 Herb Warszawskiej Metropolii Prawosławnej | |||||||||||||||||||||
| Klasyfikacja systematyczna wyznania | |||||||||||||||||||||
| Chrześcijaństwo └ Prawosławie └ Cerkiew prawosławna | |||||||||||||||||||||
| Obrządek | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Siedziba | |||||||||||||||||||||
| Zwierzchnik • tytuł zwierzchnika | |||||||||||||||||||||
| Zasięg geograficzny | |||||||||||||||||||||
| Członkostwo | Światowa Rada Kościołów,Konferencja Kościołów Europejskich,Polska Rada Ekumeniczna | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||||
_ID_613040.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – jeden zautokefalicznych, czyli samodzielnych, kanonicznychKościołów prawosławnych, obejmujący swoją jurysdykcją wszystkieparafieprawosławne na tereniePolski. Wdyptychu lokalnych autokefalicznych Cerkwi prawosławnych wymieniany na miejscu 12. według dyptychu greckiego, a na miejscu 13. według dyptychu rosyjskiego. Spowodowane jest to różnymi datami nadania autokefalii przez Konstantynopol i Moskwę. Kościół ten jest drugim pod względem liczebności wyznaniem w Polsce[2]. Opiece PAKP podlega takżejedna diecezja prawosławna wBrazylii.
Według danych przekazywanych przez PAKP doGUS, Kościół liczył 503 996 wiernych (stan na koniec 2020)[a][1]. Algorytm zastosowany w czasiespisu powszechnego z 2011 roku ustalił liczbę wiernych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego na 156,3 tysiąca osób[3].
Osobny artykuł:Ryt słowiański.Kwestia obecności misjimetodiańskiej w Polsce była zagadnieniem kontrowersyjnym wśród historyków; wedługKaroliny Lanckorońskiej chrześcijaństwo wschodnie z obrządkiem słowiańskim istniało na ziemiach polskich już w IX w. Ślady kultu w obrządku słowiańskim znaleziono m.in. w Krakowie, Wiślicy i Przemyślu[4]. O śladach obrządku słowiańskiego ujawnionych dzięki wykopaliskom archeologicznym pisze równieżAntoni Mironowicz[5].Dariusz Sikorski twierdzi natomiast, że wykopaliska archeologiczne nie potwierdziły obecności śladów kultu w obrządku słowiańskim, pomimo że dawniej sądzono, że mógł on mieć pewne wpływy w wymienionych wcześniej ośrodkach[6]. Nie wskazują na obecność tego obrządku także źródła pisane, ponieważ wzmianki na ten temat są niejednoznaczne[7]. Za obecnością obrządków słowiańskich na ziemiach polskich wypowiadali sięJ. Umiński,H. Łowmiański,J. Widajewicz,Z. Dobrzyński,H. Paszkiewicz,M. Bendza, natomiast przeciwnikami tej tezy byliK. Buczek,W. Abraham,T. Lehr-Spławiński,J. Dowiat,T. Silnicki, W. Korba,G. Labuda[8] iS. Szczur[9]. Mironowicz zaznacza przy tym, że koncepcja funkcjonowania i upadku metropolii słowiańskiej w Krakowie nie jest oparta na jednoznacznych przekazach źródłowych i stanowi jedynie hipotezę[10].
Jeśli nawet taki obrządek, pozostający pod wpływem cywilizacji bizantyjskiej z liturgią słowiańską i pismem cyrylickim, funkcjonował dzięki wpływom z terenuWielkich Moraw, to już zaBolesława Chrobrego musiał być formą szczątkową z powodu przyjęcia chrześcijaństwa ze stronyCzech, gdy Polska znalazła się w sferze cywilizacji łacińskiej.
Chrystianizacja ziem położonych w rejonie środkowegoBugu została dokonana w tradycji bizantyńskiej jeszcze przedwielką schizmą wschodnią (1054). Nastąpiło to po przyjęciu chrześcijaństwa przezWłodzimierza Wielkiego (988) i w następstwie przez jego państwo,Ruś Kijowską. Tworzenie zrębów sieci parafialnej trwało tu przez XI i XII w. Rozwój ten uległ intensyfikacji po powstaniu diecezji prawosławnej weWłodzimierzu. Dalszy rozwój chrześcijaństwa wschodniego nastąpił po wejściu obszaru Pobuża w składKsięstwa Halicko-Wołyńskiego. W końcu lat trzydziestych XIII w. książęDaniel Romanowicz przeniósł biskupstwo prawosławne doChełma.Diecezja ta wchodziła w skład metropolii kijowskiej, podległejpatriarsze Konstantynopola[11].
W 1370 istniały trzy metropolie prawosławne: w Kijowie, Nowogródku i Haliczu, natomiast siedziby biskupów w Turowie, Chełmie, Włodzimierzu, Łucku i Przemyślu.
Sytuację Kościoła prawosławnego zmieniło dostanie się ziem ruskich pod panowaniePolski iLitwy, a później – wspólnego państwa polsko-litewskiego (Rzeczpospolita Obojga Narodów). Mimo różnych ograniczeń prawnych Kościołowi prawosławnemu udało się utrzymać względną stabilność. W drugiej połowie XVI wieku metropolia znajdowała się w Kijowie, natomiast siedziby biskupów w Połocku, Smoleńsku, Turowie, Czernihowie, Chełmie, Włodzimierzu, Łucku, Przemyślu i Lwowie.
W dniu25 lutego 1585 roku królStefan Batory potwierdził przywileje dotyczące wolności i praw cerkwiprawosławnej w metropolii kijowskiej[12]. W 1589Moskwa stała się siedzibą patriarchatu, który zamierzał rozciągnąć swoją zwierzchność na biskupówprawosławnych Rzeczypospolitej. Unia kościelna miała stanowić zaporę dla tych aspiracji[13]. W 1596 na soborze wBrześciu, pod wpływem polskich władz dążących do zminimalizowania znaczenia i obecności prawosławia w Rzeczypospolitej, większość prawosławnych hierarchów ogłosiłaunię zKościołem rzymskokatolickim. KsiążęKonstanty Wasyl Ostrogski podtrzymywał kozackiepowstanie Nalewajki, by uniemożliwić ratyfikację unii brzeskiej[14]. Choć większość wiernych i duchowieństwa naRusi pozostała przy prawosławiu, to unia brzeska zyskała wielu zwolenników na ziemiachWielkiego Księstwa Litewskiego i oznaczała faktyczną delegalizację Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Kilka kolejnych dziesięcioleci XVII w. to okres mniej lub bardziej nasilonych prześladowań Cerkwi i walki prawosławnych o swe prawa. Presja i naciski okazały się jednak tak silne, że kolejne parafie i monastery odchodziły od swej wiary.
Dzięki zbrojnej ochroniekozaków zaporoskich hetmanaPiotra Konaszewicza-Sahajdacznego w latach 1620–1621, wracający z Moskwy patriarcha jerozolimskiTeofan wskrzesił wyższą hierarchię prawosławną w Wielkim Księstwie Litewskim i na ziemiach ruskichKorony, wyświęcając nowego metropolitę kijowskiegoHioba. Akt ten nie został uznany przez Rzeczpospolitą. Sytuacja nowego metropolity uległa pogorszeniu po zabójstwie przez tłum prawosławnych mieszczan wWitebsku w 1623 unickiego metropolity połockiegoJozafata Kuncewicza, gdy jako moralnych winowajców zbrodni wskazywano metropolitę kijowskiego i arcybiskupa połockiegoMelecjusza Smotryckiego. Metropolita Hiob za pośrednictwem władyki łucko-ostrogskiegoIzaaka Boryskowicza prosił caraMichała I Romanowa o wzięcie pod swoją protekcję ludności prawosławnej Rzeczypospolitej[15]. Hiob w 1624 zwrócił się do cara:modlimy się do sławnego carstwa twego, żebyś nas zechciał wziąć pod skrzydła twej wielkiej potęgi.
Zmiana nastąpiła 14 listopada 1632, gdy wpacta conventa zaprzysiężonych przezWładysława IV Wazę uznana została hierarchia prawosławna jako równa unickiej[16].
W 1648 wybuchłopowstanie Chmielnickiego, które między innymi wśród postulatów głosiło równouprawnienie hierarchii prawosławnej w Rzeczypospolitej i ograniczenie wpływów kościoła unickiego.
W 1676, wskutek utrzymującego się napięcia wstosunkach polsko-tureckich, Sejm uchwalił na wniosekJana III Sobieskiego konstytucję zakazującą prawosławnym z terenu Rzeczypospolitej kontaktowania się z patriarchatem wKonstantynopolu. Po śmierci nastawionego antymoskiewsko metropolity kijowskiegoJózefa Tukalskiego jego następca (Gedeon (Czetwertyński)) udał się po błogosławieństwo patriarsze i zatwierdzenie wyboru doMoskwy (1685). Wydarzenie to uważane jest za oficjalne przejęcie przezpatriarchat moskiewski zwierzchnictwa nad Cerkwią w Rzeczypospolitej.Patriarchat ekumeniczny oficjalnie potwierdził je rok później.Traktat Grzymułtowskiego z 1686 r. poddał duchowieństwo prawosławne w Polsce zwierzchnictwu patriarchatu moskiewskiego[17]. Prorosyjskie poglądy metropolity Gedeona zraziły do niego prawosławną, dotąd zdecydowanie antyunicką Kozaczyznę, i przyczyniły się do przyjęcia unii przez prawosławne eparchie przemyską (1692), lwowską (1700) i łucką (1707)[18]. Ostatni biskup prawosławny w Koronie, biskup łuckiDionizy Żabokrzycki, przystąpił do unii w 1702. Dopiero w ostatnich latach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej państwo oficjalnie uznało jedną diecezję prawosławną (białoruską z siedzibą wMohylewie).
Postulat wspierania polskich innowierców znalazł się jako punkt tajny we wszystkich traktatach sojuszniczychrosyjsko-pruskich od 1730[19].
W 1771 cesarzowa rosyjskaKatarzyna II Wielka rozkazaławojskom rosyjskim interweniować na terenie Rzeczypospolitej pod pretekstem obrony prawosławnych współwyznawców na należącej do Polski Kijowszczyźnie i Bracławszczyźnie. W rzeczywistości było to zbrojne wsparcie akcji przejmowania parafiiunickich przez protopopów prawosławnych. Perswazją lub przemocą nakłaniali do przyjęcia prawosławia. PoI rozbiorze biskupstwo mohylewskieKonisskiego z około połową ludności prawosławnej Rzeczypospolitej znalazło się w Imperium Rosyjskim. Akcja wizytacji podległych sobie parafii unickich podjęta w 1773 przez biskupaMaksymiliana Ryłłę na Bracławszczyźnie doprowadziła do aresztowania go przez wojsko rosyjskie za „prześladowanie” prawosławnych[20].
Pod koniec XVIII w. podjęto w Rzeczypospolitej próbę usamodzielnienia cerkwi prawosławnej. Zgromadzeni na kongregacji wPińsku (zwołanej 15 czerwca 1791) delegaci duchowni i świeccy uchwalili projekt urządzenia Cerkwi w Polsce. Cerkiew, zarządzana przez jednego metropolitę i trzech biskupów, miała być całkowicie niezależna, jedynie w kwestiach dogmatycznych uznająca autorytet patriarchy ekumenicznego. Projekt ten został przedłożonySejmowi i 21 maja 1792 zatwierdzony jakokonstytucja. Wybuchwojny w obronie Konstytucji 3 Maja orazII iIII rozbiór Polski sprawiły, że akt ten nigdy nie wszedł w życie.
Z początkiem XIX w., kiedy to utworzonoKrólestwo Kongresowe, połączoneunią realną z Imperium Rosyjskim w latach 1815–1832 na zasadziekonstytucji 1815 roku[21], zmieniły się uwarunkowania polityczne dla prawosławia: poddane unifikacji zRosyjską Cerkwią Prawosławną zaczyna się odradzać. W 1834 erygowano biskupstwo prawosławne wWarszawie. Polityka unifikacyjna z Cerkwią rosyjską oznaczała zasadniczą zmianę ustroju Kościoła na synodalno-konsystorski. Od lat 20. XIX w. następował powrótunitów do Kościoła prawosławnego. Inicjatorem zjednoczenia unitów z Cerkwią prawosławną naBiałorusi iLitwie był arcybiskupJózef Siemaszko. W 1839 władze rosyjskie skasowały unię brzeską wprowincjach zabranych, a w 1874 zmuszono do przejścia na prawosławie wszystkich unitów w Królestwie Polskim. Podczas protestów zginęło co najmniej 23 unitów (w Pratulinie iDrelowie).
Zasadniczo inna sytuacja panowała na obszarzezaboru austriackiego, gdzieKościół unicki dynamicznie się rozwijał. Do 1700 wszyscy biskupi prawosławni z tego terytorium przyjęli unię. Jednak i na tych ziemiach ostatni monaster prawosławny –Skit Maniawski – przetrwał aż do 1785 i został zlikwidowany na rozkaz cesarzaJózefa II.
Ostateczne ukształtowanie się sieci parafii na ziemiach polskich w ramach Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego nastąpiło w latach 1863–1915. W centrach wielu miast zbudowano cerkwie, np. najwyższą świątynię Warszawysobór św. Aleksandra Newskiego, cerkiew wKaliszu, cerkiew przy obecnymplacu Konstytucji 3 Maja w Radomiu,cerkiew w Siedlcach, rozbudowanocerkiew Wszystkich Świętych w Piotrkowie Trybunalskim. OkresI wojny światowej to dla Kościoła prawosławnego na ziemiach polskich czasbieżeństwa. Mianem tym określa się wielki exodus ludności prawosławnej w głąb Imperium Rosyjskiego, związany z działaniami I wojny światowej. W latach 1915–1917 na terenach objętych uchodźstwem Cerkiew prawosławna praktycznie nie funkcjonowała.
Od momentu odzyskania niepodległości przez Polskę, rządzący krajem dążyli do uniezależnienia się Kościoła prawosławnego w Polsce odpatriarchy Moskwy i uzyskania przezeńautokefalii[22]. 12 lutego i 13 kwietnia 1920 przedstawiciele Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego konsultowali się z prof. Władysławem Abrahamem, kanonistą zUniwersytetu Lwowskiego w sprawie możliwego porozumienia z biskupami prawosławnymi, w których jurysdykcji pozostawały ziemie polskie. Konferencje te zdecydowały, że kontaktowanie się z biskupami jest przedwczesne z powodu płynności wschodniej granicy kraju. Zgodzono się jednak na konieczność szybkiego uniezależnienia polskiego prawosławia od prawosławia rosyjskiego[23]. W tym okresie, w związku z powrotami duchownych z bieżeństwa (wygnania), hierarchia prawosławna na ziemiach polskich zaczynała dopiero się organizować. Władze polskie w 1920 wydały biskupowi białostockiemuWłodzimierzowi (Tichonickiemu) zezwolenie na objęcie również godnościlocum tenens eparchii grodzieńskiej oraz warszawskiej[24]. Cofnęły jednak tę decyzję (w odniesieniu do eparchii warszawskiej), gdy zorientowały się w prorosyjskich poglądach biskupa. Zastąpił go przybyły zRzymu arcybiskup miński i turowskiJerzy (Jaroszewski), przychylnie odnoszący się do ewentualnej autokefalizacji Kościoła prawosławnego w Polsce[25]. Dołączył on do biskupów, którzy nie udali się na bieżeństwo, bądź zdążyli z niego wrócić: biskupa krzemienieckiegoDionizego, pińsko-nowogrodzkiegoPantelejmona, bielskiegoSergiusza oraz białostockiego i grodzieńskiego Włodzimierza. Zdania w kwestii autokefalii były wśród nich podzielone. Wszyscy biskupi byli narodowości rosyjskiej, w związku z tym – nie licząc metropolity Jerzego – tylko Dionizy i Pantelejmon przychylnie odnieśli się do koncepcji autokefalizacji. Stąd dalsze kontakty rządowe były utrzymywane tylko z nimi, z pominięciem pozostałej grupy hierarchów[25]. 16 września 1921 biskupi uznali metropolitę Jerzego za swojego zwierzchnika i zobowiązali się do podjęcia starań na rzecz uzyskania autokefalii od patriarchy Moskwy, zgodnie z prawem kanonicznym[25]. Mimo tego arcybiskup wileński i litewski Eleuteriusz (Bogojawlenski) osobiście sprzeciwiał się decyzjom metropolity Jerzego w tej sprawie, odmawiał wymieniania jego imienia w czasie nabożeństw, jak również propagował w swojej diecezji opór wobec postanowień metropolity.
Na 14 października 1921 planowany był zjazd wszystkich biskupów, który miał ostatecznie ustalić kierunek działania władzy świeckiej i kościelnej w sprawie autokefalii. Nie doszedł on jednak do skutku z powodu nieprzybycia hierarchów nieprzychylnych usamodzielnieniu się Kościoła prawosławnego w Polsce, Włodzimierza i Pantelejmona, który zmienił swoje dotychczasowe stanowisko w tej sprawie[25][26]. Dopiero w styczniu roku następnego zebrał się sobór biskupów w pełnym składzie, jednak przeprowadzona na nim dyskusja nie popchnęła naprzód kwestii przyszłej pozycji Kościoła[26]. Mimo tego Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wprowadziłoTymczasowe przepisy o stosunku rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce na mocy zarządzenia, bez zgody wszystkich biskupów i nie wskazując w ogóle na pozycję Kościoła w stosunku do innych struktur prawosławnych[26].
Patriarcha MoskwyTichon był zdecydowanie przeciwny autokefalizacji Kościoła w Polsce. Zdaniem Papierzyńskiej-Turek pragnął on za wszelką cenę utrzymać Rosyjski Kościół Prawosławny w przedrewolucyjnym kształcie, mimo zmian na mapie politycznej[26]. Mimo tego 15 września 1921 zgodził się na nadanie arcybiskupowi Jerzemu tytułuEgzarchy Patriarszego Kościoła Prawosławnego w Państwie Polskiem, zaś w styczniu roku następnego – na podniesienie go do godnościmetropolity, zezwalając na szeroką autonomię podległych mu struktur i odstępując od starań o przyjazd do Polski wyznaczonego wcześniej na katedrę warszawską arcybiskupaSerafima (Cziczagowa)[27]. Jednak Synod Biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego przesłał również do MWRiOP projekt statutu przyszłego Kościoła w Polsce, zachowującego podległość prawosławia w Polsce wobec Moskwy[28]. W późniejszej korespondencji z metropolitą Jerzym i w rozmowach z posłem polskim w Moskwie patriarcha Tichon twierdził, że autokefalizacja prawosławia polskiego nie jest niemożliwa. Trudnością miał być jedynie brak warunków dla zwołania soboru biskupów Kościoła Rosyjskiego, który miałby ją nadać. W rezultacie polski rząd stwierdził brak dobrej woli patriarchy[29]. Tichonowi przypisywano również – na podstawie prasy emigracyjnych organizacji rosyjskich – wypowiedź, w której swoje wahania w sprawie autokefalii uzasadniał specyficzną strukturą narodowościową ewentualnego przyszłego Kościoła. Tichon wiedział bowiem, że Polacy byli w większości członkamiKościoła katolickiego, zaś wiernymi Kościoła prawosławnego zostałyby głównie wschodniosłowiańskie mniejszości narodowe[29].
Prawosławie było drugim co do wielkości wyznaniem w kraju. Większość prawosławni stanowili w województwachpoleskim (77%),wołyńskim (70%) inowogródzkim (51%)[30]. Politykę wyznaniową II RP cechowała jednak głęboka nieufność wobec prawosławia, które traktowano jako dawną instytucję zaborczą. Z inicjatywy władz państwowych Kościół prawosławny w Polsce rozpoczął starania oautokefalię, która została mu udzielona przez Patriarchat Konstantynopolitański 13 listopada 1924.Patriarchat Moskiewski nie uznał tej autokefalii, jego zdaniem ogłoszonej z naruszeniem zasad kanonicznych.Jerzy (metropolita warszawski i całej Polski) został w 1923 zamordowany przez przeciwnika autokefalii archimandrytęSmaragda (Łatyszenkę) jako protest przeciw dążeniom metropolity do autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce. Jego następcą zostałDionizy. Rozebrano monumentalne cerkwie w Warszawie i Kaliszu, natomiast cerkwie w Radomiu i Siedlcach przebudowano narzymskokatolickie kościoły garnizonowe. PrzyUniwersytecie Warszawskim działało od 1925Studium Teologii Prawosławnej.
W 1926 starokatolicki duchowny ks.Andrzej Huszno konwertował wraz ze swoją parafią wDąbrowie Górniczej na prawosławie, zakładającPolski Narodowy Kościół Prawosławny – Kościół autonomiczny w ramach PAKP. Dołączyło do niego kilka parafii, liczba wiernych należących do Polskiego Narodowego Kościoła Prawosławnego wynosiła ok. 1500 osób. Wierni wyznawali prawosławną teologię, ale zachowali liturgię łacińską. Nabożeństwa były sprawowane w języku polskim. Polski Narodowy Kościół Prawosławny zanikł po rozpoczęciuII wojny światowej.
Ograniczanie wpływów Kościoła prawosławnego przybierało w II Rzeczypospolitej formę różnorodnych szykan administracyjnych. W okresie międzywojennym miały miejscetrzy fale rewindykacji świątyń prawosławnych, które były niszczone lub przekazywane Kościołowi rzymskokatolickiemu, propagującemu jednocześnie działalnośćneounijną. Argumentowano to czasem tym, że niektóre z tych świątyń były wcześniej kościołami katolickimi. W latach 1918–1939 Kościół prawosławny stracił około 500cerkwi. Z tej liczby na kościoły katolickie wyświęcono 137 świątyń, 104 zamknięto, a –w samym tylko okresie od maja do lipca 1938 – 91 (127[31]) zburzono.
W okresie międzywojennym żołnierze prawosławni stanowili jedną siódmą Wojska Polskiego[32].
Osobny artykuł:Autokefaliczny Kościół Prawosławny w Generalnej Guberni.Po rozpoczęciu II wojny światowej i podbiciu Polski przezIII Rzeszę, 27 listopada 1939 władzenazistowskie odsunęły metropolitę Dionizego od zarządzania Cerkwią i uwięziły w areszcie domowym wOtwocku. Powodem była odezwa metropolity sprzeciwiająca się okupacji niemieckiej. W tym czasie okupant podporządkował Cerkiew kierownictwu zagranicznego biskupaSerafima (Lade) zBerlina. 23 września 1940 odzyskał wolność i swe prawa, ale po podpisaniu zobowiązania o lojalnościGeneralnemu Gubernatorstwu. Dzięki temu jeszcze w czasie wojny wyświęcił dwóch biskupów. Pobłogosławił utworzenie Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwi naWołyniu za co po wojnie uznawano go za kolaboranta[33]. Pod okupacją niemiecką działały seminaria prawosławne w Warszawie (1942–1944) i wChełmie (1943–1944). 1 sierpnia 1944 Niemcy rozstrzelali koło soboru w Warszawie kilkunastu studentów Prawosławnego Seminarium Duchownego i pracowników internatu[34].
We wrześniu 1939 naczelny kapelan Wojska Polskiego wyznania prawosławnego płk.Szymon Fedorońko trafił do radzieckiej niewoli i był więziony w obozie w Kozielsku. Zginął w Katyniu[35]. Jego trzech synów zginęło także jako polscy żołnierze, a rodzinę upamiętnia kamień kołosoboru w Warszawie. Inny prawosławny duchowny ks.Grzegorz Peradze za działalność konspiracyjną został deportowany doOświęcimia, gdzie poniósł śmierć w 1942. WII Korpusie służyło 3 kapelanów i 2342 wiernych wyznania prawosławnego, a wielu innych nie otrzymało pozwolenia na opuszczenie ZSRR, gdyż władze radzieckie twierdziły, że są oni obywatelami Związku Radzieckiego[33]. Wielu żołnierzy prawosławnych zginęłopod Lenino iMonte Cassino.
PoII wojnie światowej Kościół prawosławny stanął w obliczu nowych problemów. Poważne skutki miały dla niego zwłaszcza zmiana granic państwowych, powojenne przesiedlenia ludności na mocy układówPKWN zUkraińską iBiałoruską SRR, a także skutki związane zakcją „Wisła”. Niemal całkowicie wysiedlono wtedy ze środkowo- i południowo-wschodnich obszarów państwa ludność prawosławną. Liczbę ludności prawosławnej wywiezionej z Chełmszczyzny i południowego Podlasia, ocenia się na około 35–40 tys. osób, zaś z Łemkowszczyzny kilka tysięcy[36].
Pod koniec 1944 rokuarcybiskup mińskiBazyli wBielsku Podlaskim podjął próbę zorganizowania miejscowych struktur Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego; wydarzenia te określane są mianem „schizmy białostockiej”. 12 lutego 1945 patriarcha moskiewskiAleksy I usankcjonował przejęcie przez swoją Cerkiew zwierzchnictwa nad prawosławną społecznością regionu białostockiego, do kierowania Diecezjalnym Zarządem Prawosławnym wyznaczając ks. Mikołaja Wincukiewicza. Rząd w Warszawie dążył natomiast do zachowania jednolitej dla całego kraju administracji cerkiewnej pod przewodnictwemTymoteusza. 19 lutego 1946 miało miejsce zebranie duchownych zpowiatu bielskiego, którego uczestnicy ogłosili deklarację lojalności wobec państwa polskiego i uznali zwierzchnictwo Tymoteusza. Przejmowanie przez polską Cerkiew kontroli nad wszystkimi parafiami na obszarze dotkniętym schizmą trwało do maja włącznie[37].
Kościół prawosławny odczuł też zaostrzenie polityki wyznaniowej po 1948, kiedy ówczesny metropolitaDionizy został uwięziony. 22 czerwca 1948 Kościół prawosławny w Polsce otrzymałautokefalię od Patriarchatu Moskiewskiego, co związane było z koniecznością zrzeczenia się autokefalii otrzymanej od Patriarchatu Konstantynopola w 1924.
W 1951 na czele Cerkwi stanął skierowany do Polski bpMakary. Prawdopodobnie był on współpracownikiem KGB walnie przyczyniając się do likwidacji strukturKościoła greckokatolickiego na Ukrainie, co było akcją przeprowadzoną przez KGB. Jego wybór na zwierzchnika Cerkwi w Polsce był wymierzony w struktury polskiego Kościoła greckokatolickiego[33].
W 1963Służba Bezpieczeństwa rozpoczęła prowadzeniesprawy obiektowej o kryptonimie „Bizancjum” skierowanej przeciw PAKP. Była ona kontynuowana do lat 1989–1990. Jej celem było agenturalne opanowanie kierownictwa PAKP w celu zapewnienia kontroli nad działalnością Kościoła zarówno w kraju, jak i na forum międzynarodowym. W ramach sprawy obiektowej pozyskano wśród wysokich rangą duchownych wielu tajnych współpracowników. Współpracownikami SB byli m.in.: ks. abpStefan (TW „Fidelis”), ks. abpBazyli (TW „Włodzimierz”), ks. abpSawa (TW „Jurek”), ks. bpAdam (TW „Marek”), ks. abpNikanor (TW „Magister”), abpSzymon (również TW „Marek”), abpMiron (TW „Mirek II”), abpAbel (TW „Krzysztof”), abpJeremiasz (TW „Janek”) oraz wielu innych hierarchów i księży PAKP[38]. Podejmowanie współpracy z SB przez duchownych ułatwiała doktrynalna lojalność wobec władz państwowych[39].
Jednym z hierarchów, którzy oparli się działaniom SB był arcybiskup łódzki i poznańskiJerzy. Dwukrotnie Służba Bezpieczeństwa skutecznie zablokowała jego wybór na zwierzchnika Cerkwi[40]. W 1989 całysobór biskupów stanowili biskupi zarejestrowani jako tajni współpracownicy[33]. Zdaniem abp. Sawy postawa duchownych miała na celu zapewnić przetrwanie Cerkwi w okresie PRL[41].
Po 1989 Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny podawał liczbę ponad 500 tysięcy wiernych (zdiasporą – ok. 600 tysięcy), zamieszkujących w przeważającej części na obszarze byłegowojewództwa białostockiego, zwłaszcza wBiałymstoku oraz powiatach:białostockim,bielskim,hajnowskim,siemiatyckim isokólskim.Kazimierz Urban, religioznawca i badacz stosunków wyznaniowych uznawał, że dane statystyczne podawane przez PAKP za przyzwoleniemUrzędu do Spraw Wyznań były zawyżane co najmniej dwukrotnie w stosunku do rzeczywistej liczby wiernych. Manipulacja ta miała mieć na celu ograniczanie roliKościoła greckokatolickiego przeznaczonego przez władze PRL do likwidacji[42]. Krzysztof Goss na podstawie przeprowadzonych badań liczbę prawosławnych w Polsce określał w 2001 r. na około 200 tys. (w tym 150 tys. w woj. podlaskim)[43]. Według danychspisu powszechnego z 2011 roku przynależność do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego zadeklarowało 156,3 tysiąca osób[3]. W 2014 PAKP posiadał w Polsce 437 świątyń[44].
Kościół jest członkiemŚwiatowej Rady Kościołów iPolskiej Rady Ekumenicznej. Oficjalnym wydawnictwem Cerkwi w Polsce jest miesięcznikWiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; ogólnopolskim prawosławnymmiesięcznikiem społeczno-religijnym jest „Przegląd Prawosławny”.
Stosunek państwa polskiego do Kościoła prawosławnego reguluje ustawa z dnia 4 lipca 1991 o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[45], która uchyliła dekret Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 listopada 1938 o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[46] oraz ustawę z dnia 23 czerwca 1939 o uregulowaniu stanu prawnego majątków Kościoła Prawosławnego[47]. Na podstawie ustawy działaKomisja Regulacyjna do Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego prowadzącapostępowania regulacyjne w sprawach związanych z majątkiem Kościoła prawosławnego w Polsce.
DecyzjąŚwiętego Soboru Biskupów, 15 czerwca 2014 ujednolicono w Kościelekalendarz liturgiczny – od tego dnia we wszystkich parafiach obowiązujestary styl (tam gdzie zaistnieje taka potrzeba, dopuszcza się odprawianie nabożeństw wedługnowego stylu)[48]. Pod koniec 2014 r. wydano w języku polskim przekład czterech Ewangelii pod nazwą „Święta Ewangelia”. Jest to pierwszy prawosławny przekład ksiąg biblijnych w języku polskim[49].
8 lutego 2015 rozpoczęła działalnośćpolska parafia prawosławna[50] wBrukseli. Placówka należy administracyjnie doPatriarchatu Konstantynopola, natomiast jej proboszcz jest duchownym Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[51].
W czerwcu 2016 r. delegacja Kościoła (z metropolitąSawą na czele) wzięła udział w obradachŚwiętego i Wielkiego Soboru Prawosławnego naKrecie[52].
17 kwietnia 2017 zmarłarcybiskupJeremiasz,ordynariuszdiecezji wrocławsko-szczecińskiej[53], a 28 czerwca tego samego roku – arcybiskupSzymon, ordynariuszdiecezji łódzko-poznańskiej[54]. 24 sierpnia 2017 r.Święty Sobór Biskupów wybrał czterech nowych hierarchów[55].
15 listopada 2018 r. Święty Sobór Biskupów negatywnie ustosunkował się do działań mających na celu utworzenie zjednoczonej autokefalicznej Cerkwi kanonicznej naUkrainie, zabraniając jednocześnie duchowieństwu PAKP kontaktów liturgiczno-modlitewnych z duchownymiUkraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego iUkraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[56]. Natomiast na kolejnym posiedzeniu Soboru (2 kwietnia 2019 r.) – już po utworzeniuKościoła Prawosławnego Ukrainy – oświadczono, że „...Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny był i jest za przyznaniem pełnej samodzielności – autokefalii Cerkwi Prawosławnej na Ukrainie.(...) [Jednak] winno się ono odbyć w oparciu o normy dogmatyczno-kanoniczne całej Cerkwi, a nie grupieraskolników [schizmatyków]. Odstępcy od Cerkwi, przy tym pozbawieni święceń kapłańskich, nie mogą reprezentować zdrowego organizmu cerkiewnego. Jest to działanie niekanoniczne i narusza jedność eucharystyczną i międzyprawosławną (...)”[57].
W 2024 roku obchodzono, przy udziale władz państwowych, 100-lecie autokefalii polskiej Cerkwi prawosławnej (liczone od nadania jej przez Konstantynopol)[58][59].
Najwyższą hierarchię kościelną stanowią biskupi, którzy w słowiańskiej tradycji nazywani są również zgreckaarchijerejami (ἀρχιερεύς odἀρχή ‘na czele’ iἱερεύς ‘kapłan’, odἱερός ‘święty’). Na czele Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego stoi metropolita (obecnie metropolitaSawa). Niższy stopień duchowieństwa stanowią księża, nazywanijerejami. Zasłużeni duchowni mogą uzyskać tytułprotojereja. Księża mogą wchodzić w związek małżeński przed przyjęciem święceń. Po ich przyjęciu nie jest to już możliwe. Jeżeli duchowny zdecydował się zostać mnichem określa się go mianemhieromnicha (jeromonacha).Monach to określenie często używane w stosunku do prawosławnych zakonników. Zasłużonym hieromnichom może zostać nadana godnośćihumenów lubarchimandrytów, która w przeszłości wiązała się ze zwierzchnictwem nad monasterem, obecnie może być jedynie tytułem honorowym. Niższymi duchownymi sądiakoni. Zasłużeni diakoni mogą uzyskać mianoprotodiakona. Mnisi posiadający święcenia diakońskie tohierodiakoni.
Duchowni kształcą się w powstałym w 1951Prawosławnym Seminarium Duchownym w Warszawie (początkowo było to Prawosławne Liceum Teologiczne). W 1957 powołano Sekcję Prawosławną wChrześcijańskiej Akademii Teologicznej, która zajęła się kształceniem dla Kościoła wykwalifikowanej kadry naukowej.
Osobny artykuł:Podział administracyjny Kościoła prawosławnego w Polsce.Językiem liturgicznym w niemal wszystkichparafiach Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jestcerkiewnosłowiański. Wszystkie ważniejsze nabożeństwa zostały jednak przetłumaczone także najęzyk polski. Wyjątek stanowiąparafia Świętych Cyryla i Metodego weWrocławiu orazpunkt duszpasterski św. Męczennika Grzegorza Peradze wWarszawie, w których językiem liturgicznym jest polski. Język polski w trakcie nabożeństw bywa również używany m.in. wparafii św. Mikołaja wGdańsku[60],parafii św. Mikołaja wSzczecinie[61],parafii św. Jana Teologa wTerespolu, a także w cerkwiachBiałegostoku. W większości parafiidiecezji przemysko-gorlickiej używany jest język cerkiewnosłowiański z wymową ukraińską, co jest symbolicznym nawiązaniem do składu narodowościowego tamtejszych wspólnot. W Brazylii nabożeństwa sprawowane są poportugalsku.
We władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego znajdują się dwie wyższe szkoły teologiczne (Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie oraz Sekcja PrawosławnaChrześcijańskiej Akademii Teologicznej). Ponadto Kościół kształci potrzebne sobie kadry wPolicealnym Studium Ikonograficznym[b] wBielsku Podlaskim iPrawosławnym Studium Psalmistów i Dyrygentów Cerkiewnych[c] wHajnówce. W marcu 1999 powstała Katedra Teologii Prawosławnej naUniwersytecie w Białymstoku. Od 2004 przymonasterze Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa wSupraślu działaAkademia Supraska[62].
Działalność dobroczynna Kościoła prowadzona jest poprzez Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Eleos, funkcjonujący od 1996. Szeroką i różnorodną działalność wśród młodzieży prowadzi Bractwo Młodzieży Prawosławnej, którego struktury obecne są we wszystkich krajowych diecezjach Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Najwyższą władzę Kościoła stanowiŚwięty Sobór Biskupów. Na czele Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego stoimetropolita warszawski i całej Polski.
| Kościoły członkowskie | |
|---|---|
| Członkowie stowarzyszeni |
