wersji. Wiedziano jednakże, że „Civilta Cattolica” drukowała się pod kontrolą Antonellego (inni twierdzili, że sam papież przeprowadzał jej korekty)[67].
Osobny artykuł:Stosunki Polski ze Stolicą Apostolską. Zobacz też kategorię:Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie styczniowe).
Powstanie objęło całe Królestwo Polskie, znaczną częśćLitwy orazWołynia; powstanie trwało ponad rok. 21 lutego 1864 r. udało się Rosjanom rozbić wbitwie pod Opatowem polskie oddziały zGór Świętokrzyskich, dowodzone przezLudwika Topora-Zwierzdowskiego, a także partie operujące naPodlasiu. Do kwietnia walczyło zgrupowanieJózefa Hauke-Bosaka, a w Lubelskiem działał jeszcze, wycofawszy się z Grodzieńszczyzny oddział dzielny, którym dowodziłWalery Wróblewski. WPoznańskiem i wGalicji sformowały się nowe siły, lecz nie były one w stanie wejść do walki ze względu na ścisłe obstawienie granic przez wojska pruskie i austriackie. Najdłużej, bo do grudnia 1864 r., walczył oddział powstańczy księdza generałaStanisława Brzóski naPodlasiu, który podczas powstania brał udział w bitwach podSiemiatyczami,Woskrzenicami,Gręzówką,Włodawą,Sławatyczami iFajsławicami. Był to również ostatni oddział Powstania Styczniowego. Ksiądz Brzóska po ujęciu został powieszony wSokołowie Podlaskim[69].
Po początkowych sukcesach organizacyjnych, także wojskowych, powstańcy zaczęli jednak ulegać przeważającym siłom rosyjskim. Traugutt starał się wciągnąć do walk ludność chłopską, głosząc hasło działania „z ludem i przez lud”. Faktycznie udział chłopów w oddziałach partyzanckich znacznie wtedy wzrósł, lecz opuścili je po ogłoszeniu 2 marca 1864 r. carskiego dekretu ouwłaszczeniu i przyznaniu chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię.
Powstanie ze względu na znaczną dysproporcję sił stron walczących przybrało formęwojny partyzanckiej. Stoczono 1229 rozproszonych potyczek i mniejszych bitew, w tym 956 w Kongresówce, 236 na Litwie, pozostałe na Białorusi i Ukrainie (według oficjalnych źródeł rosyjskich miało miejsce 631 bitew i potyczek, w tym w 1863 r. – 547, a w 1864 r. – 84[3]). Oddziały polskie unikały walnej bitwy, która mogła się zakończyć totalną porażką powstania. W wojskach powstańczych służyło łącznie ok. 200 tysięcy ludzi, jednak jednocześnie w walkach brało udział ok. 30 tysięcy żołnierzy.
Za najmłodszego powstańca styczniowego uznaje sięLudwika Ruscha, a najmłodszego powstańca zesłanego na SyberięFeliksa Wiktora Riedla.
Straty polskie wyniosły około 10-20 tys. powstańców (źródła rosyjskie mówią o liczbie do 30 tys.[2][3]), jednak są to tylko liczby szacunkowe. Straty rosyjskie wyniosły ogółem 4,5 tys. (zabitych, rannych i zaginionych), w tym 3343 w Królestwie Polskim (826 zabitych, 2169 rannych, 348 zaginionych)[2][3]. Historycy polscy szacują jednak straty rosyjskie na ok. 10 tys.[b].
Nie nadeszła żadna pomoc z zagranicy, na jaką liczono, zwłaszcza od Francji. Mocarstwa zachodnie poprzestały na wydawaniu bardzo ogólnych deklaracji dyplomatycznych, uważając polską insurekcję za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego.
Działalnośćrosyjskich komisji śledczych doprowadziła wkrótce do rozbicia organizacji powstańczej. 5 sierpnia 1864 na stokachCytadeli Warszawskiej zostali powieszeni członkowie władz Rządu Narodowego:Romuald Traugutt,Roman Żuliński,Józef Toczyski,Rafał Krajewski iJan Jeziorański[70].
Ludność złożyła 589 adresów wiernopoddańczych z 104 726 podpisami.Szlachta podpisała 13 adresów (3220 podpisów), chłopi i koloniści 257 (31 137 podpisów), mieszczanie iŻydzi 308 (69 645 podpisów), duchowieństwo 8 (568 podpisów)[71].
Rosjanie rozpoczęli represje natychmiast po stłumieniu powstania, wiele tysięcy ludzi ich wprowadzenie kosztowało życie. Powstańcy ginęli podczas potyczek lub zostali zamordowani przez wojska rosyjskie (np. w dniu 23 grudnia 1863 r. – stracenie Z. Chmieleńskiego w Radomiu). Około 20-25 tys. uczestników walkzesłano naSyberię[72]. Władze rosyjskie przystąpiły też do wzmożonejrusyfikacji społeczeństwa polskiego, mającej na celu upodobnienie Kongresówki do innych prowincji Imperium Rosyjskiego. W 1867 zniesiono całkowicie autonomię Królestwa Polskiego, nazywanego odtądKrajem Nadwiślańskim.
Szczególnie krwawo Rosjanie rozprawili się z powstaniem naLitwie, którą terroryzowały egzekucje generał-gubernatoraMichaiła Murawjowa „Wieszatiela”. Rozstrzelano bądź powieszono 700 osób, ok. 40 tys. wysyłano etapami na katorgę na Syberię. Skonfiskowano 1660 majątków szlacheckich, oddając je na licytację lub obdarowując nimi oficerów rosyjskich. W ramach represji miastom, które czynnie popierały powstanie odbieranoprawa miejskie, powodując ich upadek. Skasowano też wszystkie klasztory w Królestwie, które były głównymi ośrodkami polskiego oporu.
Epilogiem tego zrywu narodowego był wybuchpowstania zabajkalskiego w czerwcu 1866, zorganizowanego przez polskich zesłańców[72].
Po upadkuPowstania Styczniowego carat rozpoczął kampanię na rzecz „eliminacji polskich wpływów” wKraju Północno-Zachodnim (Białoruś i Litwa) i wKraju Południowo-Zachodnim (Ukraina). Car Aleksander II podjął działania zmierzające do rusyfikacji Podola, Wołynia i Kijowszczyzny i pozbycia się z niej wpływów polskich poprzez doprowadzenie do zmniejszenia liczby polskich majątków ziemskich, zwolnienie z pracy urzędników wyznania rzymskokatolickiego, przyspieszenie procesu zamykania klasztorów i kościołów rzymskokatolickich, zamknięcia szkół polskich, wprowadzenie specjalnych obciążeń podatkowych dla Polaków[73]. Plan tej kampanii składał się z wielu elementów i w całości został zrealizowany. Polski ruch narodowy na Białorusi, Litwie i Ukrainie został poważnie nadszarpnięty, a Rosja zwiększyła swoje wpływy (politycznie, kulturowo, religijnie i ekonomicznie). Przygotowując kadry nauczycieli i drobnych urzędników dorusyfikacji Białorusinów, Litwinów i Ukraińców, władze rosyjskie wykształciły w sposób niezamierzony kadry litewskich, białoruskich i (w mniejszym stopniu) ukraińskich działaczy narodowych[74].
Stefan Kieniewicz, autor fundamentalnej monografii powstania styczniowego w stulecie jego wybuchu tak oceniał jego długofalowe skutki:
Bosak ujmował rzecz jeszcze wyraźniej: „Zachowajmy ten urok [Rządu Narodowego] tym nowym 5 milionom Polaków, których my stworzyli i tym samym dzieło nasze i ojczyznę uratujemy! Teraz już Polska, ojczyzna nasza, nigdy nie zginie! Teraz – są Polacy! Nowych 5 milionów! A więc Polska jest i będzie”. Rozumiemy, że w chwili klęski czerwoni działacze w stwierdzeniach takich szukali pokrzepienia i usprawiedliwienia. Co nas zdumiewa dzisiaj, po stu latach, to jak dalece trafna okazała się prognoza Haukego.
Sądząc z pozoru, po klęsce powstania sprawa polska dosięgła dna. Autonomia Królestwa uległa likwidacji, język polski wyrugowano ze szkół i urzędów, zamkniętoSzkołę Główną. Ze sprawą polską przestano się liczyć na arenie międzynarodowej. Luminarze społeczeństwa polskiego, niezależnie od swych przekonań politycznych publicznie odrzekali się dążenia do niepodległości.
Tak rzecz się miała w pierwszym dziesięcioleciu po powstaniu. W perspektywie lat stu historia przedstawia się inaczej. Naród podźwignął się z klęski wyjątkowo szybko. W ostatnich trzech dekadach XIX w. nastąpił w Królestwie Polskim gwałtowny skok demograficzny, niemniej potężny wzrost produkcji przemysłowej, wzrost urbanizacji, podniesienie się stopy życiowej. Tym gospodarczym procesom towarzyszył bujny rozwój czasopiśmiennictwa, literatury pięknej, teatru, malarstwa. Co zaś szczególnie ważne: na przekór rusyfikacyjnej polityceHurki iApuchtina na wsi zaczęło się szerzyć czytelnictwo polskie. U podłoża procesów tych leżały różne przyczyny; wszystkie razem świadczyły o jednym: o wyjątkowo szybkim postępie Królestwa na drodze kapitalistycznego rozwoju. Zaś podstawową przesłanką tego rozwoju był radykalny charakter reformy uwłaszczeniowej ogłoszonej w 1864 roku.
Zapowiedzi Bosaka zaczęły sprawdzać się mniej więcej w ćwierć wieku po upadku powstania. Wówczas w Królestwie Polskim okazało się już nie 5, ale blisko 7 mln Polaków, uświadomionych narodowo w stopniu znacznie wyższym, aniżeli w 1863 r. Masowy udział robotników i chłopów w ruchach rewolucyjnych i niepodległościowych, poczynając od przełomu XIX i XX w. umożliwił wznowienie walki o niepodległość, w zmienionych teraz na korzyść warunkach politycznych.
Wtedy też, w dziesięcioleciu, które poprzedza I wojnę światową, ożywa znowu w pamięci zbiorowej wspomnienie 63 roku. Nie zanikło ono i przedtem, pielęgnowała je emigracja, przypominali rocznice powstania skupieni głównie we Lwowie weterani.Ujejski iAsnyk w poezji,Sowiński w dramacie,Kraszewski-Bolesławita w powieści,Grottger w mistrzowskiej, plastycznej syntezie bronili czci pokonanego ruchu. Pod zaborem rosyjskim literatura i sztuka milczały na ten temat. A jednak co drugi pamiętnik ludzi zrodzonych nazajutrz po klęsce, mniejsza o to, w jakim środowisku: wielkopańskim, inteligenckim, chłopskim, robotniczym, a także niemieckim, żydowskim – co drugi pamiętnik świadczy, żetradycja powstania w ukryciu jednak trwała. Dwie największe powieści polskie, poświęcone drugiej połowie XIX wieku: „Lalka” i „Nad Niemnem” biorą jako punkt wyjścia powstanie styczniowe.
„Pożary wstaną z popiołów” – przepowiedział w „Ostatniej strofie” Ujejski. Zapowiadała je literatura piękna pierwszych lat XX w. : „Gloria victis”, „Wierna rzeka”, „Kryjaki”. Zapowiadała też historiografia pod pióremLimanowskiego,Grabca iTokarza. Trzeba też zwrócić uwagę, iżŻeromski,Strug,Daniłowski nie idealizowali powstania en bloc, wręcz przeciwnie: ukazywali jego sprzeczność wewnętrzną, z błędów popełnionych przed pół wiekiem wyprowadzali naukę na dzień dzisiejszy. Pokolenie wchodzące w życie w dobie I wojny światowej czerpało ze styczniowych tradycji nie tylko lekcję patriotyzmu, ale i lekcję radykalizmu społecznego[8].
Po upadku powstania styczniowego część powstańców wzięła udział wefrancuskiej interwencji w Meksyku. Polacy służyli tam w dwóch osobnych zgrupowaniach wAustriackim Korpusie Ochotniczym, oraz we francuskiejLegii Cudzoziemskiej[75].
W przypadku Austriackiego Korpusu Ochotniczego uczestnikom wyprawy do Meksyku obiecywano przydział ziemi i gospodarstw rolnych. Miało to nastąpić w przypadku zwycięstwa, co jednak nie nastąpiło[76]. Na dworze meksykańskim rozważano plan stworzenia przy Austriackim Korpusie Ochotniczym osobnego polskiego legionu, złożonego z internowanych w Austrii uczestników powstania styczniowego, do czego ostatecznie jednak nie doszło[77].
Rekrutacja ochotników rozpoczęła się w czerwcu 1864 r. Ogółem zgłosiło się 8620 ochotników, w tym 945 Polaków[78]. Akcję agitacyjną za wstąpieniem do korpusu prowadzono między innymi wśród internowanych przez Austriaków powstańców styczniowych wOłomuńcu,Königgrätz,Igławie iTeltsch. W ten sposób Austriacy próbowali rozwiązać problem organizacyjno-finansowy internowanych uczestników powstania styczniowego, których liczba w 1864 ciągle wzrastała[78]. Internowanym obiecywano wyjście na wolność, wysokiżołd, przygody wojskowe w egzotycznym kraju, awanse, a przede wszystkim możliwość otrzymania gospodarstwa rolnego[79]. Ogółem na 945 Polaków, którzy się zgłosili było 541 uczestników powstania styczniowego, oraz 404 Polaków z Galicji. Ostatecznie do wyjazdu Meksyku przygotowano 840 Polaków, w tym 541 powstańców styczniowych i 299 Polaków z Galicji[79]. Polaków przydzielono do różnych formacji: 470 służyło w piechocie, 353 w ułanach, 17 w artylerii i formacjach inżynieryjnych. Ostatecznie do Meksyku dotarło i uczestniczyło w działaniach wojennych 824 ochotników polskich. Liczebność Austriackiego Korpusu Ochotniczego ocenia się na 7000 do 7600 żołnierzy[79].
Druga jednostka wojskowa walcząca w Meksyku, w której służyli byli powstańcy styczniowi, to francuska Legia Cudzoziemska. Ogółem w szeregach Legii Cudzoziemskiej walczyło w Meksyku około 4000 żołnierzy. Wśród legionistów znalazło się 169 Polaków[80]. Ocenia się, że między 89 a 95 legionistów walczyło w powstaniu styczniowym[81].
W roku 1887 z inicjatywy byłego powstańcaJózefa Kajetana Janowskiego (sekretarza stanu Rady Narodowej, członka Komitetu Centralnego Narodowego) i Ignacego Kurniewicza powołano pierwsze towarzystwo weteranów powstania we Lwowie. Jego pierwszym prezesem zostałKarol Widman. W skład pierwszego zarządu weszli m.in.:Zygmunt Kieszkowski, Jan Wewiórski, Henryk hrabia Skarbek, Arnold Zamorski, ks. Jan Poliński. Sekretarzem towarzystwa był Edward Webersfeld. Od r. 1888[82] w zarządzie znaleźli się m.in.: Antoni Jaksa-Chamiec,Leon Syroczyński, drBogusław Longchamps. Honorowymi członkami zaś byli:Adam Stanisław Sapieha, ks. abpIsakowicz, dr B. Radziszewski. Wówczas też zatwierdzono pierwszy statut towarzystwa. W roku 1904 prezesurę objął poseł lwowskiego Sejmu Krajowego –Józef hrabia Męciński[83]. Nadrzędnym celem lwowskiego, jak i kolejnych oddziałów TWPUP (które powstawały w kolejnych latach zarówno w Galicji, jak i w Królestwie Polskim) była pomoc materialna żyjącym weteranom powstania. W roku 1902 w 42 oddziałach (delegacjach) towarzystwa na terenie samej tylko Galicji zrzeszonych było 860 członków (w tym 180 wspierających).Towarzystwo sfinansowało kwaterę Łyczakowską powstańców – tzw. „Górkę powstańców”, gdzie przez lata chowano zmarłych weteranów[84]. W roku 1893 utworzono też dzięki lwowianom m.in. krakowskie Przytulisko Uczestników Powstania z roku 1863/1864, które najpierw mieściło się w krakowskim schronisku Brata Alberta, a od r. 1895 w podkrakowskim Zwierzyńcu[85]. W 1901 roku Towarzystwo zakupiło dom przy ul. Biskupiej 16 gdzie przeniesiono Przytulisko. Mieszkający w nim weterani oprócz utrzymania otrzymywali umundurowanie, bieliznę i opranie. Zdrowsi i silniejsi pracowali m.in. pilnując Muzeum Narodowego czy nadzorowali cmentarz. Za te prace Towarzystwo otrzymywało od Rady miasta i Muzeum Narodowego stałą subwencję[86].
Osobny artykuł:Pensja weteranów powstań z 1830, 1848 i 1863 w II RP. Zobacz też kategorię:Weterani powstania styczniowego w II Rzeczypospolitej.
.PNG)
Dnia 21 stycznia 1919 rokuJózef Piłsudski wydał rozkaz specjalny (Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 6), na mocy którego weterani powstania styczniowego zostali uznani za "weteranów Wojsk Polskich z 1863 r." i uzyskali prawo do noszenia w dni uroczyste munduru wojskowego, którego zaprojektowanie Piłsudski zlecił Ministerstwu Spraw Wojskowych[87]. Weterani nosili specjalne fioletowe mundury i cieszyli się szczególnym szacunkiem społecznym[88]. Rozpoznawano ich po czapkach rogatywkach ozdabianych srebrnym orłem lub biało-czerwoną kokardą, która podczas walk stała się ich najbardziej typowym atrybutem. Następnie uzyskali prawo do stałejpensji państwowej.
W grudniu 1919 specjalna komisja przyznała prawa weteranów 3644 osobom.
Ustawą z 18 grudnia 1919 r. weteranom powstania styczniowego (a także powstania listopadowego i Wiosny Ludów) nadano honorowy stopień podporucznika, a tym, którzy legitymowali się wyższym stopniem oficerskim przyznanym podczas powstania, potwierdzono odpowiedni wyższy stopień.
Na warszawskiejPradze uruchomiono dla nich specjalne, wzorowo prowadzone, schronisko św. Teresy. Sześćdziesiąt lat po wybuchu powstania żyło jeszcze 1970 weteranów, w roku 1924 – 1791, w roku 1928 – 1350, a w roku 1932 – 386. 22 stycznia 1933 podczas uroczystych obchodów 70. rocznicy żyło ich jeszcze 258. W 1938 żyło już tylko 52 weteranów; w obchodzonych wówczas uroczystościach 75. rocznicy powstania wzięło bezpośredni udział szesnastu z nich[89]. Według oficjalnych danych na początku 1939 w 76. rocznicę powstania żyło nadal 36 ostatnich weteranów powstania, w tym trzy kobiety[90]. Najdłużej żyjącym weteranem byłFeliks Bartczuk, który zmarł w 1946.
W latach 1933-38 założono z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Weteranów 1863 r. kwaterę weteranów Powstania Styczniowego naCmentarzu Wojskowym w Warszawie. Na murze oddzielającym cmentarz od strony wschodniej umieszczono 212 tabliczek z nazwiskami uczestników powstania, zmarłych w więzieniach carskich w kraju i na obczyźnie. W kwaterze, składającej się z czterech rzędów, spoczywa 68 (w tym 8 nieznanych) weteranów powstania 1863 r. Już u schyłku lat dziewięćdziesiątych XIX w. z inicjatywy Towarzystwa Wzajemnej Pomocy uczestników Powstania Polskiego z roku 1863/64 kwaterę powstańców styczniowych wydzielono naCmentarzu Łyczakowskim we Lwowie[91].
W czasie trwania powstania styczniowego nie było ustanowionego odgórnego systemu odznaczania wyróżniających się powstańców. Zdarzało się jednak, że w niektórych oddziałach, lokalnie stosowano nieformalny system odznaczania. Coś takiego miało miejsce w oddzialeDionizego Czachowskiego. Do powstania miało trafić 100 srebrnych medalików do noszenia na szyi lub piersi, udzielonych przez papieżaPiusa IX z zupełnym odpustem. Medaliki miały być rozdane wśród najbardziej odznaczających się powstańców we wszystkich oddziałach powstańczych. Dziewięć takich odznak, trafiło i zostało rozdanych w oddziale Czachowskiego[92].
Sformalizowany system odznaczania powstańców styczniowych nastąpił dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Pierwszego uroczystego odznaczenia dokonano 5 sierpnia 1921 w rocznicę śmierciRomualda Traugutta na stokach Cytadeli. Zasłużonych powstańców udekorowano wtedy trzema różnymi rodzajami odznaczeń[93][94]:
Kwestię dalszych odznaczeń, zarówno wojskowych jak i cywilnych ustalił Minister Spraw Wojskowych rozkazem z 15.02.1923, którym powołał do życia Komisję Odznaczeń dla weteranów powstania narodowego 1863 roku. Na wniosek Komisji 28 weteranów odznaczonych zostało Orderem Odrodzenia Polski za zasługi obywatelskie, 41 weteranów otrzymało order Virtuti Militari, a 168 Krzyż Walecznych za czyny bojowe w okresie powstań narodowych[93].
Prezydent RP Ignacy Mościcki dekretem z 29 października 1930 r. ustanowił trzystopniowe odznaczenie wojskowe:Krzyż niepodległości z Mieczami, Krzyż Niepodległości i Medal Niepodległości. Ze względu na sędziwy wiek powstańców to powstańcy styczniowi zostali pierwszą grupą, która została odznaczona. Ogółem odznaczono 468 weteranów w tym: 366 weteranów otrzymało Krzyże Niepodległości z Mieczami, 50 powstańców otrzymało Krzyże Niepodległości, a 52 Medale Niepodległości. W liczbie odznaczonych Krzyżem Niepodległości z Mieczami mieści się jedno odznaczenie zbiorowe, którym odznaczono poległych i zmarłych uczestników Powstania Styczniowego, jako symbolu ich zasług w walce o niepodległość Polski[95].
W 1933 roku Komitet Obywatelski Obchodu 70-lecia powstania styczniowego ustanowił odznakę pamiątkową:Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego. Krzyż otrzymali wszyscy żyjący weterani czyli 258 osób. Dodatkowo odznakę otrzymały osoby, które pomagały i opiekowały się weteranami.
3 maja 1936 roku odbyły się w Katowicach uroczystości związane z 15 rocznicą wybuchuIII Powstania Śląskiego. Wzięła w nich udział delegacja weteranów z 1863. Tam też Generalny Inspektor Sił Zbrojnych gen. dyw.Edward Rydz-Śmigły przybyłych dziesięciu weteranów 1863 odznaczyłKrzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi. Pozostałym żyjącym weteranom odznaczenie miało być przekazane przez przedstawicieli najbliższej grupy Związku Powstańców Śląskich lub najbliższego Zarządu Powiatowego Federacji Polskich Związków Obrony Ojczyzny[95].
W styczniu 1938 roku z okazji 75 rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego prezydent RP odznaczył 50 weteranów i 2 weteranki 1863 Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz jedną weterankęZłotym Krzyżem Zasługi[95].
Dnia 9 marca 1920 zostały zatwierdzone tzw. przepisy ubiorcze weteranów z 1863. Ubiór taki składał się według przepisów z czamary, spodni, płaszcza i czapki:
W maju 1922 zostały zmienione przepisy dotyczące ubioru weteranów, który odtąd składał się z surduta, spodni, płaszcza i czapki:
Zobacz też kategorię:Bitwy powstania styczniowego.Zbrodnia wMołożowie 19 maja 1863 r. Zbrodnia dokonana przez żołnierzy rosyjskich na rannych powstańcach umieszczonych w szpitalu polowym w folwarku Mołożów oraz na cywilnych mieszkańcach Mołożowa.
Walki żołnierza polskiego w powstaniu styczniowym zostały, po 1990 r., upamiętnione naGrobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, „NOC STYCZNIOWA 22/23 I 1863”.
Uchwałą z 3 sierpnia 2012Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku2013Rokiem Powstania Styczniowego[96].
Wiele Szkół w Polsce przyjęło za patrona Powstańców Styczniowych m.in.: Szkoła Podstawowa w Smardzewie (gmina Sochocin)[97], Szkoła Podstawowa w Zwoleniu (gmina Gostynin)[98], Szkoła Podstawowa w Lubochni (gmina Lubochnia)[99].
Zobacz też kategorię:Powstanie styczniowe w kulturze.
W czasie i po upadku powstania noszono powszechnie tzw.biżuterię patriotyczną,czarną biżuterię. Były to m.in.: krzyżyki, obrączki, pierścionki, broszki, klamry, spinki do mankietów i krawatów wykonane z tanich materiałów, na przykład zpatynowanego na czarno (oksydowanego) żelaza, ołowiu z włosów ludzkich lub włosia końskiego, drewna. Zawierała znaki symbolizujące wierność Polaków "Bogu i Ojczyźnie", powszechnie noszone były żeliwne krzyżyki różnej wielkości z datami dziennymi manifestacji. Dodatkowo korale noszono w taki sposób, by ich wiązanie przypominało pętlę. Kobietom zalecano noszenie czarnych sukni z białymi elementami, mężczyźni nosili czarne surduty. Starano się też manifestować skromność, dając tym samym do zrozumienia, że prawdziwi patrioci powinni przekazywać kosztowności na rzecz powstania. Złoto zastąpiła biżuteria wykonywana z lawy wulkanicznej, rogu, czarno oksydowanego srebra czy stali. W metal oprawiano czarne kamienie:gagat,onyks, szlifowane czarne szkło,ebonit,heban, czernione drewno. Później stosowano również czarno emaliowane srebro np. łączone z perłami[100][101][102][103].
Powstanie pozostawiło trwały ślad w polskiejliteraturze. Jest jednym z głównych motywów ważnych powieściNad NiemnemElizy Orzeszkowej,Wierna rzekaStefana Żeromskiego,Pożary i zgliszczaMarii Rodziewiczównej, a w literaturze współczesnej powieści i opowiadańWładysława Terleckiego. Ślady powstania można znaleźć także w wielu utworach literatury polskiej XIX i XX wieku, np.:Noce i dnieMarii Dąbrowskiej,LalkaBolesława Prusa,Fortepian SzopenaCypriana Kamila Norwida.
Wsztukach plastycznych słynne stały się zwłaszcza cyklePolonia iLithuania autorstwaArtura Grottgera oraz jego dyptykPożegnanie i Powitanie powstańca, a także obrazyJana Matejki –Polonia – Rok 1863, jak równieżPatrol powstańczyMaksymiliana Gierymskiego.
W muzyce elementy patriotyczne można znaleźć woperzeStanisława MoniuszkiStraszny dwór.
W rękopisie powieściJuliusza Verne’aDwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi jeden z głównych bohaterów,kapitan Nemo był Polakiem, powstańcem styczniowym zesłanym naSyberię, który pragnął pomścić śmierć rodziny wskutek rosyjskich represji po powstaniu styczniowym, zatapiając statki rosyjskiej floty handlowej[104][105][106][107]. Wydawca ze względu na dobro stosunków francusko-rosyjskich zasugerował mu jednak zmianę – wTajemniczej wyspie kapitan okazuje się być Hindusem[108].
Pułkownik armii szwajcarskiejFranz L. von Erlach (1819-1889) od marca do sierpnia 1863 przebywał wśród powstańców, obserwując walki powstańcze na polecenie swoich władz. Uważał, że doświadczenia z wojny partyzanckiej w Polsce mogą być przydatne w obronie Szwajcarii[109]. W 1866 wydał książkę[110], która w 1919 została wydana po polsku[111]„Partyzantka w Polsce w r. 1863 : w świetle własnych obserwacji, zebranych na teatrze walki od marca do sierpnia 1863 roku”.
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Powstanie styczniowe |
| Zobacz w Wikiźródłach tekst Brytyjska korespondencja dyplomatyczna w kwestii polskiej (17 czerwca 1863) |
| Wojny polsko-rosyjskie |
|
|---|---|
| Wojny polsko-bolszewickie/sowieckie | |
| Wojny toczone przez Wielkie Księstwo Litewskie z udziałem Polski | |
| Wojny toczone przez Francję z udziałem Księstwa Warszawskiego |
|
