| powiat | |||||||||||
 Twierdza Srebrna Góra na granicyGór Sowich iBardzkich | |||||||||||
| |||||||||||
| Państwo | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||
| Data powstania | 1 stycznia 1999 | ||||||||||
| TERC | 0224 | ||||||||||
| Siedziba | |||||||||||
| Starosta | Roman Fester | ||||||||||
| Powierzchnia (2025) | 801,47 km² | ||||||||||
| Populacja (2024) • liczba ludności |
| ||||||||||
| • gęstość | 75 os./km² | ||||||||||
| Urbanizacja | 51,6% | ||||||||||
| Nr kierunkowy | 74 | ||||||||||
| Kod pocztowy (2025) | 57–2XX[a] | ||||||||||
| Tablice rejestracyjne | DZA | ||||||||||
Adres urzędu: ul. Henryka Sienkiewicza 1157–200 Ząbkowice Śląskie | |||||||||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||||||||
| |||||||||||
Położenie na mapie województwa | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||
| Biuletyn Informacji Publicznej | |||||||||||
Powiat ząbkowicki –powiat wPolsce, położony w południowo-wschodniej częściwojewództwa dolnośląskiego. Jego siedzibą jest miastoZąbkowice Śląskie. Obszar powiatu leży naPrzedgórzu Sudeckim, międzyGórami Bardzkimi,Sowimi iZłotymi aWzgórzami Niemczańsko-Strzelińskimi. Przecina goNysa Kłodzka.
Dogodne położenie czyni z powiatu ząbkowickiego ważny element w systemie europejskich powiązań: odległość odWarszawy iBerlina wynosi około 350 km, odPragi iDrezna około 280 km, odBrna iKrakowa około 250 km; doSzczecina,Wiednia iBratysławy jest niewiele ponad 400 km, doGdańska około 600 km.
Region geograficzno-historyczny położony na tereniePrzedgórza Sudeckiego ma bardzo bogatą historię: głównymi miejscowościami tego terenu były od najdawniejszych czasów miastaZiębice (niem.Münsterberg) – siedziba książąt ziębickich iZąbkowice Śląskie (niem.Frankenstein), które administracyjnie i gospodarczo oddziaływały na okoliczne wsie.
Powiat ząbkowicki powstał 1 stycznia 1999 roku wskutekreformy administracyjnej, której jednym z aspektów było wprowadzenie powiatów jako drugiego szczebla administracji, pomiędzy województwami i gminami[1].
Został stworzony z części znoszonegowojewództwa wałbrzyskiego[2][3]. Terytorium powiatu zostało określone w kształcie identycznym do tego, jaki posiadał on przed swoją likwidacją w 1975 roku[4][5][6].
Z powiatem ząbkowickim graniczą jednostki[7]:
Dodatkowo, powiat graniczy na niewielkim odcinku na południowym wschodzie zkrajem ołomunieckim wCzechach.
W skład powiatu wchodzi 7 gmin: 5miejsko-wiejskich oraz 2wiejskie. Na jego terenie położonych jest 5 miast:Bardo,Kamieniec Ząbkowicki,Ząbkowice Śląskie,Ziębice orazZłoty Stok[8].
| Gmina[8] | Pow. (2025)[9] | Ludność (2024)[9] | Siedziba[10] | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| TERYT | Typ | Nazwa | ||||
| 0224013 | miejsko-wiejska |  | Bardo | 73,21 | 4866 | Bardo |
| 0224022 | wiejska |  | Ciepłowody | 77,08 | 2780 | Ciepłowody |
| 0224033 | miejsko-wiejska |  | Kamieniec Ząbkowicki | 96,41 | 7358 | Kamieniec Ząbkowicki |
| 0224042 | wiejska | Stoszowice | 110,46 | 5083 | Stoszowice | |
| 0224053 | miejsko-wiejska |  | Ząbkowice Śląskie | 146,40 | 20 409 | Ząbkowice Śląskie |
| 0224063 | miejsko-wiejska |  | Ziębice | 222,63 | 15 350 | Ziębice |
| 0224073 | miejsko-wiejska |  | Złoty Stok | 75,28 | 3957 | Złoty Stok |
Powiat ząbkowicki według danych z 2025 roku zajmował powierzchnię 801,47 km², co stanowiło 4,0% powierzchni województwa dolnośląskiego. Pod względem powierzchni zajął 7. lokatę spośród 26 powiatów w województwie oraz 182. miejsce wśród 314 powiatów Polski[11]. Największą część powierzchni powiatu zajmowały grunty rolne (71,9%) oraz leśne (20,7%). Zabudowanych i zurbanizowanych było 5,9% terenów, zaś pod wodami znajdowało się ich 1,3%[12].
  |
Według stanu z 31 grudnia 2024 roku w powiecie ząbkowickim zamieszkiwało 59 803 mieszkańców: 30 833 kobiety (51,6% ludności) i 28 970 mężczyzn (48,4%), czyli 2,1% ludności województwa dolnośląskiego. Gęstość zaludnienia w powiecie wyniosła 75 osób na km². Pod względem ludności powiat ząbkowicki zajął w 2024 roku 14. miejsce spośród 26 powiatów w województwie oraz 190. lokatę wśród 314 powiatów Polski[11].
Wskaźnik urbanizacji wyniósł 51,6%; w miastach w tym dniu mieszkały 30 842 osoby, zaś na wsi 28 961 osób[13].
  |
 |  |
W końcu września 2019 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie obejmowała około 2 tys. mieszkańców, co stanowiłostopę bezrobocia na poziomie 9,1% aktywnych zawodowo[14].
Z uwagi na sprzyjający klimat, żyzne gleby oraz położenie przy ważnych szlakach handlowych, w tym tzw.szlaku bursztynowym tereny obecnego powiatu ząbkowickiego były zamieszkane odwczesnego średniowiecza przez ludnośćpolską, o czym świadczą licznie występujące nazwiskarycerzy ichłopów, a także nazwy miejscowości występujące wKsiędze Henrykowskiej z XIII w.
Około 990 r. teren ziemi ząbkowickiej został przyłączony wraz z całymŚląskiem do państwaMieszka I. Po dokonaniu podziałuPolski na dzielnice testamentemBolesława Krzywoustego wchodziła ona w skład dzielnicy śląskiej, przyznanej najstarszemu synowi władcy –Władysławowi Wygnańcowi. Po konflikcie z młodszymi braćmi musiał on uciekać doNiemiec, a na Śląsk po pewnym czasie wrócili jego synowie:Bolesław Wysoki iMieszko Plątonogi, którzy dokonali podziału dzielnicy na dwa księstwa. Ziemia ząbkowicka dostała się pierwszemu z nich i weszła w skład księstwa wrocławskiego. Jego prawnukowiHenrykowi IV Probusowi przypisuje się założenieZąbkowic Śląskich.
Po śmierci Probusa w 1290 r. ziemia ząbkowicka przeszła pod panowanie jego krewnego –Bolka I Surowego,księciaświdnicko-jaworskiego. Ten zmarł w 1301 r., a terytorium jego księstwa po krótkim okresie współrządów jego synów, zgodnie z panującym zwyczajem uległo podziałowi w 1322 r.
Osobny artykuł:Księstwo ziębickie.W ten sposób powstałoksięstwo ziębickie, które swoim obszarem objęło właściwie cały obszar współczesnego powiatu ząbkowickiego. Pierwszym jego władcą został książęBolko II.
W latach 1327–1329król czeskiJan I Ślepy, z dynastiiLuksemburgów zmusił do złożeniahołdulennego większość książąt śląskich, w tym władcę ziębickiego. Bolko II początkowo próbował oprzeć się zamiarom czeskiego króla, jednak ostatecznie uległ jego naporowi i w 1336 r. złożył mu hołd lenny. Odtąd ziemia ząbkowicka wchodziła w składKorony Czeskiej dzieląc z nią wspólne losy polityczne.
Od samego początku rządy Piastów ziębickich nie były pomyślne dla regionu a ich księstwo należało do najbiedniejszych na Śląsku. Przedmiotem ichzastawów stały się m.in.Ząbkowice Śląskie, które w 1351 r. zostały sprzedane królowi czeskiemu za 6 tys. grzywien praskich groszy. W tym samym roku Ząbkowice zostały stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego (niem.Weichbild Frankenstein), który był pierwowzorem powstałego w XVIII w. samodzielnegopowiatu ząbkowickiego.
W 1428 r. po śmierci ostatniego księciapiastowskiego –Jana, który poległ wbitwie pod Starym Wielisławiem w walkach zhusytami księstwo zostało włączone bezpośrednio do Korony Czeskiej, a wZiębicach utworzono kolejny dystrykt miejski (niem.Weichbild Münsterberg), który obejmował również okoliczne wsie.
.jpg)
W 1454 r. księstwo wraz z Ząbkowicami odkupiłJerzy z Podiebradów, namiestnik i wielkorządca Czech, późniejszy król czeski. W 1459 r. uzyskał odcesarza nadanie księstwa ziębickiego jako lenna dla swoich synów. Od tego momentu aż do 1569 r. panowała w nim z niewielkimi przerwami dynastiaPodiebradów. Jej najwybitniejszym przedstawicielem byłKarol I Podiebradowicz (1511–1536), który przeniósł siedzibę księstwa do Ząbkowic, gdzie rozpoczął budowę pierwszego na śląskurenesansowegozamku.
W 1569 r. księstwo znalazło się ponownie pod bezpośrednim panowaniem czeskim. 30 maja 1570 r. stany księstwa ząbkowickiego złożyły wPradze hołd lenny cesarzowiMaksymilianowi II Habsburgowi za co ten wynagrodził je nadając im konstytucję krajową, w której zapewnił przestrzeganie wszystkich dotychczasowychprzywilejów oraz przyrzekł, iż nigdy nie zostaną zastawione lub sprzedane. Księstwem w imieniu władcy miał zarządzać mianowanystarosta.
Nad przestrzeganiem konstytucji miał czuwać specjalnie powołany do tego celu sąd krajowy, składający się ze starosty,opatówklasztorówcysterskich wHenrykowie iKamieńcu, czterech przedstawicieli rycerstwa miejscowego i po dwóch przedstawicieli mieszczan z Ziębic i Ząbkowic. Cesarz ustanowił ponadtopieczęć urzędową z herbem księstwa (okręgu) ziębickiego i okręgu ząbkowickiego.
Mimo to w 1654 r. księstwo zostało dane w dziedziczne posiadanie księciuJohannowi Weikhardowi von Auerspergowi, sekretarzowi cesarza, za zasługi dla dworuhabsburskiego w czasiewojny trzydziestoletniej.Auerspergowie władali księstwem do 1791 r.
Osobny artykuł:Landkreis Frankenstein. Osobny artykuł:Landkreis Münsterberg.W 1740 r. wojskapruskie pod bezpośrednim dowództwem królaFryderyka II niespodziewanie zajęłyŚląsk rozpoczynając trwające do 1763 r.wojny śląskie. Na mocypokoju wrocławskiego z 11 czerwca 1742 r. większa część Śląska (w tym ziemia ząbkowicka) orazziemia kłodzka zostały przyłączone do Prus.
Władze pruskie rozpoczęły reorganizację administracji wywodzącej się jeszcze ze średniowiecza, dzieląc dotychczasowe księstwa napowiaty. Na terenie księstwa ziębickiego powołano do życiapowiat ząbkowicki (Landkreis Frankenstein) ipowiat ziębicki (Landkreis Muensternberg), których granice pokrywały się z dotychczasowymi dystryktami miejskimi.
Taki stan rzeczy przetrwał do 1932 r., mimo podejmowanych kilku reform administracyjnych, kiedy to decyzją władz pruskich zlikwidowano 1 sierpnia powiat ziębicki tłumacząc to działaniami oszczędnościowymi rządu. Ziębice wraz z okolicami zostały włączone do powiatu ząbkowickiego, a jego północna i wschodnia część dopowiatu grodkowskiego istrzelińskiego. Od 1 listopada 1932 r. zaczął funkcjonować na tym obszarze tzw.wielki powiat ząbkowicki.
Powiat ząbkowicki został zajęty przez oddziały radzieckiej59. Armii w maju 1945 r. Pod koniec tego miesiąca zaczęła działać tutaj polska administracja, a w grudniu tego samego roku powołano urząd starostwa powiatowego.
Powiat ząbkowicki w granicach niemal nie zmienionych sprzed II wojny światowej, wchodząc w składwojewództwa wrocławskiego, istniał do 1975 r., kiedy to w wyniku reformy administracyjnej zlikwidowano duże województwa i powiaty, wprowadzając w ich miejsce podziału dwuszczeblowy:gmina-województwo. Ziemia ząbkowicka znalazła się w granicachwojewództwa wałbrzyskiego. Nowy podział przyniósł ze sobą marginalizację ziemi ząbkowickiej leżącej na obrzeżach województwa oraz degradację Ząbkowic Śląskich, które z ośrodka o znaczeniu regionalnym stały się jedynie siedzibą jednej z gmin.
Od początku lat 90 XX w. trwały prace nad reformą administracyjną Polski, która po burzliwych debatach została zakończona w 1998 r. reaktywacjąpowiatów w Polsce. Zgodnie z pierwotnymi założeniamirządu Jerzego Buzka został przywrócony powiat ząbkowicki w granicach sprzed 1975 r. Reforma weszła w życie 1 stycznia 1999 r.
Osobny artykuł:Rada Powiatu Ząbkowickiego.Organem uchwałodawczym w powiecie ząbkowickim jestrada powiatu, licząca 19radnych. Na jej czele stoi prezydium składające się z przewodniczącego oraz 2 zastępców. Rada powiatu wybiera organ wykonawczy, którym jest zarząd powiatu na czele zestarostą.
Mieszkańcy powiatu ząbkowickiego wybierają parlamentarzystów doSejmu iSenatu zokręgów wyborczych z siedzibą OKW w Wałbrzychu, a posłów doParlamentu Europejskiego zokręgu wyborczego nr 12.
Na podstawie źródła[15]:
| Przynależność wojewódzka | |
|---|---|
| Miasta (1945–1975) |
|
| Osiedla (1954–1972) |
|
| Gminy wiejskie (1945–1954 i 1973–1975) |
|
| Gromady (1954–1972) |
|
