| Powstanie antyhabsburskie na Węgrzech 1703–1711 | |||
 Franciszek II Rakoczy wśród powstańców (mal. Endre Veszprémi) | |||
| Czas | |||
|---|---|---|---|
| Terytorium | |||
| Wynik | zwycięstwo Austriaków | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
| brak współrzędnych | |||
Powstanie Rakoczego –antyhabsburskainsurekcja naWęgrzech w latach 1703–1711, której inicjatorem i głównym przywódcą był magnatFranciszek II Rakoczy.
W literaturze węgierskiej i słowackiej często określane jako ostatnie powstaniekuruców[a] (pierwszym byłopowstanie Dozsy w roku 1514, a następnympowstanie Thökölyego w latach 1672-1685)[1].
Zaczątkiem było chłopskie powstanie z lat 1701–1703, dość skutecznie, lecz tylko doraźnie tłumione przez Austriaków. Istotną zmianę sytuacji spowodowało wycofanie do walk na zachodzie znacznych sił cesarskich w trakciewojny o sukcesję hiszpańską oraz przeznaczenie francuskich subsydiów na wywołanie antyhabsburskiej dywersji na Węgrzech[2]; montowane wtedy przezLudwika XIV operacje sił francusko-bawarskich w Niemczech oraz Węgrów Rakoczego miały na celu opanowanieWiednia[3].
W połowie 1703 powrócił z emigracji w Polsce zbiegły z austriackiego więzienia Franciszek Rakoczy, stając na czele powstania, które tym samym nabrało cech ogólnonarodowego[4]. 12 maja nazamku wBrzeżanach wydał proklamacjędo wszystkich prawdziwych Węgrów (…), szlachciców i nieszlachciców, wzywającą do walki pod hasłemCum Deo pro Patria et Libertate[5]. 16 czerwca wkroczył do kraju wraz z kilkuset zwolennikami, ale po nieudanej próbie opanowania zamku Rakoczych wMunkaczu zawrócił do Polski[6].
W lipcu powtórzył próbę wkroczenia na czele 400 jeźdźców i 200 polskich ochotników. Tym razem powiodło się wywołanie rewolty we wschodniej części Węgier z udziałem miejscowej szlachty, do której dołączyły 2 pułki wojsk austriackich i liczne oddziały samodzielne. W październiku 1703 siły powstańców wzrosły do 4000 jazdy i 4000 piechoty. Ponieważ garnizony austriackie liczyły jedynie 4 tysiące ludzi, cesarzLeopold wzmocnił je 5 tysiącami żołnierzy pod dowództwem gen. Schlicka, który w październiku zajął wprawdzieLevice, ale już 15 listopada poniósł klęskę podZwoleniem zadaną przez powstańców pod wodzą hr. Miklosa Bercsény’ego[7].
Tymczasem powstanie rozszerzało się naSiedmiogród, gdzie wojska cesarskie pokonano kolejno podBradem (19 września 1703) iSzentbenedekiem (11 listopada); pokonany został również pułk Székely’ego wysłany dla wzmocnienia austriackiego garnizonu wKolozsvár. 8000 wojsk cesarskich pod wodzą gen.de Bussy-Rabutina zdołało podejść doKóvár, lecz znalazłszy się w zupełnej izolacji, zmuszonych było do wycofania[8].
W lutym 1704 powstańcy węgierscy pod wodząJánosa Bottyána wtargnęli na ziemieDolnej Austrii aż w okolice Wiednia. Austriacy zdołali jednak utrzymać najważniejsze twierdze na Węgrzech. W Siedmiogrodzie István Thoroczkai zgromadził 5 tysięcy powstańców, z którymi zaatakowałGyulafehérvár, lecz 13 kwietnia podFeketehalom poniósł porażkę od wojsk cesarskich dowodzonych przez płk. Gravena. Inne siły cesarskie pod komendą gen. Adama Ritchana podjęły ofensywę na Górnych Węgrzech (Słowacji), ale w czerwcu zostały pokonane podSmolenicami ze stratą ok. tysiąca zabitych[9].
W nadal nierozstrzygającej sytuacji (de Bussy-Rabutin miał zaledwie 9 tys. wojska przeciwko 20 tysiącom powstańców),Anglia iHolandia próbowały daremnie podjąć mediacje pokojowe (17–30 października 1704). Wojska cesarskie pod wodzą feldmarszałkaHeistera w kolejnych sukcesach pokonały bowiem powstańców także podGyőrem (22 czerwca) i zwycięsko odparły ich atak podTrnawą (Nagyszombat), z odzyskaniem samego miasta (25/26 grudnia 1704)[9]. Wcześniej, w lipcu 1704 stany siedmiogrodzkie obwołały Rakoczego księciemSiedmiogrodu.
Na początku 1705 władze powstańcze wprowadziły do obiegu nowe rozmienne (miedziane) monety z propagandowąinskrypcją „Pro Libertate” (zwane stądlibertasami), których wartość jednak szybko spadała. W tym czasie powstańcy, którzy do końca tego roku opanowali prawie cały obszar Węgier i częśćSiedmiogrodu, zdołali wystawić armię kuruców, liczącą wówczas 31pułków piechoty oraz 52 pułki jazdy i 6batalionów artylerii[10]. Dzięki francuskimsubwencjom (10–16 tys. talarów) powołano oficerską szkołę wojskową, tworzono fabryki broni i amunicji oraz warsztaty rzemieślnicze produkujące dla potrzeb wojska[11].
W marcu 1705 r. powstańcy wprawdzie opanowali okolicePreszburga, ale w sierpniu zostali pokonani podBudzimierzycami. Jesienią, we wrześniu, zwołano doSzécsény sejm z udziałem 6 biskupów, 36 magnatów oraz ok. tysiąca przedstawicieli szlachty i gmin, na którym Rakoczego uznano za księcia Węgier. Dla odzyskania Siedmiogrodu nowy cesarzJózef wysłał 13-tysięczny korpus feldmarszałka Herbeville’a, który podPesztem odparł oddziały Károlyiego i Bottyána. Rakoczy zdecydował się wówczas stawić opór na przełęczach Karika i Zsibó (gdzie jeszcze nie ukończono umocnień), przeciwstawiając mu 15 tysięcy powstańców z 35 działami. Wzmocniony duńskimi oddziałami generała Harboe, baron Herbeville na czele 16 tys. wojsk cesarskich przełamał jednak obronę i po ciężkich walkach 15 listopada 1705 zajął strategiczną przełęczZsibó. Powstańcy utracili 400 zabitych, 200 rannych i 25 armat; Austriacy, których straty nie przekroczyły 400-500 zabitych i rannych, tym samym otworzyli sobie drogę do stopniowego opanowania Siedmiogrodu[12].
Wykorzystując dotychczasowe powodzenie i zmianę na tronie (od maja 1705), pod koniec 1705 Rakoczy za pośrednictwem Bercsény’ego podjął pertraktacje zHabsburgami, z żądaniem przywrócenia dawnych swobód (sprzed 1687) i utworzenia 40-tysięcznej armii wraz z uznaniem niezależności Siedmiogrodu[13][11]. Podjęcie negocjacji z Austriakami w Trnawie (27 października 1705) aktywnie popierały Anglia i Holandia. Jednakże wobec odrzucenia węgierskich warunków, po krótkim rozejmie zawartym tam 13 kwietnia 1706, wznowiono działania wojenne i Józef I wysłał do Siedmiogrodu gen. de Bussy-Rabutina na czele 20-tysięcznego wojska. Rakoczy jednak również zmobilizował w tym czasie nowe oddziały i opanował większość ziem Siedmiogrodu; jesienią w posiadaniu Austriaków pozostało jedynie kilka twierdz obleganych przez powstańców[14].
W 1707 sejm zwołany doÓnodu ogłosił ostateczniedetronizację Habsburgów i proklamację niepodległości Węgier. Głównym powodem tych przełomowych uchwał były narastające sprzeczności wewnętrzne w kierownictwie powstania, w którym przewagę zaczęła zyskiwać konserwatywna magnateria skłaniająca się do ugody z Habsburgami, a także naciski francuskie[15].
Gwardia składała się początkowo z pułkukarabinierów (w liczbie tysiąca konnych w 1705) oraz pułku piechoty „przybocznej” podzielonej na 2bataliony (każdy po 500 ludzi), włącznie z reprezentacyjnąkompanią, zwanąKapcsosok lubDeliasok.
Później dodano:
Od 1706 istniała kompania szlachecka w postaci jednostki bojowej oraz jednostki szkolnej dla młodych oficerów.Pozostałe oddziały stanowiły kontyngenty wystawione przez wielkich feudałów (magnatów) i przez drobnąszlachtę szaraczkową, zwanąbocskoros nemesseg (bosą szlachtą).
Oddziały zorganizowane według wzorca austriackiego, w 1706 sformowane były w 31 pułków piechoty i 52 kawalerii (dragoni,huzarzy). Pozostałe – w pułki nieregularne złożone z hajduków, czyli chłopów obdarzonych przywilejami (zwolnienie z obciążeń i pańszczyzny) w zamian za służbę wojskową. Połowa wojsk składała się z Węgrów i Siedmiogrodzian, reszta z mniejszości narodowych (Rumunów, Rusinów, Niemców – główniespiskich, i innych Słowian). Do lepiej wyposażonych należały oddziały złożone z byłych żołnierzy garnizonów austriackich. Francuskie subsydia umożliwiały pod koniec 1708 utrzymanie 4 tysięcy kawalerzystów. Faktyczny stan liczbowy armii powstańczej sięgał 40–60 tysięcy, lecz tylko 1/4 była odpowiednio uzbrojona i wyszkolona. Oprócz zdobycznej i pozyskanej, broń pochodziła z zagranicy; w kawalerii jedynie 30–50% składu posiadało karabiny, połowa wyposażona była w pistolety, a 10% nie miało nawet szabli. Uzbrojeniem części piechoty były archaicznearkebuzy kołowe lub lontowe[16].
Sejm w Ónodzie i układ warszawski z Rosją oznaczały szczytowy moment powstania, które odtąd zaczęło zmierzać ku szybkiemu upadkowi. Poza niepowodzeniami na froncie wpływ na to miała ciężka sytuacja gospodarcza i brak środków materialnych do kontynuowania walki[17].Już przegranapod Blenheim w sierpniu 1704 i dalsze niepowodzenia wojenne Francji pozwoliły na skierowanie większych sił cesarskich do walk z powstańcami. W 1707Austriacy sprowadzili na Węgry siły liczące 45 pułków piechoty i 42 pułki jazdy[10].
W rozegranej 3 sierpnia 1708bitwie pod Trenczynem Węgrzy zostali pobici, a w październiku utracili twierdzeSzolnok iSárospatak. 14 lipca 1709 cesarz ogłosił amnestię, która stopniowo odciągała od powstania część arystokracji i szlachty[b].
W 1710 teren powstania ograniczył się do północno-wschodniej części Węgier; z wojsk odchodzili chłopi, podczas gdy w kierownictwie ruchu powstańczego przewagę zyskiwali magnaci. Armia kuruców nie była już zdolna nawet do obrony[17]. Mimo wsparcia przez polskich i szwedzkich ochotników[17], Rakoczy idący z pomocą dla obleganej przez Austriaków twierdzyNeuhäusel, pokonany został podRomhány (22 stycznia) i zmuszony schronić się we wschodniej części kraju; kontynuowane oblężenie zakończyła kapitulacja twierdzy (wrzesień 1710). W dodatku ziemie Węgier i Siedmiogrodu nawiedziła zaraza[18].
Kiedy ostatecznie zawiodły starania o pomoc Rosji, zastępujący Rakoczego hr. Sándor Károlyi skapitulował 1 maja 1711, podpisując z Austriakami pokój wSzatmárze, który definitywnie kończył 8-letni okres powstania[13][17].
Od początku insurekcja wspierana była politycznie i finansowo przez Francję, zamierzającą w ten sposób osłabić wrogą monarchię habsburską i liczącą na skuteczność tej dywersji[2]. Francuska dyplomacja szczególnie nakłaniała do zerwania z Habsburgami, obiecując powstańcom oficjalny sojusz i zwiększoną pomoc materialną dopiero po ogłoszeniu niepodległości Węgier. Jednakże po uchwałach sejmu w Ónodzie Francuzi nie wywiązali się z zobowiązań wobec coraz niekorzystniejszej sytuacji na frontach wojny sukcesyjnej[15].
Poza tym jednak Węgrzy starali się o szersze poparcie, prowadząc negocjacje z Polską,Mołdawią,Wołoszczyzną, a nawet zTurcją. Wykorzystując obecnośćKarola XII w Polsce, Rakoczy dążył też do sojuszu ze Szwecją, ale nie uzyskując przychylności, zwrócił się następnie ku Rosji. We wrześniu 1707 podpisano w Warszawie sojuszniczy układ węgiersko-rosyjski[c]. Mimo iż Rakoczy od cara propozycji objęcia tronu polskiego nie przyjął i sojusz ten nie przyniósł powstańcom konkretnych korzyści, miał dla nich istotne znaczenie moralne, gdyż Rosja jako jedyne mocarstwo zawarła z nimi formalny sojusz polityczny[15].
Kilkoletnie działania dyplomacji rosyjskiej wskazywały jednak wyraźnie, żePiotr I traktował Rakoczego i powstańców jako polityczną kartę przetargową, zrazu popierając kandydaturę księcia jako pretendenta do tronu polskiego, a później ją wycofując; raz proponując wysłanie swych wojsk przeciw węgierskim powstańcom (w Londynie), a następnie oferując im samym udzielenie militarnej pomocy przeciw Austrii (w Stambule)[19].
Po zaniechaniu działań i rozproszeniu wojsk powstańczych, Rakoczy, który nie uznał kapitulacji, w obliczu klęski powstania już wcześniej (23 stycznia 1711) ponownie schronił się do Polski. Przebywał też potem we Francji, a od 1717 wStambule, spodziewając się podczaswojny austriacko-tureckiej odzyskać Siedmiogród przy pomocy Turcji. Układ pokojowy wPožarevacu (lipiec 1718) przekreślił te nadzieje, przyniósł jednak pod władzą Habsburgów ostateczne zjednoczenie ziem węgierskich[13].
Niedotrzymane zostały natomiast cesarskie gwarancje dotyczące przestrzegania praw węgierskich, poszanowania swobód religijnych oraz przywrócenia dóbr skonfiskowanych uczestnikom insurekcji[20]. Oparte na proaustriackiej magnaterii (tzw. labancach) rządy habsburskie doprowadziły do zniesienia pospolitego ruszenia szlachty i powołania stałej armii pod komendą austriacką i z dużym udziałem cudzoziemców. Z biegiem czasu utracił też znaczenie sejm, a wojsko podporządkowano wiedeńskiej Radzie Wojennej[21].