Powiat dzierżoniowski –powiat wPolsce, położony w południowej częściwojewództwa dolnośląskiego. Jego siedzibą jest miastoDzierżoniów.
Powiat dzierżoniowski powstał 1 stycznia 1999 roku wskutekreformy administracyjnej, której jednym z aspektów było wprowadzenie powiatów jako drugiego szczebla administracji, pomiędzy województwami i gminami[1].
Został stworzony z częściwojewództwa wałbrzyskiego (opróczgminy Łagiewniki, która przez reformą należała dowojewództwa wrocławskiego)[2][3]. Terytorium powiatu zostało określone w kształcie zbliżonym do tego, jaki posiadał on przed swoją likwidacją w 1975 roku[4][5][6]. Należąca wówczas do niegogmina Jordanów Śląski (łącznie z miejscowościami, które w 1977 roku zostały przeniesione dogminy Łagiewniki[7], a w 1982 r. przeszły dogminy Kobierzyce[8]) weszła w 1999 roku w składpowiatu wrocławskiego[3].
Z powiatem dzierżoniowskim graniczą jednostki[9]:
W skład powiatu wchodzi 7 gmin: 3miejskie, 2miejsko-wiejskie oraz 2wiejskie. Na jego terenie położonych jest pięć miast:Bielawa,Dzierżoniów,Niemcza,Pieszyce orazPiława Górna[10].
Powiat dzierżoniowski według danych z 2025 roku zajmował powierzchnię 478,52 km², co stanowiło 2,4% powierzchni województwa dolnośląskiego. Pod względem powierzchni zajął 22. lokatę spośród 26 powiatów w województwie oraz 286. miejsce wśród 314 powiatów Polski[13]. Największą część powierzchni powiatu zajmowały grunty rolne (70,5%) oraz leśne (21,2%). Zabudowanych i zurbanizowanych było 7,7% terenów, zaś pod wodami znajdowało się ich 0,5%[14].
Pokrycie terenu w powiecie dzierżoniowskim
stan na 1 stycznia 2025[14] |
Liczba mieszkańców w powiecie dzierżoniowskim w latach 1998–2024Źródło: Bank Danych Lokalnych[15]. Stan w dniu 31 grudnia. Według stanu z 31 grudnia 2024 roku w powiecie dzierżoniowskim zamieszkiwało 93 863 mieszkańców: 49 367 kobiet (52,6% ludności; drugi najwyższy odsetek w kraju) i 44 496 mężczyzn (47,4%), czyli 3,3% ludności województwa dolnośląskiego. Gęstość zaludnienia w powiecie wyniosła 196 osób na km². Pod względem ludności powiat dzierżoniowski zajął w 2024 roku 6. miejsce spośród 26 powiatów w województwie oraz 86. lokatę wśród 314 powiatów Polski[13].
Wskaźnik urbanizacji wyniósł 78,1% (druga najwyższa wartość w Polsce); w miastach w tym dniu mieszkały 73 272 osoby, zaś na wsi 20 591 osób[15].
Sytuacja demograficzna w powiecie dzierżoniowskim
stan na 31 grudnia 2024[15] |
Piramida wieku mieszkańców powiatu dzierżoniowskiego
stan na 31 grudnia 2024[15] | |
Powiat dzierżoniowski istniał już w poprzednimpodziale administracyjnym Polski w latach1956–1975, a utworzono go po II wojnie światowej (początkowo pod nazwąpowiat rychonecki). Po 1975 r. wchodził w skład dwóchwojewództw:wałbrzyskiego iwrocławskiego.
Historycznie obszar ten był pod wpływemPiastów Śląskich,Czech,Austrii,Prus iNiemiec. Pierwsze pisemne wzmianki pochodzą zXII w. i odnoszą się do Dzierżoniowa i Niemczy. OdXVI w. obszar powiatu jest terenem rozwoju ośrodków tkactwa. Przez ten teren przetaczało się wiele wojen –wojny husyckie zXV w. iwojna trzydziestoletnia1618–1648. Z ważnych wydarzeń należy jeszcze odnotować bunt tkaczy z1844 r. opisany przezGerharta Hauptmanna w dramacieTkacze.
Powiat dzierżoniowski leży naPrzedgórzu Sudeckim. W związku z tym rzeźba terenu jest zróżnicowana – od równinnej do górskiej. Na jego terenie znajdują się część nizinna (Kotlina Dzierżoniowska), wyżynna (Wzgórza Bielawskie,Krzyżowe,Gilowskie iŁagiewnickie) oraz górska (Góry Sowie i masywŚlęży). Najwyższym szczytem górskim jestWielka Sowa – 1015 mn.p.m. Najważniejsząrzeką regionu jestPiława.
W końcu listopada 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie dzierżoniowskim obejmowała ok. 1,4 tys. mieszkańców, co stanowistopę bezrobocia na poziomie 4,9% do aktywnych zawodowo[16].
Władzę w powiecie dzierżoniowskim sprawujeRada Powiatu Dzierżoniowskiego (organ uchwałodawczy) iZarząd Powiatu zeStarostą na czele (organ wykonawczy).
Rada Powiatu Dzierżoniowskiego jest organem stanowiącym i kontrolnymsamorządu powiatu z siedzibą wDzierżoniowie. Istnieje od 1998 roku; w jego skład wchodząradni wybierani w powiecie dzierżoniowskim, w wyborach bezpośrednich na kadencje trwające 4 lata. IV Kadencja rady trwała od 2010 do 2014 roku. Przewodniczącym Rady Powiatu Dzierżoniowskiego jest Jacek Grzebieluch.Starostą powiatu dzierżoniowskiego jestGrzegorz Kosowski[17].
Radni do Rady Powiatu Dzierżoniowskiego są wybierani w wyborach co 4 lata w czterechokręgach wyborczych, które nie mają swoich oficjalnych nazw. Zasady i tryb przeprowadzenia wyborów określa odrębnaustawa. Skrócenie kadencji rady może nastąpić w drodzereferendum powiatowego.
Radę Powiatu Dzierżoniowskiego tworzy 21 radnych, wybierających spośród siebie przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących[19]. Radni pracują w tematycznych komisjach stałych i doraźnych. Komisje Stałe[20]:
- Komisja Rewizyjna
- Komisja Edukacji
- Komisja Rozwoju Gospodarczego
- Komisja Planowania, Budżetu i Finansów
- Komisja Ochrony Zdrowia i Spraw Społecznych
- Komisja Kultury, Sportu i Turystyki
Prezydium[21]
- Przewodnicząca:Zofia Mirek
- Wiceprzewodnicząca: Zofia Cupak
- Wiceprzewodniczący: Wiesław Matczak (do 2001), Stanisław Modrzejewski
Kluby radnych[22]:
Zmiany w radzie powiatu[21]
- 2000 – Wiesław Matczak występuje z klubu SLD, zostając radnym niezrzeszonym.
- 2001 – nastąpiło scalenie Klubu Nasz Powiat z Klubem AWS.
- 2002 – w marcu radni: Danuta Powierza i Zbigniew Jednoróg przechodzą do klubu SLD z PS; z kolei w kwietniu powstaje Klub Zgoda Samorządowa (ZS), liczący 6 radnych.
Prezydium[21]
- Przewodnicząca:Zofia Mirek
- Wiceprzewodniczący: Krzysztof Zawadzki
- Wiceprzewodniczący: Wiesław Kaptur (do 2003), Zbigniew Kwaśnik
Kluby radnych:[21]
Zmiany w radzie powiatu:[21]
- październik 2003 – powstaje klub radnych Forum z podziału klubu OBS, liczący 4 radnych.
- listopad 2003 – Ferdynand Ardelli zostaje radnym niezrzeszonym.
Prezydium[23]
- Przewodniczący:Mateusz Cegiełka
- Wiceprzewodniczący: Roman Gabrowski
- Wiceprzewodniczący: Krzysztof Zawadzki
Kluby radnych[24]
Prezydium
- Przewodniczący: Jacek Grzebieluch
- Wiceprzewodniczący: Albert Blacharz
- Wiceprzewodniczący: Jarosław Tyniec
Kluby radnych
Prezydium
- Przewodniczący: Marian Kowal
- Wiceprzewodniczący: Wacław Dziendziel
- Wiceprzewodniczący: Krzysztof Zawadzki
Kluby radnych
Prezydium
- Przewodniczący: Jacek Grzebieluch
- Wiceprzewodniczący: Izabela Piwko-Zadrożna
- Wiceprzewodniczący: Robert Czajkowski
Kluby radnych
Na podstawie źródła[25]:
- Piotr Wiśniowski (1 stycznia 1999 – 30 listopada 2002),
- Zbigniew Rak (1 grudnia 2002 – 31 października 2003),
- Zbigniew Skowroński (18 listopada 2003 – 27 listopada 2006),
- Janusz Guzdek (27 listopada 2006 – 22 listopada 2018),
- Grzegorz Kosowski (od 22 listopada 2018).
- Jarmark św. Jerzego - Dzierżoniów - kwiecień
- Majówka – impreza folklorystyczna w Bielawie – maj
- Dni Dzierżoniowa - maj
- Dni Niemczy - maj
- VAG Meeting Bielawa - impreza samochodowa - maj
- StreetFighter Festival (SFF) – impreza motocyklowa w Bielawie – maj/czerwiec
- Dni Bielawy – czerwiec
- Dni Piławy Górnej – czerwiec
- Dni Pieszyc – czerwiec
- Poezja na murach – koncert poezji śpiewanej w Dzierżoniowie – czerwiec
- Sudeckie Lato – festyn sportowo-rekreacyjny w Bielawie – lipiec
- Tolk-Folk – festiwalTolkiena w Bielawie – lipiec
- Miodobranie - Jarmark Pszczelarski w Dzierżoniowie - sierpień
- Regałowisko – Międzynarodowy festiwal muzykireggae w Bielawie – sierpień
- Prezentacje Dzierżoniowskie – wrzesień
- Sowiogórski Festiwal Techniki - Dzierżoniów - wrzesień
- Darcie gumy Kormoran Grand Prix – zawody dla siłaczy w Bielawie – listopad
- Poetycka Stajnia - Ogólnopolski Konkurs Poezji Śpiewanej w Dzierżoniowie - listopad
- Zespół Szkół Ogólnokształcących w Dzierżoniowie z I Liceum Ogólnokształcącym im. J. Śniadeckiego
- II Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II w Dzierżoniowie
- Zespół Szkół Nr 1 im. prof. Wilhelma Rotkiewicza w Dzierżoniowie
- Zespół Szkół Nr 2 im. prof. Tadeusza Kotarbińskiego w Dzierżoniowie
- Zespół Szkół Nr 3 im. Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej w Dzierżoniowie
- Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące w Dzierżoniowie
- Zespół Szkół Ogólnokształcących w Bielawie z Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Chrobrego
- Zespół Szkół i placówek kształcenia zawodowego w Bielawie
Przez obszar powiatu przebiegają dwie czynne linie kolejowe –linia kolejowa nr 137 (tzw.magistrala podsudecka, która została zakwalifikowana przez Biuro Eksploatacji spółki PKP Polskie Linie Kolejowe jako „linia o priorytecie towarowym”)[26] orazlinia kolejowa nr 341. Ruch pasażerski na liniach prowadzi samorządowa spółkaKoleje Dolnośląskie w ramach następującychlinii komunikacyjnych:
- D5 Legnica - Dzierżoniów/Bielawa - Kłodzko - Kudowa-Zdrój,
- D16 Wrocław Główny - Świdnica - Dzierżoniów - Bielawa[27].
Gminy powiatu dzierżoniowskiego orazgmina Stoszowice zawarłyporozumienie administracyjne w sprawie wspólnej organizacji publicznych linii autobusowych o charakterzekomunikacji miejskiej[28]. Obowiązkiorganizatora komunikacji powierzono Zarządowi Komunikacji Miejskiej (ZKM) w Bielawie[28].
Linie organizowane przez ZKM Bielawa w latach 2017-2027 obsługuje wybrane wprzetargukonsorcjum firm:PPUH „Kłosok” i „A21” (operator)[28]. Do obsługi linii operator przeznaczył 30 fabrycznie nowych autobusówSOR NB 12, analogiczne pojazdy używane, dwa pojazdySOR BN 12 oraz pojazdy rezerwowe[29]. Flota autobusów operatora jest niskopodłogowa (typu BN 12 – niskowejściowe), pojazdy są wyposażone wautomaty do sprzedaży biletów, ładowarkiUSB oraz dźwiękowy i wizualny system informacji pasażerskiej[30].
Wykaz linii komunikacyjnych wg stanu na rok 2025 (wyszczególnienie obsługiwanych miejscowości)[31]:
Miejscowości powiatu dzierżoniowskiego objęte liniami komunikacyjnymi Zarządu Komunikacji Miejskiej w Bielawie
- ↑Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (Dz.U. z 1998 r. nr 96, poz. 603).
- ↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 października 1996 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw (Dz.U. z 1996 r. nr 130, poz. 612).
- ↑abRozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów (Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652).
- ↑Wykaz powierzchni jednostek podziału terytorialnego dla potrzeb statystycznych : stan w dniu 1 I 1974 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Biuro Spisów, 1974, s. 210.
- ↑Komunikat o zmianach w podziale administracyjnym za okres od 2 I 1974 r. do 1 I 1975 r. włącznie,Główny Urząd Statystyczny, Biuro Spisów,Warszawa, marzec 1975, s. 2-3 [dostęp 2024-09-22] (pol.).
- ↑Komunikat o zmianach w podziale administracyjnym za okres od 2 I 1975 r. do 31 V 1975 r. włącznie,Główny Urząd Statystyczny, Biuro Spisów,Warszawa, sierpień 1975, s. 1-3 [dostęp 2024-09-22] (pol.).
- ↑Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 13 sierpnia 1977 r. w sprawie połączenia, zniesienia i zmiany granic gmin oraz ustalenia siedzib gminnych organów władzy administracji państwowej w województwach tarnobrzeskim i wrocławskim (Dz.U. z 1977 r. nr 27, poz. 116).
- ↑Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 13 października 1981 r. w sprawie zmiany granic miasta Szczawnicy-Krościenka w województwie nowosądeckim oraz utworzenia, zmiany granic i nazw niektórych gmin, a także ustalenia siedzib gminnych organów władzy i administracji państwowej w województwach: bialskopodlaskim, częstochowskim, gdańskim, katowickim, lubelskim, nowosądeckim, ostrołęckim, rzeszowskim, tarnobrzeskim, tarnowskim, włocławskim, wrocławskim i zamojskim (Dz.U. z 1982 r. nr 26, poz. 139).
- ↑Państwowy Rejestr Granic (PRG) [online],Główny Urząd Geodezji i Kartografii [dostęp 2024-09-18] (pol.).
- ↑abRozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia, stosowania i udostępniania krajowego rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju oraz związanych z tym obowiązków organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego (Dz.U. z 1998 r. nr 157, poz. 1031).
- ↑abPowierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2025 r.,Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, 22 lipca 2025, tabl. 21: Powierzchnia, ludność oraz lokaty według gmin [dostęp 2025-08-17] (pol.).
- ↑Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 2017 r. w sprawie wykazu gmin i powiatów wchodzących w skład województw (M.P. z 2017 r. poz. 853).
- ↑abPowierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2025 r.,Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, 22 lipca 2025, tabl. 2: Powierzchnia, ludność oraz lokaty według powiatów i miast na prawach powiatu [dostęp 2025-08-17] (pol.).
- ↑abPowiatowe zbiorcze zestawienie danych dotyczących gruntów wg stanu na dzień 1 stycznia 2025 (woj. dolnośląskie, pow. dzierżoniowski). [online],Główny Urząd Geodezji i Kartografii [dostęp 2025-08-17] (pol.).
- ↑abcdBank Danych Lokalnych [online],Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2025-08-17] (pol.).
- ↑GUS,Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu listopada 2019 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2020-01-09] (pol.).
- ↑Starosta powiatu dzierżoniowskiego na oficjalnej stronie powiatu, (dostęp: 03.03.2010). [dostęp 2010-11-28]. [zarchiwizowane ztego adresu (2010-12-10)].
- ↑Dane na oficjalnej stronie PKW, (dostęp: 22.10.2024)
- ↑Statut Powiatu Dzierżoniowskiego, Dział II, rozdział I, par. 7-10., (dostęp:22.02.2010). [dostęp 2010-11-28]. [zarchiwizowane ztego adresu (2011-02-25)].
- ↑Lista komisji na oficjalnej stronie powiatu dzierżoniowskiego, (dostęp: 03.03.2010). [dostęp 2010-11-28]. [zarchiwizowane ztego adresu (2010-12-12)].
- ↑abcdeInformacja na stronie BIP Starostwa Powiatowego w Dzierżoniowie, (dostęp: 03.03.2010). [dostęp 2010-11-28]. [zarchiwizowane ztego adresu (2013-12-31)].
- ↑Oni będą rządzić w powiatach, tekst w Gazecie Wrocławskiej z X 1998
- ↑Prezydium Rady powiatu na oficjalnej stronie powiatu dzierżoniowskiego, (dostęp: 03.03.2010). [dostęp 2010-11-28]. [zarchiwizowane ztego adresu (2011-09-04)].
- ↑kluby radnych na oficjalnej stronie powiatu, (dostęp: 03.03.2010). [dostęp 2010-11-28]. [zarchiwizowane ztego adresu (2010-12-25)].
- ↑Rafał Rudka (red.): Słownik biograficzny współczesnych starostów. T. I: Starostowie województwa dolnośląskiego. Warszawa: Związek Powiatów Polskich, 2022, s. 17.ISBN 978-83-62251-80-3. [dostęp 2023-09-15].
- ↑Biuro Eksploatacji PKP PLK: mapa sieci kolejowej, dostęp 05.08.2014
- ↑Rozkład / Bilety [online], Koleje Dolnośląskie [dostęp 2021-12-27] (pol.).
- ↑abcBielawa podpisała nowe umowy przewozowe na lata 2017-2027. 2017-07-31. [dostęp 2018-02-03].
- ↑SOR opanowuje Bielawę i Dzierżoniów. 2017-11-08. [dostęp 2018-02-03].
- ↑Nowe autobusy ZKM. 2017-10-29.
- ↑Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla gmin dla których organizatorem publicznego transportu zbiorowego jest Gmina Bielawa. 2014. s. 17-22. [dostęp 2018-02-03].
Osobny artykuł:Zabytki Dzierżoniowa.
.svg)
.svg)
