Na tę stronę wskazujeprzekierowanie z „PZPR”. Zobacz też:PZPR (ujednoznacznienie). | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Skrót | PZPR | ||
| Lider | Bolesław Bierut (pierwszy),Mieczysław Rakowski (ostatni) | ||
| Data założenia | 15 grudnia 1948 | ||
| Data rozwiązania | 29 stycznia 1990 | ||
| Adres siedziby | ul. Nowy Świat 6/12, | ||
| Ideologia polityczna | marksizm-leninizm,komunizm,stalinizm (do 1956 r.)socjalizm | ||
| Poglądy gospodarcze | |||
| Liczba członków | |||
| Członkostwo międzynarodowe | Kominform (do 1956) | ||
| Młodzieżówka | |||
| Barwy | |||
| |||
.svg)
.jpg)
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) –hegemoniczna partiakomunistyczna[1][3][4] utworzona 15 grudnia 1948, poprzez połączeniePolskiej Partii Robotniczej iPolskiej Partii Socjalistycznej, po przeprowadzeniuczystek w ich szeregach. Określana również jakorealno-socjalistyczna, sprawująca rządy wPRL w latach 1948–1989. Istniała do 29 stycznia 1990.
Realizowała ideologięmarksizmu-leninizmu. Zgodnie z obowiązującą terminologią partyjną i deklarowanymi założeniami ideowymi, PZPR stanowiłaawangardę rządzącejklasy robotniczej.
Działalność PZPR opierała się na warianciehegemonicznym modelumonopartyjnego obowiązującego wbloku wschodnim, zaś w ramach międzynarodowego ruchu komunistycznego i państwdemokracji ludowej, podporządkowana byłaWKP(b)/KPZR (najbardziej do 1956)[1].
PZPR była partią masową, kierującącentralnie zarządzanągospodarką, sprawującą władzę państwową w sposóbtotalitarny, dążącą do totalnego kontrolowania wszystkich sfer życiaspołecznego[1][5].
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza powstała nazjeździe zjednoczeniowymPolskiej Partii Robotniczej iPolskiej Partii Socjalistycznej w dniach 15–21 grudnia 1948. W tych dniach odbył się tzw. Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS, w Auli wGmachu Głównym Politechniki Warszawskiej. Scalenie obu partii było możliwe dzięki usunięciu z PPS działaczy sprzeciwiających się zjednoczeniu (a właściwie wchłonięciu przez komunistów), a także tych członków PPR, których oskarżono o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”. Ocenia się, że ponad 25% socjalistów zostało odsuniętych na „tor boczny” lub usuniętych z życia politycznego. Proces połączenia obu partii zakończył się w kwietniu 1949 roku. 16 stycznia 1949 r. akces do PZPR zgłosiła też żydowska partia socjalistycznaBund[6]. PZPR uważała się za spadkobierczynię tradycjiSocjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy iKomunistycznej Partii Polski[7]. Początkowo partia miała nosić nazwę"Zjednoczona Partia Klasy Robotniczej", co znalazło odzwierciedlenie w doniesieniach prasowych w grudniu 1948 roku (m.in. w katowickim tygodniku "Ogniwa" czy w piśmie związku zawodowego górników "Górnik")[8][9].
W momencie powstania do PZPR należało 1 mln 537 tys. członków (1 mln 6 tys. z PPR i 531 tys. z PPS[10]). W 1954 partia liczyła 1 mln 276 tys. członków. 482 tys. członków usunięto z niej w latach 1949–1954[11]. W następnych latach przynależność podlegała wahaniom – w 1959 (po weryfikacji i usunięciu 200 tys. członków), wynosiła 1 mln 18 tys., w 1965 – 1 mln 775 tys., w 1970 – 2 mln 320 tys., a w 1980 (w apogeum swojego rozwoju) osiągnęła 3 mln 092[1] tys. osób (według innych źródeł 3 mln 150 tys. osób[2]). Po zalegalizowaniu pierwszego niezależnego od władz związku zawodowegoNSZZ „Solidarność” oraz wprowadzeniustanu wojennego w 1981, z PZPR wystąpiło 850 tys. członków (w tym ok. 33% wchodzących w jej składrobotników).
Podczas istnienia PZPR istniało w niej kilka orientacji. W latach 40. zauważalne były różnice między „krajowcami” (działaczami w czasie okupacji przebywającymi w Polsce, np.Władysław Gomułka) a „emigrantami” (działaczami przybyłymi z ZSRR np.Jakub Berman)[12]. Po śmierci Stalina pojawił się podział napuławian inatolińczyków. W latach sześćdziesiątych powstały orientacje zwane„partyzantami” i„grupą śląską”. W 1965 wpływowy w okresie stalinowskim działacz partyjnyKazimierz Mijal założył nielegalnąmaoistowskąKomunistyczną Partię Polski, jej działalność miała nikły oddźwięk w PZPR. W epoce Gierka pojawiło się z jednej stronyKonwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”, postulujące demokratyzację ustroju socjalistycznego, z drugiej grupa„lewicy patriotycznej”, która sformułowała w 1976 r. tzw. „List 2000”[13]. W latach 80. nastąpił podział na działaczy dążących do porozumienia z opozycją (struktury poziome) oraz sprzeciwiających się temu („beton partyjny”, np.Katowickie Forum Partyjne,Klub Partyjnej Inteligencji Twórczej „Warszawa 80”), w oparciu o część działaczy PZPR powstało teżZjednoczenie Patriotyczne „Grunwald”[14].
Do 1989 roku PZPR miała charakter partii państwowej (poprawka dokonstytucji z 1976 roku mówiła o partii jako „przewodniej sile narodu”) oraz kontrolowała gospodarkę nakazowo-rozdzielczą. Głównym celem było stworzenie społeczeństwa komunistycznego oraz współuczestniczenie w budowiekomunizmu na całym świecie – podstawowym oparciemideologicznym PZPR byładoktrynakomunistyczna, po 1956 stopniowo nasycana elementaminarodowymi[7][1].
W sferze gospodarczej realizowano likwidacjęwłasności prywatnej poprzezkolektywizację sektorarolniczego (niezrealizowaną w zamierzonym zakresie), przejęcie wszystkichprzedsiębiorstw prywatnych przez administrację państwową, rozbudowę strukturbiurokratycznych w instytucjach państwowych i społecznych (co wiązało się z likwidacją organizacji niezależnych). W gospodarce priorytetem stała się rozbudowa przemysłu ciężkiego (zwłaszcza przemysłu zbrojeniowego), co odbywało się kosztem indywidualnej konsumpcji i skutkowało okresowymi niedoborami artykułów codziennego użytku.
Nacisk położono naindoktrynację ideologiczną społeczeństwa (zwłaszcza młodzieży), forsowanie tzw.socrealizmu w życiu kulturalnym i stałe próby podporządkowaniaKościoła (oraz innych związków wyznaniowych lub organizacji religijnych). Cele gospodarcze wdrażane przez PZPR, wobec powiększających się problemów biurokratycznych tamtejszej gospodarki, ulegały okresowej liberalizacji. Na skutek cyklicznych protestów społecznych i wystąpień robotniczych, dochodziło do pewnych ustępstw politycznych ze strony władz PZPR, m.in. ograniczonej demokratyzacji w systemie sprawowania władzy, zmian w polityce gospodarczej państwa, czy przesunięć w polityce inwestycyjnej.
Wraz z upływem czasu partia dostosowywała swoje podejście do zmieniających się warunków politycznych i społecznych, podejmując różne zmiany dialektyczne - z czasem odrzucając ideologię komunistyczną, bądź tworząc jej kolejne rewizje.
PZPR oficjalnie posiadała status partii, pod wieloma względami nie stanowiła ona jednak partii politycznej sensu stricto (nie posiadała także, ze względu na lukę prawną dotyczącą partii politycznych, osobowości prawnej). Według jednej z tez Polska Zjednoczona Partia Robotnicza to „struktura administracyjna, która zarządzała państwem – od szczytów władzy, po najdrobniejszy zakład pracy i gminę”[15], co odpowiadało rzeczywistości.
Osobny artykuł:Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.Partia była zorganizowana na zasadziecentralizmu demokratycznego, który w teorii zakładał demokratyczne wyłanianie władz oraz podejmowanie decyzji i kierowanie jej działalnością. W istocie ten sposób sprawowania władzy w partii stanowił pewną odmianęsystemu wodzowskiego[16]. W rzeczywistości najważniejszą rolę w PZPR (władzy wykonawczej), pełniłyKomitet Centralny, jegoBiuro Polityczne (ścisłe kierownictwo PZPR o stałej liczbie ok. 15 członków),Sekretariat KC iSekretariat BP (kierowane przezI sekretarza KC PZPR (do 1954 Sekretarza Generalnego PZPR), przy czym te organy same były poddane ścisłej kontroli władzZwiązku Radzieckiego) oraz tzw.egzekutywy komitetów partyjnych. To właśnie te władze decydowały o polityce oraz składzie personalnym głównych organów, choć według statutu zadanie to spoczywało na członkach zjazdu, który odbywał się co cztery lub pięć lat. W przerwie pomiędzy nimi odbywały się co dwa lub trzy lata, konferencje partyjne komitetów wojewódzkich, powiatowych, gminnych i zakładowych. Najmniejszą jednostką organizacyjną PZPR byłapodstawowa organizacja partyjna (POP).
Osobny artykuł:I sekretarze KC PZPR.13 października 1989KPN zainicjowała wKatowicach akcję okupowania lokali PZPR i jej „przybudówek”. Akcja objęła cały kraj i trwała kilkanaście tygodni. Okupowano łącznie około 120 komitetów PZPR na różnym szczeblu, a także lokaleZSMP orazPRON[17]. Do akcji przyłączyły się także inne radykalne grupy młodzieży (m.in.FMW,NZS,Ruch WiP). Na żądanie ministrówrządu Tadeusza Mazowieckiego (Aleksander Hall,Jacek Kuroń) przeciwko radykalnej młodzieży interweniowały siły milicyjne. Ataki na komitety miały miejsce m.in. w Katowicach, Warszawie, Lublinie, Bydgoszczy, Krakowie, Wodzisławiu Śląskim, Białymstoku, Gdańsku, Łodzi, Poznaniu, Przemyślu, Rzeszowie i Wrocławiu[18]. Celem tej akcji było wypieranie komunistów z przestrzeni publicznej, przekazanie budynków partyjnych na cele społeczne, zapewnienie równego traktowania wszystkich organizacji politycznych (także tych, które nie wzięły udziału w rozmowach Okrągłego Stołu) i które pozbawione były majątku, a także zapobieżenie niszczeniu partyjnych dokumentów.
Stenogramy posiedzeń PZPR zostały jednak zniszczone już w 1989 na zlecenieWojciecha Jaruzelskiego iCzesława Kiszczaka. Na początku lat 90. toczyło się w tej sprawie postępowanie wKomisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, później, ze względów formalnych, umorzone[19][20].
Ostatni XI Zjazd PZPR, noc z 28 na 29 stycznia 1990Sala KongresowaPałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Fragment przemówieniaMieczysława Rakowskiego:
(..) Przyjęliśmy uchwałę o zakończeniu Partii, która, moim zdaniem, niezależnie od tego wszystkiego co było powiedziane o niej, co ja wczoraj powiedziałem, odegrała wielką historyczną rolę, czy się to komuś podoba czy nie w życiu narodu polskiego, co więcej wrosła w jego świadomość. I dziś kończąc, żegnając się z nią, wcale nie uważam, że kładziemy ją do trumny, tylko zamykamy pewien rozdział w historii, pogmatwanego wprawdzie, ale także bogatego w twórcze osiągnięcia polskiego rewolucyjnego ruchu robotniczego. Wiele złego powiedziano o tej Partii, ale ja sądzę, że godność i uczciwość ludzka powinna nas chronić od wydawania o niej sądów tylko negatywnych albo też wydawania sądów potępieńczych. Poczekajmy jeszcze, co powie historia o tej Partii. Jest tu wielu historyków na sali i dobrze wiedzą jak zawiłe są losy rewolucji, jak każda z nich obfituje w dramaty. I sądzę że, być może że gdzieś 30, 40 lat porewolucji francuskiej, gronojakobinów, też dochodziło do wniosku że nie udało się to, co zamierzali. No a dzisiaj chyba nikt nie wydaje jednoznacznych potępieńczych sądów ojakobinach. Ja apeluję po prostu, o to by, nie znęcać się nad PZPR, bo jest to znęcanie się także często nad swoim życiem. Ja chciałbym, mówiłem raczej na różnych spotkaniach, że powstała taka przedziwna sytuacja, że sami siebie nie lubimy. Nie lubimy tej Partii, już tej byłej Partii. Otóż chciałoby się chodzić jednak z podniesioną głową. Ogłaszam zakończenie obrad XI Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Proszę o powstanie Towarzyszy, Towarzyszek i Towarzyszy. Sztandar Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – wyprowadzić (...)
Ostatecznie doszło do samorozwiązania PZPR, a część działaczy podjęła decyzję o założeniu dwóch nowych partii socjaldemokratycznych. Na ten cel otrzymała odKomunistycznej Partii Związku Radzieckiego kwotę ponad 1 mln dolarów w ramach tzw.pożyczki moskiewskiej.
Byli działacze PZPR założyliSocjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej, której głównymi przywódcami byliAleksander Kwaśniewski,Leszek Miller iMieczysław Rakowski. SdRP miała m.in. przejąć wszystkie prawa i obowiązki PZPR oraz pomóc w rozdysponowaniu majątku byłej PZPR, która pod koniec lat 80. posiadała znaczne przychody, głównie z nieruchomości, którymi zarządzała, oraz z przedsiębiorstwaRSW „Prasa-Książka-Ruch”, które z kolei posiadało specjalne ulgi podatkowe. W tym okresie przychody ze składek członkowskich stanowiły tylko 30% przychodów PZPR.
Po rozwiązaniu PZPR i założeniu SdRP pozostała część działaczy utworzyła Unię Socjaldemokratyczną Rzeczypospolitej Polskiej (USdRP), która przemianowała się naPolską Unię Socjaldemokratyczną, a także Ruch 8 Lipca. Najbardziej radykalni działacze o zdeklarowanej ideologii komunistycznej utworzyli partięZwiązek Komunistów Polskich „Proletariat”. Politycy PUS współtworzyli w 1992 wraz z byłymi działaczami opozycji demokratycznejUnię Pracy, działacze SdRP w 1999 powołali nową partięSojusz Lewicy Demokratycznej, a działacze ZKP „Proletariat” po delegalizacji partii w 2002 utworzyliKomunistyczną Partię Polski, która istnieje do dziś.
Pod koniec 1990 roku w Sejmie trwała intensywna debata nad sposobem przejęcia przez państwo majątku byłej PZPR, na który składało się ponad 3000 budynków i lokali, z czego prawie połowa była użytkowana bez żadnej podstawy prawnej. Zwolennicy przejęcia majątku PZPR argumentowali, że został on zbudowany w oparciu o grabież oraz dotacjeSkarbu Państwa, wypracowanego przez całe społeczeństwo. Przeciwnicy zSdRP byli zdania, że majątek powstał ze składek członkowskich i żądali sukcesji majątku byłej PZPR na rzecz SdRP, która w tym czasie administrowała majątkiem. Kontroli komisji sejmowej nie podlegał majątek ruchomy oraz konta byłej PZPR.
9 listopada 1990 Sejm uchwalił Ustawę o przejęciu majątku byłej PZPR[21], która ostatecznie miała doprowadzić do przejęcia nieruchomości byłej PZPR przez Skarb Państwa. Pierwszym likwidatorem mienia byłej PZPR został Józef Palinka[22]. Część nieruchomości została przejęta do 1992, głównie na rzecz samorządów terytorialnych, o część toczyły się spory sądowe jeszcze do 2000 roku. Ruchomości i finanse byłej PZPR praktycznie zniknęły. Większość z nich przeniesiona została wcześniej w ramach procesu nazywanego „uwłaszczeniem nomenklatury” do przedsiębiorstw prywatnych nazywanych „spółkami nomenklaturowymi”. Jedną z najbardziej znanych z nich byłaTransakcja spółka z o.o. Według deklaracji posłów SdRP 90–95% majątku partii zostało przeznaczone na wypłatę odpraw dla etatowych pracowników lub przekazano na cele społeczne.
 | Zobacz kolekcję cytatówzwiązanych z PZPR w Wikicytatach |
| Nurty |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Państwa rządzone przez partie komunistyczne |
| ||||
| Teoretycy i działacze |
| ||||
| Symbole | |||||
| Tematy powiązane |
