Powieść społeczno-obyczajowa – najważniejsza odmianapowieści realistycznej reprezentowana przez najwybitniejsze osiągnięcia klasyki powieściowej XIX wieku. Utwory reprezentujące tengatunek literacki zaczęły dominować w II połowie stulecia. Wykształcenie się gatunku powieści społeczno-obyczajowej było jednym z najważniejszych etapów ewolucji gatunkupowieści.
Powieść społeczno-obyczajową charakteryzuje narracjaauktorialna w trzeciej osobie (tzw.narrator wszystkowiedzący) oraz dokonywanie niezwykle dokładnego opisu środowiska, w jakim odbywa się akcja. Autorzy powieści społeczno-obyczajowych czerpali tematy dla swoich utworów z obserwacji prawdziwego życia, zaś za pierwszorzędny cel utworu uważali oddanie charakteru konkretnego środowiska społecznego, nie zaś opis fascynujących przygód konkretnego bohatera. Z tego powodu bohaterami utworów tego gatunku są w większości osoby „typowe” dla danej grupy społecznej, reprezentujące jej najczęściej spotykane cechy, zaś napisanie utworu poprzedzały obserwacje dokonywane przez autora w opisywanym środowisku. Motywacja bohaterów powieści społeczno-obyczajowej, choć nie odrzuca całkowicie wpływu psychologii, opiera się zatem na czynnikach społecznych.Fabuła utworów ma charakter zamknięty. W założeniach teoretycznych powieść społeczno-obyczajowa miała być całkowicie obiektywna, zaś narrator wszechwiedzący w żadnym stopniu nie powinien sugerować czytelnikowi opinii o konkretnych bohaterach czy o całych grupach społecznych. W praktyce nie zawsze udawało się tę całkowitą bezstronność zachować.
Ze względu na wierność w oddawaniu autentycznych społecznych środowisk i (przynajmniej w teorii) ich bezstronną prezentację wiele powieści społeczno-obyczajowych uważanych jest przez historyków za cenne świadectwo swoich czasów.
Najbardziej znanymi przykładami powieści społeczno-obyczajowej są części złożonego z 85 tomów cykluKomedia ludzkaHonoriusza Balzaka, obrazującego życie większości warstw społecznych Francji w okresie odDyrektoriatu domonarchii lipcowej. Typową realizacją gatunku takiej powieści jest też powieśćAnna Karenina (1878)Lwa Tołstoja, panoramiczny obraz Rosji u schyłku XIX w. Na gruncie polskim za najwybitniejszą powieść społeczno-obyczajową uważa się powieśćLalka (1890)Bolesława Prusa, nazwaną przezkrytyków literackich „epopeją dziewiętnastowiecznej Warszawy”.