Portoryko należy do geologicznej strukturyWielkich Antyli. Obszar wyspy zajmują sfałdowane w czasieorogenezy alpejskiejCordillera Central z najwyższym szczytem kraju –Corro de Punta (1338 m n.p.m.), oprócz tego pasma na wyspie rozciągają sięSierra de Luqillo iSierra de Cayey. Portoryko leży w strefieklimatu podrównikowego wilgotnego, który kształtuje północno-wschodni pasat. Średnia roczna temperatura wynosi 26 °C, a opady są zróżnicowane i wynoszą od około 1000 mm do nawet 4000 mm i są nierównomiernie rozłożone w ciągu roku. Roślinność wyspy jest w znacznym stopniu wyniszczona,lasy tropikalne zajmują niewielki obszar wyspy. Fauna należy do antylskiej krainy netropikalnej i jest bogata pod względem gatunkowym.
Wyspa Puerto Rico w okresie prekolumbijskim zamieszkiwana była przezArawaków. DlaEuropy odkrył ją w 1493 rokuKrzysztof Kolumb[3]. W 1508 roku rozpoczęło się osadnictwohiszpańskie, które wyparło rdzenną ludność. Od 1518 roku sprowadzano do pracyniewolników zAfryki[3]. Pod koniec XVI wieku udaremniono kilka prób przejęcia wyspy przezHolandię iWielką Brytanię[4]. Od XVII wieku rozwinęły się uprawy plantacyjne, szczególnie intensywne w drugiej połowie XIX wieku, aż do zniesienia niewolnictwa w 1873 roku[3]. W latach 1810–1830 istotny napływ ludności hiszpańskiej (kreolskiej) z krajówAmeryki Południowej okresu walki o niepodległość[3]. Pod koniec XIX wieku uaktywnił się ruch niepodległościowy. W odpowiedzi na jego żądania w 1897 roku Hiszpanie nadali wyspie szerokąautonomię[4]. W 1898 roku, powojnie amerykańsko-hiszpańskiej, kraj trafił w ręceStanów Zjednoczonych[3]. W 1917 roku przyznano wyspie autonomię, a jej mieszkańcy otrzymali obywatelstwo amerykańskie[4]. W 1946 roku na stanowisko gubernatora wybrany został pierwszy rodowity Portorykańczyk,Luis Muñoz Marín. Od 1948 roku kolejnych gubernatorów wybiera się w powszechnych wyborach[4]. W 1950 roku wybuchło nieudane powstanie niepodległościowców[5]. W 1952 roku Portoryko uzyskało status państwa stowarzyszonego. Od końca lat 60. XX wieku nasiliły się wewnętrzne spory o wybór niepodległości lub przekształcenie kraju w stan USA[3]. Od lat 70. XX wieku działałyLudowa Armia Boricua iSiły Zbrojne Wyzwolenia Narodowego. Tenacjonalistyczne (a zarazemlewicowe) ruchy przeprowadziły szereg antyamerykańskich działań zbrojnych, których szczególne natężenie miało miejsce w latach 70. i 80[6][7]. W 1993 roku wreferendum Portorykańczycy zadecydowali o utrzymaniu dotychczasowego statusu politycznego[3]. W 2017 odbyło się piąte z kolei od 1952 referendum w sprawie statusu wyspy, w którym 97% obywateli przy frekwencji 23% opowiedziało się za pełnym przyłączeniem do Stanów Zjednoczonych. 3 listopada 2020 odbyło się kolejne (szóste) referendum z pytaniem „Czy Portoryko powinno być natychmiast włączone do Unii jakostan?”. 52 procent głosujących odpowiedziało „tak”[8]. Decydujący głos w sprawie zmiany statusu Portoryko ma jednak Kongres USA, który nie jest w żaden sposób związany wynikiem referendum[9].
W maju 2022 r. członkowie Kongresu sponsorujący konkurencyjne projekty ustaw dotyczące rozwiązania problemu statusu terytorialnego Portoryko i jego relacji ze Stanami Zjednoczonymi zebrali się, aby wprowadzić nowe przepisy łączące oba te aspekty. Projekt ustawy stanowił, że plebiscyt w celu rozstrzygnięcia statusu politycznego Portoryko odbędzie się 5 listopada 2023 roku[10].
99% mieszkańców wyspy toLatynosi. Pod względem rasowym 75,8% mieszkańców to biali, 12,4% czarni, pozostali 8,5% a ludzie o mieszanym pochodzeniu etnicznym 3,3%[11]. Rodowici mieszkańcy określani są jakoBoricua.
Portoryko jest jednym zterytoriów nieinkorporowanych Stanów Zjednoczonych[2]. Jego mieszkańcy są obywatelami USA i mogą się dowolnie osiedlać na terytorium Stanów. Wówczas automatycznie nabywają prawa głosowania wwyborach prezydenckich, stanowych i lokalnych. WIzbie Reprezentantów wyspę reprezentuje jeden wybierany na czteroletnią kadencję delegat (zwanyResident Commissioner of Puerto Rico), który nie ma prawa głosu w izbie[a]. Portorykanie wybierają natomiast wprawyborach prezydenckich przedstawicieli na ogólnokrajowe konwencjePartii Demokratycznej iRepublikańskiej.
Sytuacja polityczna wyspy jest do pewnego stopnia prowizoryczna. Pomimo nazwy „Wolne Państwo Stowarzyszone Portoryko” (Estado Libre Asociado de Puerto Rico) nie jest topaństwo stowarzyszone z USA w tym znaczeniu coMikronezja,Palau czyWyspy Marshalla, mające prawo swobodnego rozwoju stosunków międzynarodowych. Jestzorganizowanym terytorium nieinkorporowanym o statusie „wspólnoty” (ang.commonwealth) – zależne od USA, o dużej – odpowiadającej terytorium stowarzyszonemu – autonomii wewnętrznej. Mieszkańcy nie płacą federalnychpodatków od dochodów wytworzonych na wyspie.
Część mieszkańców wyspy domaga się pełnejniepodległości, bądź choćby na prawach rzeczywistego państwa stowarzyszonego. Inni z kolei opowiadają się za pełną integracją ze Stanami Zjednoczonymi poprzez przekształcenie wyspy wkolejny amerykański stan. W wynikureferendum przeprowadzonego w 2012 roku mieszkańcy terytorium większością 54% głosów opowiedzieli się za przekształceniem go w 51. stan[12], przy czym wynik głosowania był kontrowersyjny m.in. z powodu wielu nieważnych głosów. Kolejne referendum w 2017 przyniosło zwycięstwo głosujących za przekształceniem w stan, jednak przy frekwencji poniżej 25%. Referendum z 2020 potwierdziło niewielką przewagę zwolenników 51 stanu. Ewentualna inkorporacja wymagałaby zgody amerykańskiegoKongresu zgodnie z artykułem IVKonstytucji Stanów Zjednoczonych.
PKB na jednego mieszkańca Portoryko w 2021 roku wynosił 32 640,71 USD[13], a struktura PKB kształtowała się następująco:
Rolnictwo: 1%
Przemysł: 45%
Usługi: 54%
Gospodarka znajduje się pod całkowitą kontrolą Stanów Zjednoczonych[4]. W latach 70. rząd USA wprowadził zwolnienia podatkowe dla przedsiębiorstw, które zainwestują na wyspie. W efekcie do Portoryko przeniosło produkcję wiele przedsiębiorstw (m.in. farmaceutycznych). Po wygaśnięciu ulg wiele firm zlikwidowało swoje zakłady, spowodowało to spadek liczby miejsc pracy w przemyśle o połowę[14]. Obecnie ponad 40% Portorykańczyków żyje poniżej poziomu ubóstwa[14].
Emisjarównoważnika dwutlenku węgla z Portoryko wyniosła w 1990 roku 4,517 Mt, z czego 2,064 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. Emisjametanu osiągała podobny poziom, a emisjapodtlenku azotu była stosunkowo mała. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 0,587 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarówPKB 26 kg. Od tego czasu emisje wahają się, choć raczej rosną. Głównym źródłem emisji przez cały czas była energetyka. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 3,176 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 0,868 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 28 kg[15].
↑Posiadający prawo głosureprezentanci są wybierani jedynie ze stanów, podobnie jak senatorowie i prezydent. Terytoria tradycyjnie wysyłały do stolicy delegatów, którym pozwalano nieoficjalnie uczestniczyć w pracach parlamentu. Z czasem nadano temu status formalny.
↑Pew ResearchP.R.CenterPew ResearchP.R.,Religion in Latin America [online], Pew Research Center’s Religion & Public Life Project, 13 listopada 2014 [dostęp 2023-12-10](ang.).
.svg)
