Od początkutransformacji ustrojowej wgospodarkę rynkową, Polska utrzymuje bardzo wysokiwskaźnik rozwoju społecznego (HDI). W kraju stopniowo zwiększa się wolność ekonomiczna[24]. Polska jest demokratycznym państwem z rozwiniętą, wysokodochodową gospodarką i wysokimwskaźnikiem jakości życia[25]; większość Polaków (57%) pracuje w sektorze usług. Ponadto rocznie Polskę odwiedza około 17,5 mln turystów (2016), dzięki czemu jest jednym z najczęściej odwiedzanych krajów świata[26]. Polska jest szóstą co do wielkościgospodarką w Unii Europejskiej[27] i jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek europejskich[28]. W badaniuwskaźnika demokracji, przeprowadzanym przez zespół związany z tygodnikiemThe Economist, Polska zajęła w 2024 roku 39. miejsce (na 167 przebadanych państw i terytoriów), co oznacza wzrost od poprzedniego roku o dwa miejsca, a demokracja kraju jest określana jako wadliwa[29][30]. Według wskaźnikaGlobal Peace Index z 2017 roku Polska zajmuje 33. miejsce na świecie (22. w Europie) pod względem poziomu bezpieczeństwa, natomiast wg raportu firmy Underwriters Laboratories z 2018 roku, Polska pod względem bezpieczeństwa zajmuje miejsce 35. (27. w Europie)[31][32].Wskaźnik wolności prasy klasyfikuje Polskę na 31. pozycji w świecie w 2025 roku (wolność prasy gwarantuje art. 14Konstytucji)[33].
Fragmenttraktatu z XI wieku wymieniającegoPolan żyjących wzdłużOdry:trans Oddaram sunt Polanos
Źródłosłów wyrazu „Polska” nie został udokumentowany w świadectwach historycznych. Jedna koncepcja zakłada, że jest nim nazwazachodniosłowiańskiego plemieniaPolan[i]. Nazwa Polan z kolei pochodzi odindoeuropejskiego wyrazupole, oznaczającegopole uprawne lubotwartą przestrzeń. NazwyPolska zaczęto używać w odniesieniu do całegopaństwa w XI wieku i funkcjonowała pierwotnie jako forma określenia „ziemia polska” (łac.terra Poloniæ). Zarówno własne nazwy Polski i Polaków (endonimy), jak i większość nazw nadawanych im w innych językach (egzonimy) wywodzą się z tego źródła.
Inna koncepcja głosi, że nazwa nie pochodzi od Polan, a słowopole wPolska odnosi się do żyznej ziemi rodzącej dobre plony, nawiązując do biblijnego kontrastu między winnicami a dzikimi lasami. Nazwa ta była postrzegana przez elity jako reprezentująca zorganizowane i produktywne terytorium, podobnie jak włoski regionKampania, którego nazwa wywodzi się od słowacampus (pole), które oznaczacywilizowany kraj[34][35].
Gramatycznie nazwaPolska składa się z dwóch części:rdzeniapol (od „pole”), oznaczającego otwartą przestrzeń lub pole uprawne, oraz przyrostkowego formantu przymiotnikowego-ska. NazwaPolska to gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownikapole za pomocą przyrostka-sk, który jestformantem przymiotnikowym, kontynuantem zjęzyka prasłowiańskiego*-ьskъ-jь, określającym przynależność do czegoś[36][37]. Formant ten jest charakterystycznym elementem słowiańskich oraz polskich nazw przestrzennych i miejscowych, przy zastosowaniu którego tworzy się nazwy geograficzne[38]. Końcówka ta występuje także w rodzimych nazwach innych krajów słowiańskich, na przykład w czeskiej i słowackiej nazwie Czech i Słowacji, czyliČesko iSlovensko, oraz w nazwieChorwacji –Hrvatska.
Wydarzeniem, które stanowiło pierwszy krok na drodze ku powstaniu państwa polskiego, było objęcie władzy nad plemieniemPolan przez ródPiastów. Nastąpiło to w nieznanych okolicznościach i czasie, najprawdopodobniej jednak w drugiej połowie IX wieku. Główny ośrodek państwa Polan stanowiłoGniezno. Pierwszym historycznym władcą piastowskim był natomiast książęMieszko I, chociaż późniejszy (XII w.) kronikarzGall Anonim podaje także imiona jego przodków.
Mieszko I objął rządy wpaństwie Polan przed 963 i panował do 992. W 965 zawarł on sojusz z księciemchrześcijańskich już wówczasCzech,Bolesławem I Srogim, i poślubił jego córkęDobrawę. Najważniejszym efektem tego aliansu było przyjęcie przez Mieszka w 966chrztu (za pośrednictwem Czech) i narzuceniereligii chrześcijańskiej jego państwu (nazywanemu Polską), co umieściło je w kręgucywilizacji zachodniej. Doraźnymi konsekwencjami decyzji Mieszka było przybycie do Polski duchowieństwa, wraz z którym upowszechniła się nowa koncepcja władzy książęcej (później królewskiej), doświadczenie administracyjne oraz słowo pisane. Syn Mieszka I,Bolesław, jako władca Polski uzyskał w 1025 roku tytuł królewski. Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich. W 1569, po wygaśnięciu trwającej od 1386 unii dynastycznej zLitwą, oba kraje zdecydowały się naunię realną. Nowe państwo nosiło nazwęRzeczpospolita Obojga Narodów.
Pierwsi ludzie zepoki kamienia i typhomo erectus osiedlili się na terenach, które miały stać się Polską, około 800 000 lat temu, chociaż panujący wtedyklimat uniemożliwił wczesnym ludziom zakładanie trwalszych obozowisk[41]. Przybyciehomo sapiens zbiegło się ze zmianą klimatyczną pod koniecostatniego zlodowacenia (10 000 lat p.n.e.), wówczas tereny ziem polskich nadawały się do zamieszkania[42]. Okres obejmującyepokę brązu i wczesnąepokę żelaza (1300–500 p.n.e.) na ziemiach polskich charakteryzował się wzrostem gęstości zaludnienia, powstawaniem osad palisadowych (grodów) i ekspansjąkultury łużyckiej[43].
W okresiestarożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele różnych społeczeństwplemiennych. Przynależnościetniczne i lingwistyczne tych grup pozostają niepewne. PierwsiSłowianie ze wschodu dotarli na tereny współczesnych ziem polskich w drugiej połowie V wieku naszej ery[44]. W X wiekuPolanie zdominowali inne plemionalechickie w regionie, tworząc początkowopaństwo plemienne, a później scentralizowaną monarchię.
Mieszko I, władcaPolan z dynastiiPiastów, uważany zarazem za faktycznego twórcę państwowości polskiejKazimierz III Wielki,król Polski w latach 1333–1370, ostatni monarcha z dynastiiPiastów; w historiografii jest uważany za jednego z najwybitniejszych władców Polski
Zjednoczenia kraju (Wielkopolski i Małopolski) dokonałWładysław Łokietek, który w 1320 koronował się nakróla Polski. Jego syn,Kazimierz III Wielki, skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski, zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, w szczególności w budownictwie, administracji i gospodarce. Po jego bezpotomnej śmierci, 5 listopada 1370, zakończyło się panowanie dynastii Piastów jako władców Polski.
Tron polski przejąłLudwik Węgierski z roduAndegawenów, 17 listopada 1370. Okres jego przejściowychrządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 r. wKoszycach pierwszymprzywilejem generalnym. Kiedy również Ludwik zmarł w 1382 r., w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historiibezkrólewia, zakończony objęciem królestwa 16 października 1384 przez córkę Ludwika,Jadwigę Andegaweńską. W 1386 r. weszła ona w związek małżeński z księciemlitewskimJagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski, co zapoczątkowało w Polsce panowaniedynastii Jagiellonów.
Następował rozwój polskiej kultury, nauki i gospodarki; pojawiły się takie osobowości, jakMikołaj Kopernik,Jan Kochanowski czyAndrzej Frycz Modrzewski. W dobie Odrodzenia polska nauka przyniosłaprzewrót kopernikański (1543)[46], zmieniającyparadygmat nauki, nowe koncepcje człowieka i świata. Panowała tolerancja religijna. Na początku XVI wieku sformowano pierwsze oddziałyhusarii – zwycięskiej w wielu późniejszych bitwach formacji kawalerii polskiej armii. Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdówtatarskich[47].
Od czasów panowaniaWettynówAugusta II Mocnego iAugusta III Sasa, pozbawiona skutecznej władzy Polska dostawała się stopniowo pod wpływyImperium Rosyjskiego. Obaj królowie z dynastii saskiej oraz ich następca,Stanisław August Poniatowski, wybierani byli przy współudziale Rosji. W połączeniu z upadkiemcentralnego prawodawstwa i skarbu państwa oraz szkodliwymi dla państwa działaniami wpływowych kręgówszlacheckich iarystokratycznych przyczyniło się to do całkowitego upadku Rzeczypospolitej. Działania króla wymierzone w naprawę państwa były niekonsekwentne i nieskuteczne, podobnie spóźnione były reformy inicjowane przez częśćszlachty. W 1772 roku Imperium Rosyjskie,Królestwo Prus iMonarchia Habsburgów uzgodniłyI rozbiór części terytorium Polski, który został następnie zatwierdzony przez szlachtę naSejmie Rozbiorowym. 20 lat później, w trakcieII iIII rozbioru (1793, 1795) dokonano całkowitego podziału kraju. W geście sprzeciwu wobec zaborów, w 1794 r. wybuchłopowstanie Kościuszki. Podzielone pomiędzy trzy państwa zaborcze polskie społeczeństwo stało się częścią trzech różnych krajów, w których obowiązywały odrębne prawa, zasady życia społecznego i politycznego oraz różne ograniczenia swobód[49].
WładcyImperium Rosyjskiego, rządzący terenami dawnej Rzeczypospolitej, prowadzili rządyautokratyczne i absolutne. Wobec Polaków stosowali najczęściej politykęasymilacji, mającą z nich uczynić „prawdziwych chrześcijan, lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”, działając w tym celu metodamiperswazji i przymusu. Władze carskie zlikwidowały dotychczasowe instytucjeszlacheckiej demokracji, wprowadzonoobowiązek służby wojskowej w stałej armii,województwa zastąpionoguberniami, wprowadzono scentralizowaną i opartą na hierarchiiadministrację państwową, która miała uczyć i wymagać posłuszeństwa wobec władcy. W 1815 r. na części terytoriumKsięstwa Warszawskiego utworzonoKrólestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, które połączone było z Rosjąunią personalną, zcarem jako tytularnym królem; jednak w 1831 r. Sejmzdetronizował królaMikołaja I Romanowa i odsunął dynastię Romanowów od tronu polskiego[50]. Wprowadzono cenzurę i politykęrusyfikacji szkół, urzędów i życia publicznego. Mimo że Polaków traktowano z podejrzliwością jako potencjalnych buntowników, polityka przymusu i egzekwowania posłuszeństwa wymierzona była w tym samym stopniu we wszystkich poddanych cara, niezależnie od narodowości.
Społeczeństwo zaboru rosyjskiego upatrywało szansy na wyzwolenie wnapoleońskiej Francji, w armiiNapoleona utworzono dwalegiony polskie. Nadzieje te zostały jednak rozwiane, gdyż Napoleon nie zamierzał wykorzystać legionów do walki o niepodległość Polski. Dopiero po klęsce Rosji i Prus z Francją w 1805 i 1806 roku utworzono kontrolowane przez FrancjęKsięstwo Warszawskie. Księstwo przywracało częściową autonomię władz polskich, nie przetrwało jednak długo. Po upadku Napoleona, w 1815 roku zwycięskie państwa zadecydowały o jego kolejnym podziale.
Carska polityka asymilacji Polaków w rosyjskim społeczeństwie nie przynosiła zamierzonych skutków. W życiu społecznym i towarzyskim Polacy funkcjonowali osobno wobec Rosjan, a państwowy przymus rodził w nich uczucia frustracji i odizolowania. Jednocześnie postępowałproces industrializacji i rozwoju technologicznego, czego społecznym skutkiem był nagły rozwój miast, głównie przemysłowejŁodzi i handlowo-finansowej Warszawy, które wielokrotnie zwiększyły swoje populacje. W miastach powstawałyspołeczne klasyrobotników iprzemysłowców, podczas gdy wieś pozostawała zacofana – obowiązekpańszczyzny trwał w Kongresówce aż do 1864 r., o wiele dłużej niż w pozostałych zaborach. Znaczną częścią miejskich klas społecznych stawali sięŻydzi, zarówno migrujący do miast za pracąŻydzi polscy, jak i przesiedlani z Rosji, tzw.Litwacy.
W 1825 r. na tron wstąpił autorytarny carMikołaj I, który wkrótce objął represjami powstałe w Polscetajne stowarzyszenia narodowe. Działania te nałożyły się na falę rewolucji w Europie w kolejnych latach. W roku 1830 grupa polskich spiskowców w carskiej armii, po otrzymaniu wieści o mobilizacji wojska rosyjskiego w celu rozbiciarewolucji w Belgiii Francji, postanowiła podjąć akcję zbrojną. 29 listopada 1830 wybuchłopowstanie listopadowe. W lutym 1831 do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie, które zostały przez powstańców wyparte, jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał początkowego zwycięstwa. Wojska rosyjskie nadrobiły straty w lipcu 1831 i wspomagane przez Prusy rozbiły powstanie dwa miesiące później. Uczestników powstania skazywano nazsyłkę lub kary więzienia, zawieszono funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych. Około 10 tys. osób opuściło Królestwo, tworząc we Francji środowisko tzw.Wielkiej Emigracji. Represje w Królestwie Polskim utrzymano do śmierci Mikołaja I[49].
PanowanieMikołaja II przyniosło odwilż polityczną, amnestię dla zesłańców i częściowe przywrócenie praw obywatelskich. Równocześnie odrodziły się jednak tajne związki, głoszące hasła „rewolucji moralnej”, która wkrótce opanowała społeczeństwo. Aby powstrzymać tendencje rewolucyjne, ugodowy politykAleksander Wielopolski w styczniu 1863 zarządził rozpoczęcie poboru do wojska, który spiskowcy odebrali jako akt agresji i zaatakowali rosyjskie garnizony, rozpoczynającpowstanie styczniowe. Powstańcy podzieleni na polityczne frakcje „białych” i „czerwonych” i pozbawieni spójnego dowództwa, prowadzili walki partyzanckie. Powstanie stłumione zostało w sierpniu 1864. Po jego upadku nastąpiła kolejna fala brutalnych represji, formalnie zlikwidowano również Królestwo Polskie jako oddzielną prowincję.
Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku były dla zaboru rosyjskiego okresem umiarkowanego rozwoju, w którym społeczne i polityczne straty wywołane upadkiem powstania styczniowego równoważone były postępującym procesem industrializacji miast oraz kształtowaniem się polskiej sceny politycznej, która w pełni zaistnieć miała w początkach XX wieku[49].
Po upadku Księstwa Warszawskiego w roku 1815, na terenie przejętym przez Królestwo Pruskie powstało mające zaspokoić narodowe ambicje PolakówWielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w latach1846 i1848 zlikwidowano. Pruska politykagermanizacji na ziemiach polskich w ramachKulturkampfu nasiliła się po upadku powstania. Objęcie stanowiska kanclerzaRzeszy przezOttona von Bismarcka spowodowało kolejne zaostrzenie polityki germanizacyjnej[51].
Tereny dawnego zaboru pruskiego charakteryzowały się zdecydowanie większym poziomem rozwoju gospodarczego i szkolnego niż obszary zaborów austriackiego i rosyjskiego. Przemysł i rolnictwo były o wiele bardziej rozwinięte, a odsetek analfabetów był niższy. I tak oto na ziemiach, które przed 1914 należały doCesarstwa Niemieckiego, a w latach 1918–1921 znalazły się w granicach odrodzonej Polski można zauważyć, że były zdecydowanie lepiej rozwinięte niż ziemie, które przed 1914 należały do Imperium Rosyjskiego i Austro-Węgier. Tereny Wielkopolski, Górnego Śląska i Pomorza Gdańskiego, w tymziemi chełmińskiej, oraz zachodnich Kujaw miały wysoko rozwinięte rolnictwo czy przemysł, a poziom analfabetyzmu nie przekraczał kilku procent. I choć na niektórych terenach dawnego zaboru rosyjskiego znajdowały się dość dobrze rozwinięte miejsca związane z rolnictwem i przemysłem, m.in. wschodnie Kujawy, Lubelszczyzna, Wołyń, przemysłowe okręgiłódzki,warszawski,białostocki czystaropolski, to nie było to aż na taką dużą skalę jak na terenach, które należały do Niemiec przed 1914 r., gdyż pozostała część terenów należących przed 1914 do Rosji była słabo rozwinięta i dość powszechny byłanalfabetyzm, któremu sprzyjał brakobowiązku szkolnictwa w zaborze rosyjskim, zaś rolnictwo było związane raczej z miejscami, gdzie występowały gleby dobrej jakości, a tereny wiejskie były biedne, mimo miejsc z rolnictwem i przemysłem.
Teren zaboru austriackiego był jeszcze gorszy dla rolnictwa, ze względu na wyżynno-rolnicze tereny i występował tylko przemysł naftowy. Jedynie w zaborze austriackim analfabetyzm był niższy niż na terenie zaboru rosyjskiego, ze względu na obowiązek szkolny. Dodatkowo na terenach należących do Niemiec przed 1914 rokiem na terenach wiejskich zdecydowanie dominowały domy murowane, w przeciwieństwie do terenów należących przed 1914 do Rosji i Austro-Węgier, gdzie dominowały domy drewniane na terenach wiejskich. Oświetlenie i elektryfikacja miast w zaborze pruskim były także lepsze niż w pozostałych, dużo większy procent mieszkań i domostw miał dostęp do kanalizacji i bieżącej wody[52]. Pod względem rozwoju polskości i języka polskiego najlepsza sytuacja była w zaborze austriackim, zaś pod względem rozwoju gospodarczego w pruskim[52].
Powstanie wielkopolskie wybuchło po zakończeniu I wojny światowej w 1918 roku, podczas wizyty powracającego do już niepodległej PolskiIgnacego Jana Paderewskiego, który będąc w drodze do Warszawy, przybył do Poznania 27 grudnia. Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą tak zwaną Prowincję Poznańską z wyjątkiem jej północnych i południowo-zachodnich obrzeży. Powstanie zakończyło się zwycięstwem 16 lutego 1919 roku.
Rządzona przez dynastię Habsburgów Austria była politycznie najsłabsza – i od 1867 r., po klęsce wwojnie z Prusami zarazem najbardziej liberalna – z trzech państw zaborczych. Z włączonych do Austrii ziem polskich zostało utworzoneKrólestwo Galicji i Lodomerii. Nazwa ta miała wywodzić się od średniowiecznych księstwruskich,Halicza iWłodzimierza. Galicja była prowincją odległą od Wiednia, najmniej rozwiniętą gospodarczo. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego, w Galicji nie rozwinął się nigdywielki przemysł, nie powstałaklasa robotników ani miejskaklasa średnia. Pozakopalnią soli w Wieliczce ipolami naftowymi w Borysławiu Galicja nie przynosiła wielkiego dochodu. Klasę wpływową stanowiło kilka bogatych polskich rodzin arystokratycznych, średnia szlachta utrzymywała się z nierentownychfolwarków i była w większości zadłużona, natomiast wieś była poważnieprzeludniona i bytowała na granicy nędzy. Jakość i długość życia na wsi były najniższe ze wszystkich zaborów. Często jedynym wyjściem dla galicyjskich chłopów był wyjazd z kraju – tylko w ostatnich 25 latach XIX wieku Galicję opuściło 2 miliony osób.
Stolicą prowincji stał sięLwów, po 1846 roku do Galicji włączono teżWolne Miasto Kraków, dotąd formalnie autonomiczne.Polacy stanowili 45% ludności; podobną część (41%) stanowiliUkraińcy, wcześniej określający się jakoRusini. Do połowy XIX wieku Austria była scentralizowaną monarchią absolutną, w której ziemie polskie nie odgrywały większej roli. W roku 1846 wybuchło zorganizowane przez szlachtępowstanie krakowskie – niewielka niepodległościowa akcja zbrojna, która zbiegła się z wybuchem antyszlacheckiego powstania chłopskiego, znanego jakorabacja galicyjska. Wybuch rabacji został częściowo sprowokowany przez Austriaków w celu zatrzymania działań szlachty i wewnętrznego skłócenia społeczeństwa. Powstanie krakowskie zostało stłumione, natomiast rabacja przekształciła się w obejmujące całą Galicję brutalne rozruchy wymierzone w dwory. Ostatecznym skutkiem rebelii było powiększenie międzyklasowych podziałów, ale też początek upadku feudalizmu i zniesieniepańszczyzny.
Od lat 60. XIX wieku grupa konserwatywnych polityków pod przywództwemAgenora Gołuchowskiego dążyła doprzyznania Galicji autonomii wewnątrz cesarstwa. W wynikuich starań w latach 1867–1872 Galicja otrzymała szereg praw – ustanowionoSejm Krajowy decydujący o sprawach prowincji, przywrócono urzędowy język polski oraz polskojęzyczne wykłady na uniwersytetach, zakładanonowe instytucje nauki. Mimo że sejm został zdominowany przez arystokrację, Galicja była jedynym zaborem, w którym Polacy uczestniczyli w rządach. Rozwój naukowy przyczynił się do wykształcenia pokolenia wybitnych naukowców i artystów, a Kraków i Lwów stały się centrami kultury. Druga połowa XIX wieku stała się w Galicji również czasem formowania narodowego ruchu niepodległościowego zarówno dla Polaków, jak i dla Ukraińców. W Krakowie rozpoczęły swoją działalnośćLegiony Piłsudskiego[53].
Józef Piłsudski, naczelnik państwa w latach 1918–1922Belweder, siedziba Naczelnika Państwa, następnie Prezydenta RP
Za symboliczny początekII Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918, w którym to dniu władzę wojskową w Warszawie objąłJózef Piłsudski. W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta, po czym 22 listopada przyjął on dla siebie tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa[54]. Po zakończeniuI wojny światowej zwycięskie państwaEntenty zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego. Kluczowe decyzje zapadły podczas kończącej wojnękonferencji pokojowej w Paryżu.
Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów. W latach 1918–1921 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami. Toczyły siękonflikty z Litwą iUkrainą dotyczące wschodniej granicy kraju, wybuchły trzypowstania na Śląsku ipowstanie w Wielkopolsce przeciwko niemieckim władzom na tych terenach, dochodziło dokonfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne. Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskęwojna polsko-bolszewicka w 1919 r. W 1922 w granice RP włączonoLitwę Środkową[55].
Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego. Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów, które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych państw. Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi, które stanowiły znaczną część społeczeństwa. Osób określających się jako Polacy było około 68,9%, Ukraińców było 13,9%, Żydów 8,7%, Białorusinów 3,1% a Niemców 2,3%. Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi, której największymi problemami było ubóstwo i duże przeludnienie. Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów. Czołowe partie polityczne –Polska Partia Socjalistyczna,Polskie Stronnictwo Ludowe iNarodowa Demokracja prezentowały diametralnie różne wizje państwa polskiego. Tragicznym rezultatem tych napięć było, w grudniu 1922,zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza, związanego z PSL.
W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrójdemokracji parlamentarnej – w styczniu 1919 odbyły się pierwszewybory do Sejmu, a 17 marca 1921 uchwalonotekst konstytucji. W roku 1924 w ramach kształtowania gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzonopakiet reform premieraWładysława Grabskiego, wprowadzono nową walutę –złotego oraz założonoBank Polski. Prowadzono duże inwestycje w przemysł wydobywczy na Śląsku, rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową, zbudowanoCentralny Okręg Przemysłowy i nowyport morski w Gdyni. Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej – powstawały ważne dzieła literackie i malarskie, a również prace naukowe. Państwo skutecznie inwestowało w edukację, szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich.
W 1926 roku, w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowegozamachu stanu, znanego jakoprzewrót majowy (12-15 V). W wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony wsystem autorytarny, w którym większość władzy obejmował prezydent, natomiast wolność działania opozycji orazwolność prasy isłowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego współpracownicy, tworzący środowisko znane jakosanacja. Autorytarny sposób sprawowania władzy przez „pułkowników” przyczynił się do dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30.[53] Z drugiej strony państwo przetrwało najtragiczniejsze skutki recesji gospodarczej oraz trudnej sytuacji międzynarodowej. Ostatni rząd "pułkowników" upadł w październiku 1935 r. Do władzy doszły inne skrzydła obozu piłsudczykowskiego, spośród których przewagę uzyskałgen. Edward Śmigły-Rydz i jego otoczenie. Zmiany w środowisku piłsudczyków miały miejsce w dobie pogłębiającej radykalizacji w polityce wewnętrznej i wzrastających zagrożeń na arenie międzynarodowej[56].
17 września 1939 Polska zaatakowana została również przezArmię Czerwoną, której natarcie było skutkiemtajnego porozumienia pomiędzyIII Rzeszą aZSRR. Walki trwały do początków października 1939 – 28 września skapitulowali obrońcy Warszawy, a 6 października zakończyła siębitwa pod Kockiem – ostatnia, przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej.
Polska wśród wszystkich państw, które walczyły przeciwko Rzeszy Niemieckiej poniosła najwyższe straty osobowe w przeliczeniu na 1000 mieszkańców: 220 osób. Prócz strat biologicznych poniosła ogromne straty materialne, których wysokość wynosiła 48 688,9 mld dolarów według wartości z 1938 roku. Zniszczenia wojenne miały katastrofalny wpływ nadochód narodowy, którego wartość spadła w 1945 roku do 38, 2% wartości dochodu przedwojennego. Równie wielkie były straty Polski w zakresie kultury, oświaty i nauki. Hitlerowcy zniszczyli lub zrabowali 43% dorobku kulturalnego Polski. Niemal doszczętnie zniszczono instytuty badawcze, towarzystwa naukowe i fundacje[63].
W wyniku działańII wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski[64], zniszczonych zostało wiele miast, w tym niemal całkowicie Warszawa[53][65][66].
W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych – m.in. zasiedlenieZiem Odzyskanych,nacjonalizację przemysłu orazreformę rolną. Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowęzburzonej Warszawy. W 1948 r. powstałaPolska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 r. państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono równieżKonstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, Kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina (1953). W 1956 r. odbył się pierwszy w PRLstrajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicjędemonstracje w Poznaniu.
W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina również w Polscezmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, których przywódcą zostałI sekretarz PZPRWładysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W latach 1960–1966 w całym kraju uroczyście obchodzonoTysiąclecie Państwa Polskiego[67]. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem doantysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w której wyniku wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionychstrajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zająłEdward Gierek.
Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych, rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo osiedla mieszkaniowe. Podniósł się też poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowaniacentralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększeniazadłużenia zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły wczerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 r. doprowadziły do powstania pierwszych organizacjiopozycji antykomunistycznej.
Kolejne strajki wybuchły wlipcu i sierpniu 1980. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w których wyniku podpisanoporozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku zawodowego –NSZZ „Solidarność”. We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce zająłStanisław Kania, który jednak zrezygnował ze stanowiska w październiku 1981, zastąpił goWojciech Jaruzelski. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej, 13 grudnia 1981Rada Państwa wprowadziła na obszarze całego krajustan wojenny; władzęde facto przejęłaWojskowa Rada Ocalenia Narodowego, ograniczonoprawa obywatelskie,internowano liderów opozycji i in. Stan wojenny zniesiono w 1983[53][65][68]. Od 1983 zaczął się wzrostPKB, ale do końca dekady nie osiągnął on poziomu z 1978[69].
W trakcie obradOkrągłego Stołu ustalono, że w wyborach parlamentarnych kandydaci opozycji będą mogli otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie. Władze państwowe zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji wobec opozycjonistów.Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989, w ich wynikuKomitet Obywatelski „Solidarność” otrzymał maksymalną liczbę miejsc w Sejmie. 19 lipca 1989 gen.Wojciech Jaruzelski został prezydentem wybranym przez Sejm. 24 sierpnia 1989 powstał pierwszy demokratycznyrząd Tadeusza Mazowieckiego.
Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych zmian i reform. Zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i przywrócono dogodła orła w koronie.
Równocześnie pogarszała się sytuacja gospodarcza. W wyniku ograniczenia inwestycji w latach 80. w 1989 r. zużycie maszyn i urządzeń w przemyśle osiągnęło 64%. W okresie rządów Jaruzelskiego kupiono za granicą 26 licencji, w latach 70. ponad 400. W pierwszym półroczu 1989 r. ponad połowę wydatków państwa sfinansowano kredytem z NBP, czyli drukowaniem pieniędzy. Rezerwy walutowe banków były bliskie zera. W wyniku porozumień Okrągłego Stołu w lipcu 1989 wprowadzono ustawowąindeksację płac równoważącą inflację. W sierpniu uwolniono ceny żywności – dotacje do nich osiągnęły prawie 40% dochodów państwa. Uwolnione ceny żywności wzrosły gwałtownie, a za nimi indeksowane płace, co umożliwiało dalszy wzrost cen i płac w warunkach niedoboru towarów.Inflacja w okresie sierpień – październik osiągnęła 189% i ponad 600% w całym 1989 r.[69]
W 1990 r. wprowadzono pakiet reform gospodarczych znanych jakoplan Balcerowicza, w którym znacznie obniżono indeksację płac w celu obniżeniu inflacji (więcej wpopiwek), wprowadzonowolny rynek i obniżonodeficyt budżetowy.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszyakt prawny w Polsce, uchwalony 2 kwietnia 1997 przezZgromadzenie Narodowe i zatwierdzony w ogólnonarodowymreferendum 25 maja 1997. Został ogłoszony wDzienniku Ustaw:Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest zpreambuły i 13 rozdziałów, w tym 243artykuły.Konstytucja określa charakter ustroju państwowego. Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych organów państwa. Definiuje status prawnyobywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa.
Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowyparlament (Sejm – 460 posłów, Senat – 100 senatorów) wybierany w bezpośrednich, powszechnych i tajnychwyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od dnia pierwszego posiedzenia. Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych, w tym budżetowej, a także ratyfikowanie umów międzynarodowych. W wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu (a jednocześnie Senatu) przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów. Jego przedłużenie możliwe jest jedynie w czasiestanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji.
Organizację Sejmu i Senatu, porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają regulaminy uchwalone przez każdą z izb.
Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków, którzy tworząprezydium.Marszałek Sejmu jest najwyższym przedstawicielem izby niższej parlamentu, przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. Sejm i Senat powołują równieżkomisje parlamentarne: stałe, które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli (obecnie działa ich 39: 25 w Sejmie i 14 w Senacie) oraz nadzwyczajne, powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu zadania. Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jestsejmowa komisja śledcza.
Posłowie i senatorowie mogą tworzyćkluby parlamentarne składające się z co najmniej 15 parlamentarzystów, a posłowie ponadtokoła poselskie, dla utworzenia których potrzeba 3 posłów.
Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworząKonwent Seniorów, organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w polskim parlamencie. Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługujeimmunitet.
Prawoinicjatywy ustawodawczej, na mocy art. 118 Konstytucji RP i art. 32Regulaminu Sejmu, przysługuje prezydentowi, rządowi, Senatowi, grupie 15 posłów lub komisji sejmowej, a także grupie 100 tys. obywateli[71]. Projekt ustawy trafia do tzw.laski marszałkowskiej. Następnie odbywają się trzy czytania w Sejmie. Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat, który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić (po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu, gdzie bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 230 posłów można odrzucić sprzeciw Senatu). Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie doPrezydenta RP, który może ją w ciągu 21 dni przyjąć i podpisać bądź zgłosićweto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi (weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5 głosów w obecności co najmniej 230 posłów) lub wystąpić doTrybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności zKonstytucją. Podpisaną ustawę publikuje się wDzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
System prawny w Polsce ma charakter tzw. prawa stanowionego, tzn. nie wykorzystuje w procesie stosowania prawa zjawiskaprecedensu, powszechnie występującego wkrajach anglosaskich.
Organamiwładzy wykonawczej w Polsce są: Prezydent RP oraz Rada Ministrów[72]. Prezydent jest wybierany w powszechnychwyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję (wygrywa ten kandydat, który otrzyma bezwzględną większość głosów). Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje. Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, pełni funkcję zwierzchnikaSił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności terytorium kraju oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Do jego uprawnień należy, m.in. podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat, ratyfikowanie umów międzynarodowych, powoływanie sędziów, nadawanieobywatelstwa czy stosowanie prawa łaski[73].
Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jestRada Bezpieczeństwa Narodowego. W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołaćRadę Gabinetową – wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów. W pełnieniu funkcji i wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomagaKancelaria Prezydenta RP.
Rada Ministrów, czyli rząd, jest kolegialnym organem władzy wykonawczej. W jego skład wchodzą:prezes Rady Ministrów (premier),wicepremierzy,ministrowie oraz przewodniczący komitetów.
Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP, w myśl której, prezydent desygnuje Radę Ministrów wraz z prezesem Rady Ministrów. Premier w terminie 14 dni przedstawia Sejmowi program działania rządu (exposé) z wnioskiem o udzieleniewotum zaufania (poparcia). Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku, gdyby rządowi nie udzielono wotum zaufania, Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów według takich samych reguł głosowania. Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków. Na wypadek, gdyby w takim trybie rząd nie został powołany, Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie. Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego wniosek członków RM. Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania, tym razem większością głosów. W razie nieudzielenia w takim trybie rządowi wotum zaufania, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.
Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznieprawo, niezależne od innych organów państwowych.Sądy itrybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie Konstytucji RP i ustawom (a w wypadku Trybunału Konstytucyjnego – wyłącznie Konstytucji). Sędziowie nie mogą należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych (apolityczność). Nie wolno im również prowadzić działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Status prawny polskich partii politycznych określają:Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997, w której zapisana jest pełna definicja partii politycznej, brzmiąca następująco:
Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Artykuł 13 Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach dototalitarnych metod i praktyk działanianazizmu,faszyzmu ikomunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Każda partia, która nie łamie art. 13 Konstytucji, podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie (wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli). Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla każdego. Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych.
Według danych z 2020 roku zarejestrowanych jest 87 partii politycznych[74].
Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. XX wieku pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Były to: członkostwo wNATO orazUnii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO,UZE,OBWE orazONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej, zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, rozwinięte kontakty zPolonią[79].
W początkach XXI wieku polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach: osiągnięciu członkostwa w UE, umacnianiu bezpieczeństwa państwa, poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie Środkowo-Wschodniej[80].
MinisterRadosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach[81]:
„Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej” (pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE)
„rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa” (bezpieczeństwo energetyczne, dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców, zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO, modernizacja NATO, ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce, rozszerzenie NATO oUkrainę iGruzję);
„wzmocnienie wizerunku Polski na świecie”;
„Polonia” (zwiększenie liczby urzędów konsularnych, reforma polskiego systemu edukacyjnego, która pozwoli obywatelom na stałe mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych, którzy będą chcieli wrócić, głosowanie korespondencyjne bądź przez Internet);
Według rankinguGlobal Firepower (2020)[83] polskie siły zbrojne stanowią 21. siłę militarną na świecie i 6. w Europie z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 12 mld dolarów (USD)[84].
Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się zWojsk Lotniczych,Wojsk Obrony Przeciwlotniczej iWojsk Radiotechnicznych. Ich prekursorem były siły powietrzneBłękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 2004 nosiły nazwę: Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej.
Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża iwód terytorialnych. Pod względemorganizacyjnym jest związkiem operacyjnym –flotą. Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na XV wiek, natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości.
Polska jest państwem unitarnym[87], a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie, gdyż poza agendami administracji rządowej istniejesamorząd terytorialny[88], powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy[89]. Jego podstawową jednostkę stanowigmina[90].
Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na
314powiatów – skupiają od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobągmin, potocznie zwane „powiatami ziemskimi”; mogą mieć siedzibę w mieście na prawach powiatu, które nie leży na ich obszarze
302miejskie – gminy, które zawierają się w administracyjnych granicach miasta (w tym 66 gmin będących jednocześnie miastami na prawach powiatu),
718miejsko-wiejskich – gminy, w skład których wchodzi miasto oraz kilka wsi,
1459wiejskich – gminy, które na swoim terytorium nie zawierają miasta (z tego 158 takich gmin ma siedzibę wmieście poza swoim obszarem, tzw.gmina obwarzankowa).
Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa) mają osobowość prawną[93] i zapewniony udział w dochodach publicznych[94].Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym[95].
Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz 8. pod względem liczby ludności. Na świecie Polska zajmuje 70. miejsce pod względem powierzchni i 35. miejsce pod względem liczby ludności[96][97]. Długośćgranic Polski wynosi 3511 km, w tym 440 km przypada na granicę morską (liniawybrzeżaMorza Bałtyckiego, która nie jest linią granicy państwa, wynosi 770 km). Do obszaru kraju wlicza się takżemorze terytorialne, a specjalne prawa przysługują Polsce w tzw.strefie przyległej[98].
W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km, to jest 5°50′. Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, zimą – odwrotnie. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość Polski wynosi 689 km, co w mierze kątowej daje 10°02′. Powoduje to, że w dniachrównonocy na zachodnim krańcu Polski Słońce zachodzi o 40 minut później niż na wschodnim.
Geometryczny środek Polski znajduje się wPiątku kołoŁęczycy. Najstarszy (1775) obliczonygeometryczny środek Europy znajduje się wSuchowoli kołoSokółki, w województwie podlaskim. Przez Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej a rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski:
Przeważającą część obszaru kraju zajmują terenynizinne wschodniej częściNiżu Środkowoeuropejskiego, a średnia wysokość wynosi 173 mn.p.m.,mediana wysokości 149 m n.p.m. Krainy geograficzne w Polsce ułożone są równoleżnikowo (pasowo), przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej do terenówwyżynnych igórskich na południu. Polska ma 70 szczytów powyżej 2000 metrów wysokości, wszystkie wTatrach. Najwyższym punktem kraju jest północno-zachodni wierzchołekRysów wTatrach Wysokich (2499,1 m n.p.m.), najniżej położonym punktem jestdepresja we wsiMarzęcino naŻuławach Wiślanych (–2,2 m n.p.m.)[100].
Terytorium Polski prawie w całości znajduje się w zlewiskuMorza Bałtyckiego (99,7%), z czego zdecydowana większość przypada na dorzeczaWisły iOdry. Tylko z niewielkich terenów wody powierzchniowe odprowadzane są doMorza Czarnego (górny biegOrawy iStrwiąża wKarpatach) oraz doMorza Północnego (krótkie odcinkiIzery iDzikiej Orlicy oraz potokSzkło w tzw. WorkuOkrzeszyna wSudetach)[101]. Najdłuższe rzeki w Polsce toWisła (o długości 1047 km),Odra (854 km, w granicach Polski 742 km),Warta (808 km),Bug (772 km; w granicach Polski 224 km plus odcinek graniczny 363 km),Narew (484 km; w granicach Polski 448 km; odcinek graniczny 1 km) iSan (443 km, w tym odcinek graniczny 55 km).
Największejeziora w Polsce toŚniardwy (113,8 km²) iMamry (104 km²) naMazurach. Są to stosunkowo płytkie jeziora morenowe. Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioroHańcza (108,5 m), nieco bardziej na wschód, naPojezierzu Wschodniosuwalskim. Są to głównie jeziora pochodzenialodowcowego i są położone przede wszystkim w północnej części kraju, zgrupowane na obszarach zwanych pojezierzami. Na terenie Polski występuje 7081 jezior o powierzchni większej niż 1 ha[102] (ich łączna powierzchnia to 281 377 ha). W stosunku do roku 1954 liczba jezior zmniejszyła się aż o 2215, czyli ponad 11%. Spowodowane to było szybkim zanikaniem najmniejszych jezior.Jeziorność Polski wynosi tylko 0,9% powierzchni kraju[103]. Dla porównania wSzwecji jeziora zajmują ponad 8,5% powierzchni, a jezior o powierzchni powyżej 2 akrów (ok. 0,81 ha) jest tam ponad 97,5 tysiąca[104].
Gleby
Pokrywaglebowa w Polsce, podobnie jak niektóre inne elementy środowiska, ma cechy przejściowe pomiędzy glebami charakterystycznymi dla Europy Zachodniej i Wschodniej. Powierzchniowo dominujągleby strefowe (powstałe pod wpływem klimatu), jednak tworzą one na terenie kraju mozaikę zależną głównie od podłoża geologicznego (skały macierzystej) oraz ukształtowania powierzchni. Około 52% powierzchni zajmujągleby płowe orazgleby brunatnoziemne, zaś ok. 26% powierzchni zajmują, powstałe na utworach piaszczystych,gleby rdzawe,bielicowe ibielice. W dolinach rzecznych dominująmady (ok. 5% powierzchni), w miejscach podmokłych lub wilgotnych zaś można spotkaćgleby organiczne (torfowe,murszowe),gleby glejowe iczarne ziemie. Wyraźne obszary zajmują również, powstające na skałach węglanowych –rędziny, najbardziejurodzajne na obszarze Polski –czarnoziemy, charakterystyczne dla obszarów górskich –gleby inicjalne isłabo ukształtowane, a także powstałe pod dominującym wpływem człowieka –gleby antropogeniczne[105].
W Polsce grunty rolne i leśneklasyfikuje się również pod kątem użytkowym. Wedługbonitacyjnej klasyfikacji gleb ornych i użytków zielonych w kraju powierzchniowo dominują gleby średnie (klasa IIIa-IVb – 63% gruntów ornych i klasa III i IV – 51,2% użytków zielonych), zaś najmniej jest gleb najlepszych (klasa I i II – 3,7% gruntów ornych i 1,7% użytków zielonych)[106].
Klimat
Średnia roczna temperatura powietrzaRoczna suma opadów
Latem temperatury są zróżnicowanepołudnikowo, choć amplituda nie jest tak duża jak zimą. W lipcu średnie temperatury na nizinach wahają się od +17,9 °C na północy (Łeba[111]) do +20,1 °C na południu (Wrocław[109],Tarnów[112]). Dużo chłodniej jest w górach: obserwatorium naŚnieżce w najcieplejszym miesiącu notuje +9,9 °C[113], a naKasprowym Wierchu +8,9 °C[114]. Zimą różnice w temperaturach przybierają charakterrównoleżnikowy z cieplejszym zachodem i zimniejszym wschodem kraju, co ma związek z wpływemAtlantyku od zachodu i kontynentalnych mas powietrza ze wschodu. Do najcieplejszych regionów w styczniu należą wybrzeża Bałtyku, którego wody łagodzą spadki temperatury. W styczniu średnie temperatury kształtują się na nizinach od około –3,3 °C w Suwałkach[108], które uważane są za polskibiegun zimna, przez –1,5 °C w centrum kraju do nieco powyżej 0 °C od środkowejOdry, przezlubuskie po pas wybrzeża (z maksimum wŚwinoujściu: +0,8 °C[115]). W górach najmroźniejszy zazwyczaj jest luty, gdzie na Kasprowym Wierchu notuje się średnio –7,8 °C[114], a na Śnieżce –6,2 °C[113].
Opady roczne wynoszą około 600 mm. Najniższe – poniżej 550 mm – notuje się w centrum kraju: w południowej i wschodniejWielkopolsce, naKujawach czy w dolinie środkowej i dolnejWisły, co związane jest z położeniem tych obszarów wcieniu opadowym pojezierzy i wysoczyzn. Najwyższe – z wyjątkiem gór – notuje się na środkowej części wybrzeża i naWyżynie Śląskiej (około 750–800 mm rocznie). W górach sumy opadów są znacznie wyższe, osiągając maksimum wTatrach – nawet 1700 mm rocznie[114].
Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na wschód. NaNizinie Szczecińskiej pokrywa śnieżna zalega najkrócej, przez mniej niż 25 dni w roku[116], w centrum Polski około 50 dni[117], a na Suwalszczyźnie przez ponad 75 dni[108]. W najwyższych partiach gór dni z pełną pokrywą śnieżną jest średnio nawet 180-220[113][114].
Okres wegetacyjny (dni ze średnią dobową temperaturą powyżej +5 °C) trwa przeciętnie od około 210 dni na północnym wschodzie kraju (Suwalszczyzna)[108] do ponad 250 dni w dolinie Odry i wzdłuż granicy zNiemcami (Wrocław[109],Słubice[118],Szczecin[116]).
Dni gorące, z temperaturą maksymalną powyżej +25 °C, występują od kwietnia do września, czasem także w październiku. Jest ich od około 14-21 na wybrzeżu[111][115] do ponad 50 naPodkarpaciu[112],Nizinie Śląskiej[109] i ziemi lubuskiej[118]. Dni upalnych, z temperaturą maksymalną powyżej +30 °C notuje się od 2–3 na północy[111][115] do 12–13 w okolicach Wrocławia[109], Opola[110], Tarnowa[112] i Słubic[118]. Wyjątkiem jestPółwysep Helski, gdzie średnia z ostatnich 30 lat wynosi zaledwie 0,7 dnia[119].
Rekordowe temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski[120]:
Niemal całyNiż Polski przykryty jest grubą warstwą osadów polodowcowych – glin i żwirów na obszarachmorenowych, piasków na terenachsandrów. Dna dolin rzecznych i obszary ich delt zbudowane są zaluwiów, na niektórych terenach występują też złożatorfowe. Odsłonięciaskał litych, wyłącznieosadowych, liczniej pojawiają się w pasie wyżyn. NaWyżynie Śląsko-Krakowskiej są to główniewapienie, zaś wNiecce Nidziańskiej –gipsy, dzięki czemu w obu tych regionach intensywnie rozwijają się zjawiskakrasowe, w tym jaskinie. Wyjątkowo zróżnicowaną budową geologiczną cechuje się najwyższa część polskich wyżyn –Góry Świętokrzyskie. Znaczna część z nich zbudowana jest zpiaskowców kwarcytowych, ale pojawiają się tu również wapienie,zlepieńce,dolomity iłupki. We wschodniej i południowo-wschodniej części Wyżyn Polskich wapienie, łupki i piaskowce przykryte są często grubymi warstwami lessów i niewiele jest naturalnych odsłonięć skał litych. Najbardziej zróżnicowaną budową geologiczną charakteryzują się Sudety, gdzie obok masywów zbudowanych zeskał krystalicznych, zwłaszczagranitów, występują też ślady zjawisk wulkanicznych (bazalty iporfiry), liczne odsłonięcia skał piaskowcowych i soczewki wapieni. Zwłaszcza sudeckie granity i piaskowce tworzą liczne formy geomorfologiczne w postaci skałek o zróżnicowanych kształtach. O wiele mniej zróżnicowaną budową geologiczną cechują się polskie Karpaty, w większości zbudowane z miękkich skał osadowych, wchodzących w składfliszu – piaskowców i łupków. Na ich tle wyróżniają się dwa odmiennie litologiczne pasma – Pieniny, zbudowane z wapieni, oraz najwyższe góry Polski, Tatry, których wschodnia część zbudowana jest z granitów, zaś zachodnia głównie ze skał osadowych – silnie skrasowiałych wapieni (wykształciły się w nich najgłębsze i najdłuższe jaskinie Polski), lokalnie przykrytych czapami skał krystalicznych.
Środowisko naturalne
Środowisko przyrodnicze Polski jest urozmaicone. Większą część północnej granicy Polski oblewaMorze Bałtyckie, dalej zaś w kierunku południowym rozciągają się: pojezierza i rozległe niziny. Na południu z kolei występują obszary wyżynne i dwa łańcuchy górskie:Karpaty iSudety, zamykające południową granicę Polski[121]. W 2014 w rankinguEnvironmental Performance Index (EPI) dotyczącym czystości i jakości środowiska naturalnego na świecie Polska zajęła 30. miejsce[122], a 10 lat później 19. miejsce[123].
W Polsce lasy zajmują powierzchnię ponad 9,2 mln ha, czyli 29,7% powierzchni kraju. Lasów w Polsce cały czas przybywa. Odpowiada za to„Krajowy program zwiększania lesistości”, zakładający wzrostlesistości do 33% w 2050[124]. Największym kompleksem leśnym w Polsce sąBory Dolnośląskie. Na tle innych krajów Europy Środkowej, w Polsce zachowały się rozległe obszary bagien, mokradeł i torfowisk. Należą do nich m.in. chronione prawnieBagna Biebrzańskie – siedliska hydrogeniczne zajmują ponad 40% powierzchniBiebrzańskiego Parku Narodowego[125].
Fauna Polski należy doprowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w składPalearktyki. Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok. 33 tys. gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa, dochodząca do 47 tys.). Znaczna część spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jakżubr) nie tylko w Polsce, ale też innych obszarach Europy.
Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnimzlodowaceniu, kiedy to po ustąpieniulodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Dlatego polska fauna uboga jest wendemity – ich przykładami są, występujące tylko w Tatrach, chruścikAllogammus starmachi, a także chrząszczgoroń tatrzański. Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki zostały wytępione przez człowieka (np.tury,tarpany) lub ustąpiły na skutek jego działalności, m.in. niszczenia siedlisk (drop,perłoródka rzeczna,kulon,jesiotr,skrzelopływka bagienna), inne zaś dołączyły do krajowych gatunków na skutek naturalnej ekspansji (dzięcioł białoszyi,pliszka cytrynowa,szakal złocisty,karlik średni). Teren Polski został również skolonizowany przez gatunki obce, zawleczone przez człowieka, czy to na drodze świadomej introdukcji (np.bażanty,muflony,daniele,amur biały), czy to w wyniku przypadku (jenoty,piżmaki,norki amerykańskie, ostatnio teższopy pracze, zowadów m.in.stonki). Obecnie obserwuje się rekolonizację Polski przez zwierzęta znajdujące się uprzednio na skraju wytępienia w granicach kraju, dotyczy to zwłaszcza dużych ssaków (wilk,bóbr), kraj ten jest również ostoją wyjątkowo dużych populacji gatunków ginących w wielu innych krajach Europy (bocian biały,wodniczka). Polska jest również krajem, w którymżubr został uratowany przed całkowitym wymarciem w skali globalnej – tutaj rozpoczęto hodowlę ostatnich osobników, odnalezionych w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach po I Wojnie Światowej i tutajreintrodukowano po raz pierwszy gatunek do naturalnych siedlisk. Niektóre gatunki w polskiej faunie są jednak nadal na skraju wymarcia (np.kraska,dzierzba czarnoczelna,wąż Eskulapa).
Fauna polskiej strefy Bałtyku jest relatywnie uboga z powodu niskiego zasolenia tego akwenu. Brak jest w ogóległowonogów, zaś pojedynczeszkarłupnie iukwiały pojawiają się jedynie sporadycznie w skrajnie zachodniej części polskiego wybrzeża. Tworzy ją zgrupowanie gatunków typowo morskich (np.dorsz,śledź,kur diabeł,omułek jadalny), często osiągających mniejsze rozmiary ciała, niż w sąsiednim Morzu Północnym, oraz – przynajmniej w zatokach i zalewach – gatunków słodkowodnych (np.szczupak,okoń,sieja). Z zaledwie trzech płetwonogich najczęstsza jestfoka szara, zaś jednym, stale występującym waleniem – znajdujący się na skraju wyginięciamorświn. Niektóre, zimnolubne gatunki zwierząt w Bałtyku stanowiąrelikt z okresuMorza Yoldiowego (np.foka obrączkowana,podwój wielki,kur rogacz). Również w faunie polskiego Bałtyku pojawiły się obce gatunki inwazyjne (np.krabik amerykański,babka bycza).
W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. Najcenniejsze obszary chroni siećparków narodowych irezerwatów przyrody.
Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarówNatura 2000, na których chroni się elementy przyrody zagrożone w skali Europy. Poza obszarowymi formami ochrony obowiązuje prawnagatunkowa ochrona zwierząt,grzybów iroślin.
Wykres liczby ludności Polski w latach 1946–2008 (w tysiącach)
Liczba ludności Polski w latach 1946–2008[133] (w tysiącach)
Liczba mieszkańców powiatów. Wielkość powiatu pokazuje liczbę jego mieszkańców, z pewnym przybliżeniem. Każdy kolor to 1/5 całkowitej liczby powiatów.
W okresie kształtowania się państwowości Polska obejmowała swym zasięgiem ziemie o powierzchni ponad ćwierć miliona km² z przeszło milionem mieszkańców. Za czasówKazimierza Wielkiego obszar państwa (około 270 tys. km²) zamieszkiwało ponad 2,5 mln osób. Unia z Litwą przyniosła radykalny przyrost demograficzny i terytorialny. Za czasówBatorego obszar państwa zbliżył się do 1 mln km², a ludność w końcu XVI wieku prawdopodobnie osiągnęła 9 milionów. W chwili utraty niepodległości wielonarodowościowe państwo liczyło co najmniej 13–14 mln mieszkańców, przy czym przez cały okres wspólnej państwowości zLitwą znaczną część ludności stanowiły osoby posługujące się innym językiem niż polski (w końcu XVIII wieku było ich ok. 60%). Po odzyskaniu niepodległości w granicach Polski znalazło się kilka milionów osób o innej niż polska narodowości, tak więc Polska przedII wojną światową była krajem wielonarodowościowym, gdzie mniejszości stanowiły powyżej 30% ludności. W okresie między 1921, a wybuchem II wojny światowej liczba ludności wzrosła z 27,2 mln do 35,2 mln. Jednak zmiany granic Polski po wojnie oraz przesiedlenia sprawiły, że obecnie Polska jest krajem nieomalże jednolitym etnicznie. Wszystkie mniejszości narodowe łącznie nie przekraczają 3% ludności.
Po II wojnie światowej w Polsce zanotowano niespotykany nigdzie indziej (poza ZSRR) przyrost naturalny. W latach 50. XX wieku w Polsce przybywało ponad 500 tys. mieszkańców rocznie (tyle osób zamieszkiwało wówczas w Krakowie). Przyczyną tak dużego przyrostu naturalnego był ogromny ubytek ludności w czasie wojny (według różnych źródeł od 6 do 10 mln). Kolejny wyż demograficzny przyszedł z początkiem lat 70. oraz na początku lat 80. (zbliżenie się członków rodzin w czasie stanu wojennego). Od końca lat 80. przyrost naturalny drastycznie spadł, by na początku XXI wieku zejść poniżej zera. Obecnie znów notuje się nieznacznie większą liczbę urodzeń, gdyż w okres prokreacji wchodzi wyż demograficzny lat 70. Ponadto od kilku lat obserwuje się prorodzinną politykę państwa („becikowe”, ulgi podatkowe), a także kobiety, które odłożyły rodzicielstwo w latach 90. na rzecz kariery rodzą dzieci. Niemniej jednak z Polski do krajów UE wyemigrowało (według różnych szacunków) od 500 tysięcy do ponad 2 milionów młodych ludzi, którzy pragną założyć rodziny w nowym miejscu zamieszkania. W ostatnich latach ludność Polski ustabilizowała się na poziomie 38,1 mln osób (w okresie od X 2006 do III 2009 liczba ta wahała się w wąskim przedziale 38,11–38,14 mln[134]). Według prognoz GUS z 2010 roku, liczba ludności w Polsce w 2030 miała wynieść ok. 36,8 mln[135]. W 2008 i 2009 r. nastąpił wzrost liczby urodzeń. W 2008 r. w Polsce urodziło się 414 tys. dzieci, a w 2009 r. 418 tys.[135] Po chwilowym wzroście kolejne lata przyniosły dalszy głęboki spadek urodzeń. Kilkanaście lat później (2023 r.) liczba nowonarodzonych dzieci spadła do 272,5 tys[136].
Przyrost naturalny jest zróżnicowany regionalnie. Przyczyniają się do tego konteksty historyczne i społeczne – np. naGórnym Śląsku występuje jedna z najwyższych w kraju dzietność na kobietę, a mimo to ludność tego województwa się zmniejsza. Spowodowane jest to znacznymi migracjami, głównie starszych osób, które w latach 70. przybyły tu do pracy w przemyśle, a teraz na emeryturze wracają w swoje rodzinne strony. Z kolei Warszawa jest miastem w Polsce, o ujemnym przyroście naturalnym, a mimo to z powodu migracji liczba ludności miasta rośnie. Obszarami o najwyższym przyroście naturalnym pozostająMałopolska, województwa północne i wschodnie (wyjątkiem jest tutajwojewództwo podlaskie), a najniższy i ujemny przyrost naturalny odnotowuje się w województwach zachodnich (z wyjątkiemWielkopolski iPomorza Zachodniego, gdzie przyrost jest dodatni) i centralnych, w szczególności włódzkim. Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się gminy miejskie (np.Legionowo). W skali regionów gęstość zaludnienia jest najwyższa wwojewództwie śląskim a najniższa wwojewództwie podlaskim (6,3 raza mniejsza niż w śląskim) (Stan zaludnienia województw w 2014 roku).
Niespełna 10 lat później (2023 r.) wszystkie województwa odnotowały ujemny przyrost naturalny, od –3,77 tys. w województwie podlaskim do –24,08 tys. w województwie śląskim[136].
W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach zachodnich. Niemniej jednak coraz więcej przedsiębiorstw sprowadza pracowników z zagranicy, szczególnie z Ukrainy, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu (Chiny, Wietnam). Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków. Pojawiają się też, wraz z zagranicznymi przedsiębiorstwami otwierającymi fabryki w Polsce, zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla kierowniczego wraz z rodzinami, w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i Ameryki, także z Azji: Korei Południowej i Japonii.
Według oficjalnych danych na terytorium Polski legalnie mieszkało w 2012 roku około 5 tysięcy imigrantów z Afryki (posiadacze ważnych kart pobytu). Głównymi krajami pochodzenia imigrantów z Afryki są kolejno:Nigeria,Tunezja,Egipt,Algieria,Maroko,Kamerun iRPA[141][142].
Populacja migrantów w Polsce według danych służb migracyjnych.[143]
Według danychGUS, w Polsce jest1013 miast (według stanu na 1 stycznia 2024)[144]. Najmniej zaludnionym miastem Polski jestOpatowiec liczący 308 mieszkańców, najludniejsza zaśWarszawa ma około 6044 razy więcej mieszkańców (1 861 599 – wg stanu na rok 2024[144]).
Najmniejszą powierzchnię maStawiszyn (0,99 km²) a największąGdańsk (683 km²). Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzuje sięKrynica Morska (10 osób/km²) a największąZąbki (4130 osób/km²)[144].
Badania przeprowadzone w ramachESPON wykazały istnienie w Polsce 8 metropolii (Warszawa – metropolia europejska III rzędu; Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin i Katowice – IV rzędu).
Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski (liczące ponad 100 tys. mieszkańców w 2024 roku.)[148][149].
Przez wiele dekad, Polacy emigrowali przeważnie do Stanów Zjednoczonych, Kanady, oraz Australii. W dużej mierze są zintegrowani tamże, nadając w odczuwalnej mierze polskość miejscowej mozaice społecznościowej, podobnie jak kiedyś Polska była mozaiką ludów.
Polacy na świecie to również liczna grupa pracujących zarobkowo, w XXI wieku głównie w Wielkiej Brytanii, Niemczech,Irlandii iHolandii.
Za członków poszczególnych Kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby, które w stosunek członkostwa weszły (np. poddaneobrzędowi chrztu), nawet jeżeli w okresie późniejszym straciły związek z Kościołem (związkiem wyznaniowym) i religią. Dane statystyczne sporządzone są wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacjiKościołów i zarejestrowanych organizacji religijnych, które to dane zbierane są przezGłówny Urząd Statystyczny (GUS). Weryfikacją tego obrazu są dane zbierane podczaspowszechnych spisów statystycznych oraz badań spójności społecznej opartych na deklaracjach reprezentatywnej grupy osób prowadzone również przez GUS[151]. Podczasspisu ludności w 2021 zadano pytanie o wyznanie, na które odpowiedziało 79,43% respondentów[10].
Ze względu na imigrację rośnie liczba muzułmanów i w marcu 2023 r. Mufti Polski oszacował, że ich liczba wynosiła ok. 75 tys. Choć nie ma dokładnych danych, eksperci w ostatnich latach oszacowali, że populacja muzułmańska wynosiła około 40 tys., czyli 0,1% z 38 mln mieszkańców[157].
Tempo wzrostu gospodarczego stawia Polskę wśród najszybciej rozwijających się państwEuropy – w 2009 PKB wzrósł o 1,7%, co było jedynym dodatnim wynikiem w UE (średnia -4,1%)[171]. Tempo wzrostu PKB per capita w Polsce w latach 1992–2002 należało według OECD do najwyższych na świecie i wyniosło 116%, z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10 800 dolarów według w 2002 r.[172] według parytetu siły nabywczej. Sektor usług odpowiada za wytworzenie 62,7% całego PKB, przemysł 33,3%, rolnictwo 4%[173].
Polska uznawana jest przezONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty ze względu nawskaźnik rozwoju społecznego (HDI), który bierze pod uwagę takie czynniki jak długość życia, średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym, jak również PKBper capita po zmierzeniuparytetem siły nabywczej[174]. Wskaźnik HDI wynosił w 2012 r. 0,821, dając Polsce 39. miejsce na świecie na 187 uwzględnionych państw[175]. Według danychEurostatu w 2013 roku polskiezadłużenie wynosiło 57,0% PKB, przy średniej unijnej wynoszącej 87,1%[176].
Polska gospodarka jestgospodarką mieszaną. Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB (Skarb Państwa kontroluje m.in.PKP,KGHM,Orlen,PGNiG iPZU) i jest to poziom porównywalny do takich państw, jakFrancja czyNorwegia.
Po wejściu w 2004 doUnii Europejskiej dzięki m.in. uczestnictwu wunii celnej ijednolitym rynku oraz transferom zunijnego budżetu w latach 2004–2016 PKB Polski rósł szybciej niż średnia w UE, a polska gospodarka stała się bardziej otwarta i silniej powiązana z gospodarką europejską i światową (m.in. nastąpił ponadtrzykrotny wzrost eksportu i wzrost ponaddwuipółkrotny importu towarów i usług, a także dwukrotny wzrost napływubezpośrednich inwestycji zagranicznych)[177].
Głównym partnerem handlowym Polski są państwa Unii Europejskiej i Rosja: na Niemcy przypada ok. 25% polskiego eksportu i 21% importu[178].
Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce odbiega od europejskich standardów, gdyż 12,6% ludności pracuje w rolnictwie (przy średniej unijnej 5,0%), w przemyśle pracuje 30,4% ludności (średnia UE to 24,9%), natomiast w sektorze usług pracuje 57% ludności Polski (średnia UE to 70,1%)[180].Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15–64 lat wynosi w Polsce 59,7%, podczas gdy średnia UE to 64,2%[180]. Według OECD w 2012 r. Polacy byli piątym (spośród państw UE drugim poGrekach) najdłużej pracującym narodem na świecie – przeciętna roczna liczba przepracowanych godzin na 1 pracownika wyniosła 1929[181].
W związku z lepszą mechanizacją pracy wzrosła takżewydajność pracy w Polsce[182]. Polska ma także jeden z najniższych w Europie współczynników przynależności dozwiązków zawodowych, wynoszący 14% z przewagą w sektorze państwowym[183], wIrlandii wynosi on 45%[184], a w Szwecji 80%. Słabe związki są wskazywane jako jedna z przyczyn niskich płac w stosunku doPKB, które w 2016 wyniosły 47,5% PKB, 8 punktów procentowych poniżej średniej UE, co dało 6 najniższy wskaźnik w UE[185].
W 2012 roku Polska zajmowała pierwsze miejsce spośród państw Unii Europejskiej pod względem liczby osób pracujących naumowę na czas określony – 26,9%, podczas gdy w Unii Europejskiej jest to średnio 13,7%[180].
Zgodnie z danymiGUS, stopa bezrobocia w grudniu 2016 wynosiła 8,3%[188]. Została zrewidowana do 8,2%[189].
Handel zagraniczny
Eksport w 2015 był szacowany na 200 mld dolarów[190], co daje ósme miejsce wśród państw Unii Europejskiej oraz 26. miejsce w świecie[191]. Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem eksportu sąNiemcy (25,1% obrotu),Wielka Brytania (6,8%) iCzechy (6,3%)[178].
Import w 2015 szacowany był na 197 mld dolarów[190] i dał 25. miejsce na świecie (ósme miejsce wśród państw unijnych)[192]. Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem importu są Niemcy (21,3% obrotu),Rosja (14%) iChiny (8,9%)[178].
Bilans handlowy był w 2015 dodatni, nadwyżka obrotów towarowych wyniosła ponad 2,6 mld dolarów[193].
W 2020 r. na dorocznej liściedwóch tysięcy największychspółek publicznych na świecie magazynuForbes znajdowało się sześć polskich przedsiębiorstw. Za największe z nich uznanoGrupę PZU (731. miejsce w rankingu),PKN Orlen (775. miejsce w rankingu) orazPKO Bank Polski (958. miejsce w rankingu)[194]. Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa.
Polska jest częścią światowego rynku turystycznego i przeżywa obecnie wzrostową tendencję liczby odwiedzających. W 2015 roku Polskę odwiedziło 16,728 mln turystów (4,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niej przychody na poziomie 9,728 mlddolarów[203]. W 2016 liczba przyjazdów do Polski wyniosła 80,5 mln, z czego 17,5 mln z tej liczby to przyjazdy uznawane za turystyczne (z przynajmniej jednym noclegiem)[204].
W listopadzie 2018 Polska zajęła 7. miejsce w Rankingu Turystyki Międzynarodowej „Tourism Rank”[205].
Polska jest 3. na świecie producentem jabłek[207].
Polska jest 3. producentem autobusów w Unii Europejskiej[208].
Polska jest 4. producentem rowerów w Unii Europejskiej[209].
Wskaźnik Jakości Życia 2020 (Quality of Life Index): 36. miejsce na 80 wyprzedzając m.in. Włochy, Koreę Południową i Białoruś[210].
World Investment Report 2011 (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju – UNCTAD): Polska 6. najbardziej atrakcyjnym do inwestowania krajem świata. Kraków został natomiast uznany za najbardziej perspektywiczne miasto dla działalności innowacyjnej na świecie[211].
Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2013 (Foreign Direct Investment Confidence Index według przedsiębiorstwa konsultingowego A.T. Kearney): 19. miejsce[212].
Transport drogowy odgrywa w Polsce duże znaczenie, ponieważ ponad 85% ładunków przewożonych jest ciężarówkami. Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele pojazdów w ruchu tranzytowym między Europą Zachodnią i Południową oraz państwami wschodniej części kontynentu –Estonią,Białorusią,Litwą,Łotwą,Rosją,Ukrainą i innymi państwami.
W 2011 r. długość sieci drogowej wynosiła 412 tys. km, w tym 280 tys. km dróg o nawierzchni twardej. Tym samym wskaźnik gęstości dróg o nawierzchni twardej wyniósł w 2011 r. 89,7 km na 100 km². Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w województwie śląskim (180,1 km na 100 km²), najniższą zaś w warmińsko-mazurskim (53,2 km na 100 km²)[213].
PKP Cargo S.A. – odpowiedzialna za przewóz towarów,
PKP Intercity Sp. z o.o. – obsługująca połączenia „kwalifikowane”, tj. pociągiEC,EIC,EIP oraz pasażerskie przewozy międzyregionalne dotowane z budżetu państwa (TLK[l],IC).
Z grupy PKP S.A. wydzielono i przekazanosamorządom województw spółkęPolregio sp. z o.o., obsługującą głównie pasażerski ruch regionalny i w mniejszym stopniu ruch międzyregionalny. Polregio jest aktualnie największym przewoźnikiem pasażerskim w Polsce[215].
Istnieje także wielu przewoźników niepowiązanych z grupą PKP (w tym wielu prywatnych), obsługujących głównietransport towarowy. Kilku przewoźników posiada także licencję na przewóz osób[216].
Zdecydowana większośćinfrastruktury kolejowej w Polsce znajduje się pod zarządem PLK S.A. Za dostęp do niej pobierane są od poszczególnych przewoźników opłaty.
Porty lotnicze w Polsce i liczba pasażerów odprawionych w 2016
Cywilnytransport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 pierwszym przelotem z pasażerami na trasie z Poznania do Warszawy. W 1923 r. uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do Gdańska i Lwowa, a w 1929 powstało przedsiębiorstwoPolskie Linie Lotnicze LOT.
Żegluga morska i przybrzeżna jest w Polsce stosunkowo dobrze rozwinięta, żegluga śródlądowa stosunkowo słabo. Korzystne warunki przyrodnicze i dostęp do wielu zbiorników wodnych (Morze Bałtyckie, żeglowne rzekiWisła,Odra,Warta iNoteć,Zalew Szczeciński,Zalew Wiślany i in.) umożliwiają dalszy rozwój żeglugi i żeglarstwa.
Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna. Płatne są jedyniestudia wyższe niestacjonarne. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego studia na drugim kierunku studiów stacjonarnych od roku akademickiego 2015/2016 stały się bezpłatne. W roku akademickim 2012/2013 istniały 453 uczelnie (publiczne i niepubliczne), na których kształciło się 1,7 mln osób. Na uczelniach pracowało 100,7 tys. nauczycieli akademickich[223]. Wydatki na szkolnictwo wyższe ze źródeł publicznych i prywatnych stanowiły w 2010 roku w sumie 1,5% PKB. Dla porównania naSłowacji wynosiły one 0,9%, wWielkiej Brytanii 1,4%, a wDanii iFinlandii 1,9% PKB[223]. Całkowite wydatki na edukację w 2009 roku osiągnęły 5,1% PKB[224].
W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie,Akademia Krakowska. Po kilku wojnach w XVII w. i na początku XVIII polska nauka znajdowała się w stagnacji, do czasówStanisława Augusta Poniatowskiego. Powołano wówczasKomisję Edukacji Narodowej, pierwsze ministerstwo edukacji na świecie. W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo, przemysł i handel. Dalszy rozwój został stłumiony przez państwa ościenne w wynikurozbiorów Polski. W XIX i XX wieku wielu polskich naukowców pracowało za granicą. Jednym z nich byłaMaria Skłodowska-Curie, która studiowała i pracowała we Francji. Skłodowska-Curie otrzymała dwieNagrody Nobla, pierwszą wdziedzinie fizyki, a drugą wdziedzinie chemii. Odkryła ona dwa nowepierwiastkipromieniotwórcze, z których jeden nazwała „polon” (łac.polonium) na cześć Polski będącej w owym czasie podzaborami. W pierwszej połowie XX wieku Polska była rozwijającym się centrum matematycznym. Polscy matematycy tworzylilwowską szkołę matematyczną orazwarszawską szkołę matematyczną. Jednym z efektów ich prac było rozszyfrowanie koduEnigmy w 1932 r.
W roku akademickim 2012/2013 na różnego typu uczelniach w Polsce studiowało 29,2 tys. cudzoziemców, z czego większość stanowili studenci z Europy, głównie Ukrainy (9,7 tys. osób) i Białorusi (3,4 tys. osób). Spośród cudzoziemców studiujących w Polsce 17,7% było osobami polskiego pochodzenia[223].
Towarzystwa naukowe
Oprócz uczelni organizacją życia naukowego w Polsce zajmują się towarzystwa naukowe. Do najstarszych wciąż działających należą:
Zgodnie z artykułem 68Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.
Geneza sztuki Polski sięga pradziejów (neolit). Pochrzcie Polski (966) Polska wchodzi w obszarcywilizacji zachodniej i powstają pierwsze dziełasztuki przedromańskiej iromańskiej. Ze względu na zmiany terytorialne trwająca od połowy XIII – do II połowy XVI wiekusztuka gotycka rozwija się nierównomiernie. Od XV wieku zauważa się relacje z kulturami wschodnimi. Od początku XVI stulecia zauważa się zainteresowanie włoskimrenesansem, a stulecie późniejbarokiem, który trwa do lat 60. XVIII w. Od XIX wieku w dobie zaborów wzrasta rola artystów pochodzenia krajowego, zarówno okresieOświecenia,romantyzmu,pozytywizmu, jak imodernizmu. W dwudziestoleciu międzywojennym upowszechniły się między innymi tendencje awangardowe i ideastylu narodowego. Po ostatniej wojnie, która przyniosła w sztuce dotkliwe straty (w tym zbiorów i kolekcji zarówno sakralnych, jak i świeckich, które zostały planowo zrabowane, lub niszczone przez okupantów) większość zniszczonych dzieł odbudowano i zrekonstruowano. Znaczną część zrabowanych zabytków odzyskano.
Pochrystianizacji kraju rozpowszechnia się na terenie całej Polskisztuka przedromańska, a następnie od początku XII w.romańska, która trwa do połowy XIII stulecia. Przykładem sztuki przedromańskiej są relikty katedr w Gnieźnie, Poznaniu i Krakowie, palatia i kaplice centralne: między innymi naOstrowie Lednickim. Cennym dziełem rzemiosła artystycznego są wyroby złotnicze, np.czara włocławska. Najstarsze manuskrypty są dziełami importowanymi, przykładami sąsakramentarz tyniecki,ewangeliarz emmeramski iewangeliarz kruszwicki. Dziełami architektury dojrzałego romanizmu są fragmenty katedry krakowskiej zwanej hermanowską zkryptą Świętego Leonarda, pobliskikościół Świętego Andrzeja oraz kolegiaty wTumie iKruszwicy. Rozwinęła się rzeźba architektoniczna m.in. wStrzelnie (zespół tympanonów fundacyjnych, kolumn z figuralnymi przedstawieniami cnót i przywar), zespół portali i tympanonów zopactwa na Ołbinie. Malarstwo książkowe XII wieku egzemplifikuje m.in.Biblia Czerwińska(inne języki). Rzadkim przykładem plastyki jest rytowanaposadzka z Wiślicy. Wysoki poziom prezentuje metaloplastyka, w tym wyroby złotnicze (kielichy i pateny z Trzemeszna, Gniezna, Płocka i Kalisza) oraz z brązu (Drzwi Gnieźnieńskie iDrzwi Płockie). Z XIII stulecia pochodzą najstarsze insygnia władzy takie jakSzczerbiec miecz sprawiedliwości, a następnie koronacyjny królów Polski. Znajdujący się w skarbcu katedry krakowskiej krzyż jest wykonany w XV w. ze starszych o dwa stulecia diademów książęcych. Na szeroką skalę rozwija się sztuka i architekturacysterska (klasztory wSulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy) oraz zakonów mendykanckich (kościół Świętego Jakuba wSandomierzu).
Wraz z architekturą występują dzieła rzeźby architektonicznej (portale, wsporniki, zworniki sklepień itp.). Do najcenniejszych przykładów zalicza się dekorację zamku malborskiego, krakowskiego kościoła Mariackiego i pobliskiegopałacu przyRynku Głównym czykościoła w Strzegomiu. Dziełami rzeźby sepulkralnej są nagrobki Piastów Śląskich we Wrocławiu, Opolu, Krzeszowie, Henrykowie, Lwówku Śląskim oraz królów Polski w katedrze wawelskiej. Świadectwem XIV-wiecznejmistyki sąPietà z Lubiąża, krucyfiksy z kościołaBożego Ciała we Wrocławiu,katedry w Kamieniu Pomorskim czy fary w Wągrowcu, figurki jasełkowe klasztoru Klarysek w Krakowie. Powstają liczne figury Madonny z Dzieciątkiem (w tym Madonny na Lwach – ze Skarbimierza, Lubiszewa, kościoła Świętego Marcina we Wrocławiu, Madonna z klasztoru Karmelitanek w Krakowie).Styl piękny egzemplifikująPiękna Madonna z Wrocławia,Madonna z Krużlowej, wrocławski relikwiarz świętej Doroty. Coraz częściej wykonuje się retabula ołtarzowe, najcenniejszymi przykładami sąOłtarz Mariacki w Krakowie dłutaWita Stwosza, poliptyk wkościele Świętych Stanisława i Wacława wŚwidnicy, tryptyk w kościele w Książnicach Wielkich,Tryptyk z Pławna.
Wśród dzieł rzemiosła artystycznego wyróżniają się dzieła złotnicze fundacjiKazimierza Wielkiego, drewniane stalle w kościele Franciszkanów w Toruniu, katedrze w Pelplinie i kościele Trójcy Świętej w Gdańsku, monstrancje zeStaniątek, Wieliczki, Niepołomic, wyrobyMarcina Marcińca, w tym relikwiarz świętego Stanisława i berło Akademii Krakowskiej.
Barok w Polsce sięga początku XVII stulecia, jego wczesna faza jest ściśle związana zkontrreformacją i panowaniemWazów. Wzrosła potęga i autorytet duchowieństwa, w miejsce humanizmu lansowano myśli o przemijalności i kruchości ludzkiego życia. Nowym centrum artystycznym staje się nowa stolica,Warszawa, gdzie przedzamkiem Królewskim postawionokolumnę oznaczającą potęgę władzy króla. Świadectwem działalnościjezuitów jest m.in.kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Poza ośrodkami miejskimi powstają monumentalne klasztory (m.in. naBielanach, wKalwarii Zebrzydowskiej,Czernej). Powstają liczne rezydencje obronne, czego przykładem jestpałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. W malarstwie wczesnego baroku oprócz obrazów o tematyce religijnej i tradycyjnego portretu staropolskiego upowszechnił się tzw.portret trumienny. Wnętrza kościołów otrzymują bogaty wystrój (m.in. ołtarze w kazimierskich świątyniach św. Katarzyny i Bożego Ciała, stalle w tymże kościele).
Młoda Polska jest samookreśleniem grupy artystów z lat 1890–1918 i pochodzi z manifestu programowegoArtura Górskiego, w którym skrytykował onpozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. W programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano „filistrem”, czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego. Powstaje hasło „sztuka dla sztuki” oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku naindywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy kontynuowali problematykę wyzwoleńczą. Wtedy tworzyliJan Kasprowicz,Tadeusz Miciński,Leopold Staff,Stanisław Wyspiański,Stefan Żeromski. Ważną postacią okresu Młodej Polski byłStanisław Przybyszewski, z którego dorobku na uwagę zasługują powieśćIl Regno Doloroso oraz autobiografiaMoi współcześni.
Pierwszym znanym filozofem polskim byłWitelon, właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże się jednak dopiero z założeniem Akademii Krakowskiej – jak inne uniwersytety środkowoeuropejskie, uczelnia ta powstała w czasach stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej. Najszerzej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede wszystkim filozofię praktyczną, zwłaszcza powiązaną zkoncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną: czynił tak jużMateusz z Krakowa, do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeliPaweł Włodkowic,Jan z Ludziska iJan Ostroróg. Na gruncie filozofii spekulatywnej uprawiane były wszystkie główne kierunki filozoficzne późnej scholastyki, tj.tomizm,albertyzm iszkotyzm (via antiqua; główni reprezentanci:Jan z Głogowa,Jakub z Gostynina,Jan ze Stobnicy) inominalizm (via moderna, główni reprezentanci:Jakub z Paradyża,Benedykt Hesse).
Na kształtowanie się swoistych cech kuchni polskiej miały wpływ przemiany historyczne. Na przestrzeni dziejów kuchnia polska ulegała wpływom i zmianom regionalnym, zwłaszcza że tereny Rzeczypospolitej Polskiej historycznie zamieszkiwała zmieniająca się mozaika narodów. W efekcie silne są kulinarne wpływy wschodnie (tatarsko-tureckie, wcześniej mongolskie), rusińskie, niemieckie, francuskie, włoskie i żydowskie.
Popularnym napojem jestherbata pita często z dodatkiem plasterka cytryny i słodzonacukrem. Herbata przybyła do Polski z Anglii wkrótce po jej ukazaniu się w Zachodniej Europie (za sprawą kupców holenderskich). Jednak jej rozpowszechnienie przypisywane jest zaborcom rosyjskim w XIX wieku. Wówczas do polskich domów w tzw. Kongresówce trafiłysamowary z Rosji, gdzie herbata niezależnie pojawiła się w postaci daru z Chin na dworze carskim, na ok. 50 lat przed jej rozpowszechnieniem w Holandii. Popularna jest takżekawa, powszechnie pita w Polsce od XVIII wieku, także przez niższe warstwy społeczne, jak rzemieślnicy czy zamożne chłopstwo[244][245].
Najwyższa liga piłki nożnej w Polsce mężczyzn nazywa sięEkstraklasa (do 2008 roku I liga), natomiast kobiet nazywa sięEkstraliga (do 2006 roku I liga kobiet). W Ekstraklasie występuje od sezonu 2021/2022 18 zespołów[247][248], natomiast w Ekstralidze 12[249].
Mimo że w Polsce znacznie popularniejsza jest piłka nożna, Polacy znacznie większe sukcesy odnieśli wsiatkówce, w której są obokBrazylijczyków aktualnie największą potęgą na świecie i jedną z najsilniejszych reprezentacji w historii.Mężczyźni trzykrotnie zdobylimistrzostwo świata w latach 1974,2014 oraz2018.
Po okresie znacznego obniżenia poziomu w połowie lat 80., polska lekkoatletyka powróciła do światowej elity w okresie III Rzeczypospolitej. Cztery złote medale olimpijskie wchodzie sportowym zdobyłRobert Korzeniowski. Jedną z najwybitniejszych polskich sportsmenek jest wielokrotna rekordzistka świata,młociarkaAnita Włodarczyk, dwa złote medale olimpijskie wpchnięciu kulą wywalczyłTomasz Majewski.
Na obszarze Polski, zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1951 o dniach wolnych od pracy[250], dniami wolnymi od pracy są wszystkie niedziele oraz 14 dni będących świętami: trzy państwowe, dziesięćkatolickich orazNowy Rok (z tego dwa święta wypadają zawsze w niedzielę).
↑abJest topowierzchnia administracyjnego terytorium Polski. Powierzchnia obszaru lądowego (łącznie z wodami śródlądowymi) – 311 895 km², powierzchnia obszaru morskich wód wewnętrznych – 2036 km² (łącznie: 313 931 km²), a morza terytorialnego – 8783 km² (łącznie 322 714 km²). Powierzchnia administracyjna Polski (313 933 km²) to obszar lądowy z wodami śródlądowymi oraz część morskich wód wewnętrznych tj. część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, Odrę pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin, część Zatoki Gdańskiej, część Zalewu Wiślanego, część wód portów oraz część wód znajdujących się pomiędzy linią brzegu morskiego a linią podstawową morza terytorialnego.
↑abcdefOdsetek osób deklarujących wyłącznie tę narodowość.
↑abcdefWłącznie z osobami deklarującymi również inną narodowość.
↑abcdefgSpołeczności deklarujące narodowości: śląską, kaszubską, angielską i amerykańską nie są oficjalnie uznawane za mniejszości narodowe lub etniczne, ponieważ nie zostały uwzględnione w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. 2005 nr 17, poz. 141).
↑Procentowy udział w ogólnej liczbie ludzności jest niejednoznaczny i waha się wg źródeł od 70 do 95 %, co bliżej omówiono w sekcji "Demografia/Wyznania religijne"
↑Poza 68 państwami od Polski większe są także dwa terytoria niebędące niepodległymi państwami,Antarktyda iGrenlandia.
↑Najbardziej na północ wysuniętą latarnią morską w Polsce jest latarnia na przylądkuRozewie, położona niedalekoWładysławowa i czasem to Rozewiu przypisuje się – błędnie – skrajnie północne położenie w Polsce; jest ona jednak o ok. 600 metrów mniej wysunięta w morze niż plaże Jastrzębiej Góry.
↑Zsumowane udziały dają wartość >100%, gdyż ankietowani mieli możliwość zadeklarowania dwóch narodowości.
↑Do 1 grudnia 2008 międzywojewódzkie pociągi pospieszne obsługiwane były przez PKP Przewozy Regionalne.
↑Wiesław Skrzydło: Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r. Wyd. 5. Warszawa: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2008, s. 69.ISBN 978-83-7526-573-6.
↑Norman Davies,Europe: A History, Pimlico 1997, p. 554:Poland-Lithuania was another country which experienced its ‘Golden Age’ during the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe.
↑abStanisław Mackiewicz: Historia Polski od 17 września 1939 do 5 lipca 1945 r. London: Puls Publications, 1993, s. 60.ISBN 1-85917-007-2.
↑abJerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 324–325.ISBN 83-04-03107-8.
↑Ryszard Kasza: Ulicami Prudnika z historią i fotografią w tle. Przemysław Birna, Franciszek Dendewicz, Piotr Kulczyk. Prudnik: Powiat Prudnicki, 2020, s. 7.ISBN 978-83-954314-5-6.
↑Krzysztof Jurek: Poznać przeszłość 1. Karty pracy ucznia. Poziom podstawowy. Warszawa: Nowa Era, 2019, s. 93.ISBN 978-83-267-3653-7.
↑abEdmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 408, 471.ISBN 83-214-0092-2.
↑Andrzej Olejko,Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor? Wojskowo-polityczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego i Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków-Rzeszów 2012,ISBN 978-83-60682-35-7.
↑Czesław Piotrowski,Zniszczone i zapomniane osiedla polskie oraz kościoły na Wołyniu, Warszawa 2002, s. 5.
↑Grzegorz Motyka: Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2011, s. 447.ISBN 978-83-08-04576-3.
↑Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 13.
↑Biuro BezpieczeństwaB.B.NarodowegoBiuro BezpieczeństwaB.B.,Katastrofa samolotu z Prezydentem RP [online], Biuro Bezpieczeństwa Narodowego [dostęp 2025-07-28].
↑Jan Mordawski: Geografia 3: geografia Polski: podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum: zakres podstawowy. Operon, 2003, s. 45.ISBN 83-7390-004-7.
↑Jan Mordawski: Geografia 3: geografia Polski: podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum: zakres podstawowy. Operon, 2003, s. 43.ISBN 83-7390-004-7.
↑Renata Bednarek, Stefan Skiba: Geografia gleb Polski. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 411–418.ISBN 978-83-01-17994-6.
↑Stanisław Uziak, Zbigniew Klimowicz: Elementy geografii gleb i gleboznawstwa. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2002, s. 175–176.ISBN 83-227-1671-0.
↑Peel, M.C., Finlayson, B.L., McMahon, T.A.. Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification. „Hydrol. Earth Syst. Sci.”. 11 (5), s. 1633–1644, 2007. Copernicus Publications.DOI:10.5194/hess-11-1633-2007. ISSN1027-5606. (ang.).
↑Z. Mirek, H. Piekos-Mirkowa, A i M. Zając: Flowering plants and Pteridophytes of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Kraków: IB PAN, 2002.ISBN 83-85444-83-1. Brak numerów stron w książce
↑R. Andrzejewski, A. Weigle: Polskie studium różnorodności biologicznej. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 1992.ISBN 83-85908-01-3. Brak numerów stron w książce
↑„Transport drogowy w Polsce w latach 2010, 2011”, s. 44–45, 2013. Główny Urząd Statystyczny. ISSN2083-4438.
↑Paweł MarekP.M.WoronieckiPaweł MarekP.M.,Główne obowiązki przedsiębiorcy na gruncie Ustawy z dnia 16 września 2011 r. o timeshare, „Przedsiębiorczość – Edukacja”, 15 (2),2019,DOI: 10.24917/20833296.152.15,ISSN2449-9048 [dostęp 2020-11-13].
↑„Sztuka polska 1918–2000” Wojciech Włodarczyk Arkady 2000.
↑Teresa MichałowskaŚredniowiecze. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 954–957.ISBN 83-04-04621-0.
↑Janusz PelcRenesans. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 800–810.ISBN 83-04-04621-0.
↑Jadwiga Sokołowska, Alina Nowicka-JeżowaBarok. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 95–99.ISBN 83-04-04621-0.
↑Teresa Kostkiewiczowa, Alina Aleksandrowicz-Ulrich: Słownik literatury polskiego oświecenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. rozdział= Janusz MaciejewskiOświecenie.ISBN 83-04-04620-2.
↑Anita B. Feferman, Solomon Feferman: Alfred Tarski: Life and Logic. Cambridge University Press, 2004.ISBN 978-0-521-80240-6.OCLCOCLC 54691904. Brak numerów stron w książce
↑Prosper MontaLarousse Librarie, Prosper Montagné, Larousse, Comité gastronomique, Joel Robuchon: Larousse Gastronomique. Paris / Nowy Jork: Clarkson Potter / Larousse, 2001 (oryg. wydanie 1938).ISBN 0-609-60971-8.OCLC46872358. [dostęp 2009-01-10]. (ang.). Brak numerów stron w książce
Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski: Dzieje Polski Średniowiecznej. T. 1. Kraków: Platan, 1995 (wyd. pierwsze 1926).ISBN 83-7052-230-0. Brak numerów stron w książce
Jerzy Kondracki: Geografia Polski: mezoregiony fizycznogeograficzne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.ISBN 83-01-11422-3. Brak numerów stron w książce
Wiesław Skrzydło: Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r. Warszawa: 2008.ISBN 978-83-7526-573-6. Brak numerów stron w książce
Stanisław Szczur: Historia Polski – Średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002.ISBN 83-08-03272-9. Brak numerów stron w książce
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
.png)
_(cropped).jpg)
.jpg)
_compared_with_today%2527s_borders_PL.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(8079450901).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
.svg)
