Pospolite ruszenie (łac.expeditio generalis) – powoływanie pod broń całej męskiej ludności państwa lub tylko pewnej części mieszkańców uprawnionej i zobowiązanej do tego rodzaju służby.Mobilizacja pospolitego ruszenia była powszechnym sposobem prowadzeniawojny wśredniowiecznej Europie i innych rejonach świata przed wprowadzeniem armii zawodowych – zaciężnych lub z poboru. Członkowie pospolitego ruszenia zobowiązani byli sami dbać o swoje wyposażenie iuzbrojenie – regulowały to osobne przepisy.
Pospolite ruszenie lenników tworzylifeudałowie, którzy w zamian za użytkowanielenn nadanych przezsułtana zobowiązani byli do służby wojskowej. Konnica pospolitego ruszenia (topraki) zorganizowana była na zasadach terytorialnych. W jej skład wchodziły oddziały 21 prowincji zwanychwilajetami i 250sandżaków.
Liczebnośćtureckiego pospolitego ruszenia była początkowo bardzo wysoka – w połowie XVI wieku dochodziła do 200 000 żołnierzy. Z czasem, gdysystem lenny podlegał rozkładowi, siła liczebna pospolitego ruszenia malała. Pod koniec XVII wieku w całym Imperium Osmańskim było 3192zaimów i 50 160timariotów obowiązanych do wystawiania 126 292 żołnierzy. Na wyprawy wojenne brano nie więcej jak połowę tych wojsk. Wartość bojowa tureckiego pospolitego ruszenia była mała.
W Polsce od 1454 roku powołanie pospolitego ruszenia wymagało zgodysejmików ziemskich, a od 1493 rokusejmu walnego[1]. WKoronie pospolite ruszenie podlegało rozkazom króla, wWielkim Księstwie Litewskim hetmana[2].
Do pospolitego ruszenia powoływana była cała szlachta i ci z mieszczan krakowskich, wileńskich i lwowskich, którzy posiadali dobra ziemskie, także wójtowie i sołtysi z dóbr świeckich iduchownych[3].
Do pospolitego ruszenia w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim zobowiązani byli właściciele ziemscy w zamian za posiadane dobra ziemskie, stąd więc ta służba wojenna, była zwana też służbą ziemską (Litwa). Pod koniec średniowiecza pospolite ruszenie ustąpiło w znaczeniu militarnym wojsku zaciężnemu i z podstawowych sił zbrojnych przekształciło się jedynie w formację pomocniczą, jednak ciągle ważną ideologicznie, ponieważ służba w pospolitym ruszeniu świadczyła o przynależności do stanu uprzywilejowanego, a więc uzasadniała pozycję społeczną szlachty jako „obrońców Ojczyzny” i sukcesorów tradycji rycerskiej[4].
WRzeczypospolitej Obojga Narodów w czasiewolnej elekcji szlachta zbierała się w trybie pospolitego ruszenia dla wyboru władcy[5].
Niektóre jednostki administracyjne Rzeczypospolitej (np.województwo podlaskie iziemia łukowska), miały zagwarantowane prawem odbywanie pospolitego ruszeniawyprawą łanową[6].
W Polsce siedemnastowiecznej pospolite ruszenie szlacheckie całego kraju było traktowane raczej jako ostateczny środek obrony Rzeczypospolitej, niż jako aktywna siła militarna; zwoływano je tylko kilkakrotnie, w roku 1621, 1649, 1651, w latach 1655–1657 (wzięło udział m.in. wBitwie pod Warszawą (1656)), wreszcie – po raz ostatni – w roku 1672.
Częściej powoływano pospolite ruszenie z jakiegoś regionu – najczęściej z województw południowo-wschodnich dla ich obrony przed Tatarami.
Po odzyskaniuSmoleńska w wynikuwojny polsko-rosyjskiej 1609-1618 wprowadzono specjalny rodzaj pospolitego ruszenia dlaSmoleńszczyzny,Siewierszczyzny iCzernihowszczyzny, gdzie szlachta oraz mieszczanie posiadającydobra ziemskie obowiązani byli stawiać się w twierdzach ujezdu (zachowana rosyjska jednostka administracyjna będąca częścią powiatu), w którym posiadali swe dobra. Szlachcic, który pełnił służbę w wojsku zaciężnym, zobowiązany był wystawić zastępcę. Ponieważ do obrony tych ziem przywiązywano ogromną wagę, tylko tam groziła konfiskata dóbr za niestawienie się na pospolite ruszenie (co powojnie polsko-rosyjskiej 1632-1634 spotkało 13 obywateli). Również tylko na tych obszarach obowiązek pospolitego ruszenia obowiązywał całą szlachtę bez względu na posiadany majątek.
Pospolite ruszenie przedstawiało sobą bardzo różną wartość bojową i wyszkolenie, które zależały przede wszystkim od stopnia doświadczenia zdobytego w walkach. I tak pospolite ruszenie z obszarów gdzie często toczyły się wojny (np. pogranicze południowo-wschodnie) było wartościowe. Pospolite ruszenie z Wielkopolski, które stanęło naprzeciwko Szwedompod Ujściem w 1655 roku, stanowiło początkowo mało wartościową masę. W toku wojny to samo pospolite ruszenie z Wielkopolski nabrało doświadczenia i potem praktycznie nie ustępowało regularnymchorągwiom komputowym.
W Polsce początkowo pospolite ruszenie wynikało zobowiązku lennego, zatem dotyczyło przede wszystkim szlachty. Byli nim również objęci mieszczanie, którzy posiadali dobra ziemskie, a zchłopów jedynie sami wójtowie i sołtysi. Dopiero w 1794 roku, podczasinsurekcji kościuszkowskiej, rozszerzono to pojęcie na wszystkich mężczyzn.
W czasiepowstania listopadowegoJan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania pospolitego ruszenia, który przezrozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do powstaniamasy chłopskie. Projekt Szanieckiego poparty przezTowarzystwo Patriotyczne został jednak odrzucony przez większość sejmową. W kilka dni później 21 czerwca 1831 roku pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen. Skrzyneckiego, jednak niepoparte obietnicami poprawy bytuchłopów nie wzbudziło w nich zainteresowania[7].
W okresieII Rzeczypospolitej pospolite ruszenie stanowiło jedną z kategorii obywateli, którzy podlegali obowiązkowi służby wojskowej[8][9].
 | Zobacz w WikiźródłachhasłoPospolite ruszenie w Encyklopedii staropolskiej |
| Okresy | |
|---|---|
| Rodzaje wojsk | |
| Formacje wojskowe | |
| Wojskowi | |
| Najważniejsze bitwy | |
| Najważniejsze oblężenia |
| Okresy | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Struktury | |||||||
| Rodzaje wojsk | |||||||
| Formacje wojskowe |
| ||||||
| Konfederacje żołnierskie | |||||||
| Rokosze | |||||||
| Hetmani | |||||||
| Terminy wojskowe | |||||||
| Większe oddziały w XVII wieku | |||||||
| Armia koronna w XVIII wieku |
| ||||||
| Armia litewska w XVIII wieku |
| ||||||
| Insurekcja kościuszkowska |
| ||||||
