Południowa Afryka[3] (ang.South Africa,afr.Suid-Afrika), oficjalnieRepublika Południowej Afryki,RPA (ang.Republic of South Africa,afr.Republiek van Suid-Afrika) –państwo położone na południowym krańcuAfryki, u stykuOceanu Atlantyckiego iOceanu Indyjskiego. Zajmuje powierzchnię 1 219 090 km² i liczy 56 978 635 mieszkańców (2021)[1].
Obszar ten zamieszkany jest od czasów prehistorycznych. Osiedli tuBuszmeni,Khoikhoi, a w późniejszym okresie także ludyBantu. W 1652 rokuHolendrzy założylikolonię nadPrzylądkiem Dobrej Nadziei, która była przystankiem na trasie żeglugowej z Europy do Azji. W 1806 roku terytorium to przeszło w posiadaniebrytyjskie (Kolonia Przylądkowa). Niezadowolenie z polityki prowadzonej przez brytyjską administrację kolonialną, w tym zniesienieniewolnictwa, skłoniło część osadników holenderskich (Burów) do migracji w głąb kontynentu (Wielki Trek), gdzie założyli oni szeregrepublik burskich. W 1902 roku, po serii konfliktów zbrojnych (wojna brytyjsko-zuluska,wojny burskie), motywowanych m.in. odkryciem na tym obszarze bogatych złóż złota i diamentów, cały ten obszar znalazł się w rękach brytyjskich. W 1910 roku utworzony zostałZwiązek Południowej Afryki, mający statusdominium brytyjskiego, który pełnąsuwerenność uzyskał w 1934 roku. W 1961 roku państwo proklamowane zostało republiką, kończąc jednocześnie zwierzchność monarchy brytyjskiego (tzw.Commonwealth realm)[5][6].
Władza w kraju od początku jego istnienia skupiona była w rękach białej mniejszości. Od 1948 roku rząd prowadził politykęapartheidu (segregacji rasowej). Protesty wewnętrzne oraz rosnąca presja międzynarodowa doprowadziły do jej zakończenia na początku lat 90. XX wieku. W 1994 roku przeprowadzone zostały pierwszewybory powszechne, w wyniku których prezydentem zostałNelson Mandela, a władzę objąłAfrykański Kongres Narodowy[5][1].
Kraj ten jestnajdalej na południe wysuniętym państwem w Afryce, z trzech stron otoczonym przez ocean, o linii brzegowej długości ponad 2500 km. Republika Południowej Afryki ma powierzchnię 1 219 912 km². Dużą część kraju zajmuje rozległy płaskowyżWysoki Weld (pow. 400 tys. km²), o wysokości od 900 do 2000 m n.p.m. Od stron wschodniej i południowej kończy się on ostrą krawędzią opadającą w stronęOceanu Indyjskiego. Wyżynne ukształtowanie terenu przyczyniło się do powstania wielu okazałych jaskiń. Głębokie doliny rzek dzielą kraj na kilka grup górskich, najwyższe z nich toGóry Smocze ciągnące się z północnego wschodu przez enklawęLesotho w kierunku południowo-wschodnim. Najwyższym punktem tego pasma jest góraThabana Ntlenyana osiągająca wysokość 3482 mn.p.m. Na północno-zachodnich obszarach kraju rozciąga się kotlinaKalahari. NaPrzylądku Igielnym (port.agulhas = igły), najdalej na południe wysuniętym obszarze Afryki spotykają się dwa oceany: Atlantycki i Indyjski. Większość rzek ma swe źródła wGórach Smoczych i płynie najczęściej na wschód w kierunku Oceanu Indyjskiego. Najdłuższą z nich jestrzeka Oranje, o długości 1860 km.
Południowa Afryka posiada kilkastref klimatycznych, od suchej pustynnej przy granicy zNamibią do podzwrotnikowej na południowym wschodzie. W większej części kraju klimat jest słoneczny i suchy. Śnieg w zimie pada zazwyczaj tylko wysoko w górach. Istnieją trzy czynniki decydujące o różnicach klimatycznych w poszczególnych częściach RPA: prądy morskie,szerokość geograficzna i wysokość nad poziomem morza. Klimat atlantyckiego wybrzeża zachodniego jest przez zimnyPrąd Benguelski z Antarktydy chłodniejszy i bardziej suchy,Prąd Mozambicki natomiast zapewnia na wybrzeżu wschodnim wilgotny klimat subtropikalny. Położenie RPA na półkuli południowej powoduje, że pory roku są przeciwne niż w Europie.
Między czerwcem i sierpniem, w Górach Smoczych, na wyżynie Wysoki Weld i wJohannesburgu (położonym na wysokości 1753 m n.p.m.) nierzadko leży śnieg.W lecie temperatury wKapsztadzie (15 m n.p.m.) oscylują w granicach 30 °C, w zimie natomiast przeważają chłodne dni z częstym deszczem.
Pierwszymi mieszkańcami współczesnej Republiki Południowej Afryki byliBuszmeni. Trafili oni na te obszary w I tysiącleciu p.n.e. W I tysiącleciu naszej ery przybył tu ludKhoikhoi, a od IX wieku zaczęły napływać plemionaBantu, które zepchnęły dotychczasowe ludy na południowy zachód. PierwsiEuropejczycy pojawili się w XV wieku, akolonizacja rozpoczęła się w XVII wieku[9]. W 1652 rokuHolenderJan van Riebeeck na zlecenieHolenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej wzniósł naPrzylądku Dobrej Nadziei stację zaopatrzeniową. W połowie XVII wieku zaczęli napływać holenderscy chłopi zwani w EuropieBurami, następnie niemieccyprotestanci ifrancuscyhugenoci. Od początku utrzymywano separację pomiędzy białymi i Afrykanami. Osadnictwu towarzyszyły konflikty zbrojne z Hotentotami i Buszmenami, a od lat 70. XVIII wieku z ludami Bantu[9].
Na przełomie XVIII i XIX wieku kolonię w Przylądku Dobrej Nadziei opanowaliBrytyjczycy, którzy w 1806 roku dokonali jejaneksji. Od roku 1818 funkcjonowało państwozuluskie pod wodząCzaki. Od 1820 roku miał miejsce napływ osadników brytyjskich, z kolei w 1834 zniesiononiewolnictwo. Wydarzenia te spowodowały masową wędrówkę Burów w głąb kraju, czyli tzw.Wielki Trek. Po zaciętych walkach z Bantu, Burowie utworzyliBurskie RepublikiTranswalu iOranii. Odkrycia na zamieszkanym przez Burów terenieWitwatersranddiamentów w 1867 izłota w 1886 roku przyczyniły się do szybkiego wzrostu gospodarczego oraz przywędrowania wielu Europejczyków. Z tychże powodów wzrosło zainteresowanie Wielkiej Brytanii tym obszarem. Niedługo później rozpoczęły się regularne walki brytyjskich oddziałów z Burami, co było początkiemI wojny burskiej toczącej się pomiędzy 1880 a 1881 rokiem. W walkach podczasII wojny burskiej Afrykanerzy ponieśli porażkę. Potraktacie z Vereeniging republiki burskie zostały włączone doBrytyjskiego Imperium. Zaznaczono, że w republikachjęzyk niderlandzki pozostaniejęzykiem urzędowym. Po czterech latach negocjacjiNatal, Transwal, Orania iKolonia Przylądkowa utworzyły w 1910 rokuZwiązek Południowej Afryki[9]. W międzyczasie w roku 1879 Brytyjczycy dokonalipodboju państwa Zulusów[9].
Związek Południowej Afryki pozostawał brytyjskimdominium. Władzę w nim sprawowała biała ludność afrykanerska, która wprowadziła serię praw dyskryminujących czarnoskórą większość. Doprowadziło to do narodzin ruchu wyzwoleńczego czarnych (w 1912 roku powstał Południowoafrykański Tubylczy Kongres Narodowy (od 1923 rokuAfrykański Kongres Narodowy)) i rozwinięcia ruchu nacjonalistycznego Afrykanerów[9]. WI wojnie światowej ZPA zajęłoNiemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (obecnieNamibia). Obszar Afryki Południowo-Zachodniej po zakończeniu wojny stał się terytorium mandatowymLigi Narodów[9]. Po wojnie nastąpił znaczny rozwój gospodarczy, powstał zarówno czarny, jak i białyproletariat[9]. W grudniu 1921 roku wybuchło powstanie robotnicze w regionieWitwatersrand, które trwało do marca następnego roku. Powstańcy byli białymi górnikami, pod względem politycznym sympatyzowali oni z ugrupowaniami rewolucyjnymi, szczególniesyndykalistami iPołudniowoafrykańską Partią Komunistyczną. Do zdławienia rebelii rząd użył armii w liczbie 20 tysięcy żołnierzy[10].
Od 1924 roku ZPA rządziła biała koalicja Partii Narodowej i Południowoafrykańskiej Partii Narodowej, które połączyły się w 1934 roku w Zjednoczoną Południowoafrykańską Partię Narodową. W 1931 roku ogłoszono niepodległość państwa[9]. Razem z Wielką Brytanią, ZPA uczestniczył wII wojnie światowej po stronie alianckiej, wypowiadając wojnę Niemcom 6 września 1939 roku. W okresie wojny grupy białychrasistów w proteście przeciwko udziałowi RPA w wojnie przeciwko Niemcom przeprowadziły zamachyterrorystyczne na cele rządowe[11]. W trakcie wojny ze stanowiska premiera zrezygnowałBarry Hertzog, który był niechętny zaangażowaniu ZPA w konflikt[9].
W 1948 roku zwycięstwo wyborcze (w wyborach mogli głosować jedynie biali) odniosła koalicja afrykanerska, w skład której weszły Partia Nacjonalistyczna i Partia Afrykanerska. W 1951 roku obie partie połączyły się wPartię Narodową[9]. Partia miała wymiar rasistowski (w skład jej rządu weszło nawet kilku byłych działaczynazistowskich, a były bojówkarz nazistówBalthazar Johannes Vorster w latach 1966–1978 pełnił funkcję premiera) i rozpoczęła wdrażanie systemu segregacji rasowej znanego jakoapartheid[11][9].
W 1949 roku ZPA anektował obszar współczesnej Namibii[9]. W latach 50. narastał opór ludności kolorowej przeciwko apartheidowi. Na czele ruchu antyrządowego stanął Afrykański Kongres Narodowy (ANC). Kongres początkowo popierał ideologięMahatmy Gandhiego i opowiadał się za pokojowym rozwiązaniem problemów rasowych[12][13][14]. W 1959 roku z ANC oderwał się niewielkiKongres Panafrykański, który w późniejszych latach utworzył własne oddziały znane jako Poqo[15]. ANC zmienił poglądy po tym, gdy w 1960 roku doszło domasakry nieuzbrojonych demonstrantów w Sharpeville, a sama organizacja została zdelegalizowana[16]. Masakra doprowadziła do utworzenia w połowie lat 60. zbrojnego skrzydła ANC,Umkhonto we Sizwe (Włócznia Narodu)[14]. Ruch oporu rozwinął się także wNamibii okupowanej przez ZPA. W 1966 roku tamtejszaOrganizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej rozpoczęławojnę o niepodległość[17].
W 1961 roku władze proklamowały powstanie Republiki Południowej Afryki, zrywając ostatnie konstytucyjne więzy łączące kraj z Wielką Brytanią. Wycofały się przy tym z udziału weWspólnocie Narodów[9]. RPA stała się przedmiotem ostrej krytyki na forumONZ. W 1966 roku ONZ uznał politykę apartheidu za zbrodnię przeciwko ludzkości. Nie malał opór czarnoskórej większości, który rząd próbował rozbić poprzez zapoczątkowaną w 1963 roku politykębantustanizacji[9]. Od początku lat 70. zaczął powstawać również umiarkowany ruch oporu, który odrzucał zbrojne metody walki. W 1976 roku doszło doantyrządowych wystąpień murzyńskich wSoweto, zostały one krwawo stłumione przez siły rządowe. Od połowy lat 70. RPA prowadziła agresywną politykę względem sąsiadów. RPA wdało się z nimi w tzw.południowoafrykańską wojnę graniczną. Wojska RPA przeprowadziły zbrojne rajdy na terenyMozambiku,Botswany,Angoli iLesotho[9].
Po 1976 roku władze zaczęły realizować program „kontrolowanego osłabiania barier rasowych”. Ustanowiona w 1984 roku konstytucja przyznała prawa polityczne ludności czarnej i azjatyckiej. Polityka modyfikacji apartheidu nie zatrzymała rosnącego ruchu oporu czarnych i nie zapobiegła zaostrzeniu sankcji międzynarodowych. W 1987 roku wybuchły walki wewnętrzne między Afrykańskim Kongresem Narodowym azuluskim Ruchem Inkatha (od 1990 rokuPartia Wolności Inkatha). Starcia spowodowały tysiące ofiar. W 1989 roku na czele rządzącej partii i na stanowisku prezydenta stanąłFrederik Willem de Klerk. Polityk rozpoczął proces znoszenia apartheidu. W 1990 roku zalegalizował ANC, zwolnił z więzienia nieformalnego lidera ruchu –Nelsona Mandelę – i rozpoczął dialog z opozycją. Ustawodawstwo apartheidu zniesiono w 1991 roku, a ANC zrzekł się walki zbrojnej. W 1994 roku odbyły się pierwsze w pełni demokratyczne wybory powszechne. Demokratyzacja kraju przyczyniła się do zniesienia międzynarodowych sankcji[9].
W wyborach z 1994 roku zwyciężył ANC, a Mandela został wybrany prezydentem, zaś De Klerk został wiceprezydentem. W skład rządu weszła też Partia Wolności Inkatha. W 1996 roku została uchwalona nowa konstytucja. W 1999 roku nowym prezydentem został wybrany dotychczasowy współpracownik Mandeli,Thabo Mbeki. Wybory z 2004 roku umocniły pozycję ANC, zdecydował się on jednak utrzymać koalicję z Partią Wolności Inkatha[9].
PrezydentCyril Ramaphosa i Władimir Putin w Moskwie 17 czerwca 2023
Republika Południowej Afryki jest państwem federalnym podzielonym na 9 prowincji, odemokratyczno-parlamentarnej formie rządów. Oficjalnie w tej republice funkcjonuje 11języków urzędowych. Głową państwa jestprezydent, obecnieCyril Ramaphosa, jest on również szefem rządu. Oprócz prezydenta w skład gabinetu wchodzą wiceprezydent i ministrowie, powoływani przez prezydenta spośród członków Zgromadzenia Narodowego. Konstytucja przewiduje powołanie tylko dwóch ministrów niebędących parlamentarzystami. Prezydent powoływany jest w wyborach pośrednich spośród członków Zgromadzenia Narodowego przez połączone izby parlamentu: niższej (Zgromadzenia Narodowego) oraz wyższej (Krajowej Rady Prowincji). Izbę niższą powołuje się wwyborach powszechnych wokręgach wielomandatowych izasadą proporcjonalności. Izbę wyższą – Krajową Radę Prowincji – powołują lokalne parlamenty każdej z 9 prowincji (po 10 deputowanych z każdej prowincji). Izba niższa liczy 350-400 deputowanych, a wyższa 90. Każda z 9 prowincji posiada swój lokalny parlament i swój rząd.
Mimo zagwarantowaniapraw człowieka w konstytucji, dochodzi do łamania[19] tych praw. Odnotowano represje polityczne wobec opozycji, ograniczenia wolności słowa, naruszenia praw imigrantów i wysoki stopień przestępczości seksualnej[20][21].
Republika Południowej Afryki uważana jest za kraj tolerancyjny wobec mniejszości, w tym seksualnych[22]. Od 1996 roku orientacja seksualna jest jedną z kategorii chronionych przed dyskryminacją w konstytucji kraju[23]. RPA jest pierwszym krajem na świecie, który zawarł taki przepis w swojej konstytucji. Przepisy chroniące przed dyskryminacją na podstawie orientacji seksualnej w miejscu pracy pojawiły się w prawodawstwie państwa w 1998 roku, a w pozostałych kategoriach życia w 2001 roku[24]. Od 2006 rokumałżeństwa osób tej samej płci są w RPA legalne. Kraj ten był piątym na świecie państwem i pierwszym w Afryce, które zalegalizowało małżeństwa homoseksualne[25][26][27]. Ustawa je legalizująca została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 14 listopada 2006 roku[28][29][30].Geje,lesbijki ibiseksualiści nie są wykluczeni zesłużby wojskowej z powodu swojejorientacji seksualnej[31].
Republika Południowej Afryki od lat 70. XX wieku pozostaje naprogu kraju uprzemysłowionego. Po okresie apartheidu rządy demokratyczne odziedziczyły ogromną różnicę w zamożności między społecznościami białych i czarnych. Na 40 milionów mieszkańców, około 23 milionom brakowało energii elektrycznej lub urządzeń sanitarnych, 12 milionom brakowało czystych zasobów wodnych, 2 miliony dzieci nie uczęszczały do szkoły, a jedna trzecia populacji była analfabetami.Bezrobocie wynosiło 33%, a prawie połowa ludności żyła poniżej granicy ubóstwa[33]. Rezerwy finansowe państwa były na wyczerpaniu, jedną piątą budżetu państwa przeznaczano na spłatę zadłużenia. W rezultacie zmniejszono zakres obiecywanego Programu Rozwoju i Odbudowy (PROW) należało też zrezygnować z propozycji dotyczących tworzenia miejsc pracy i nacjonalizacji[34]. W zamian za to rząd przyjął liberalną politykę gospodarczą mającą na celu promocję inwestycji zagranicznych, w ten sposób zastosował się do „konsensusu waszyngtońskiego”, wspieranego przezBank Światowy iMiędzynarodowy Fundusz Walutowy[35].
Wzrost wydatków socjalnych i transformacja gospodarcza
Wydatki socjalne wzrosły w okresie 1996-97 o 13%, 1997-98 o tyle samo procent natomiast w 1998-99 o 7%[36]. Rząd wprowadził parytet w formie dotacji dla stypendiów, opłat dla dzieci i dla niepełnosprawnych oraz emerytur (które wcześniej były ustawione na różnych poziomach w zależności od grupy rasowej)[36]. W 1994 roku wprowadzono bezpłatną opiekę zdrowotną dla dzieci do lat sześciu i kobiet w ciąży. Możliwość korzystania ze służby rozszerzono do wszystkich mieszkańców w 1996 roku[37]. W wyborach w 1999 roku, ANC mógł pochwalić się, że na skutek polityki partii, trzy miliony osób zostało podłączonych do linii telefonicznych, półtora miliona dzieci zostało wprowadzonych do systemu edukacji a 500 klinik zostało zmodernizowanych lub wybudowanych, 2 miliony ludzi zostało podłączone do sieci elektrycznej, dostęp do wody został zwiększony do 3 milionów ludzi a zbudowanych zostało 750 tysięcy domów dla prawie trzech milionów ludzi[37][38].Obecnie jest to najlepiej rozwinięty kraj kontynentu afrykańskiego. Na terenie RPA znajduje się wiele bogactw naturalnych, a także dobre żyznegleby.Klimat również sprzyja rozwojowirolnictwa.Przemysł wydobywczy RPA opiera się na wydobyciuzłota (40% światowych zasobów) idiamentów jubilerskich i przemysłowych, gdzie stanowią one połowę światowych zasobów orazwęgla kamiennego (80% zasobów Afryki).Rolnictwo RPA produkuje więcejżywności niż konsumują mieszkańcy tego kraju. Nadwyżki sąeksportowane. Użytki rolne i zielone stanowią ponad 75% kraju.Hodowla obejmuje:konie,owce,trzodę chlewną. U wybrzeży RPA znajdują się bogatełowiska wykorzystywane przez rozwiniętą flotę rybacką. W 2010 r. RPA była państwem z najwyższymPKB w Afryce według danychBanku Światowego.[potrzebny przypis]
W Południowej Afryce mieszka około 57 milionów ludzi[1] (w tym wielu nielegalnych emigrantów) o różnorodnym pochodzeniu, kulturze, języku i religii.
Południowoafrykański Urząd Statystyczny wyróżnia 5 kategorii rasowych wśród ludności kraju[40]; tak przedstawiał się ich udział procentowy w populacji w 2011[41]:
Według spisu z 2016 r., 78% mieszkańców Południowej Afryki określiło swą przynależność religijną dochrześcijaństwa. 10% utożsamiało się z inną religią: 4,4% praktykowało tradycyjnereligie plemienne, 1,6% utożsamiało się zislamem, 1,0% zhinduizmem. Blisko 11% osób określiło się jako bezwyznaniowcy (w tym 0,1%ateiści i 0,06%agnostycy). Pozostali bądź nie chcieli lub nie potrafili określić swej przynależności religijnej. Według tegoż spisu były obecne także małe grupyżydowskie (49,5 tys.),buddystów (24,8 tys.) ibahaistów (6,9 tys.)[44].
Dzisiejsza Południowa Afryka jest krajem wielokulturowym w którym zwyczaje i normy społeczne różnią się w zależności od regionu i struktury społecznej.
Pomimo ciągłych wysiłków rządu i policji, przestępczość pozostaje bardzo dużym problemem. Między kwietniem 2014 a marcem 2015 w Afryce Południowej zarejestrowano 2,2 miliona przestępstw[46]. Choć liczba ta nieznacznie maleje, RPA wciąż ma najwyższy wskaźnik przestępczości wśród krajów, w których istnieją wiarygodne statystyki policyjne[47]. W 2006 r., podsumowując po dwunastoletnim okresie od zakończenia apartheidu (1994 r.), policja RPA stwierdziła, że ponad 420 000 osób zostało zabitych i zgłoszono ponad 650 000 gwałtów, wiele przestępstw jednak jest nieodnotowanych i szacuje się, że faktyczne liczby mogą być wielokrotnie większe. W badaniu przeprowadzonym w prowincjach Wschodnie Cape (ang. East Cape) i KwaZulu-Natal 27,6% wszystkich badanych mężczyzn stwierdziło, że zgwałciło kobietę co najmniej raz, z czego połowa przyznała się do wielokrotnych gwałtów. Uwzględniając liczbę ludności, można wnioskować, że rzeczywista liczba gwałtów w ostatnich dziesięcioleciach wynosi wiele milionów. Statystycznie mieszkanki Południowej Afryki są ofiarami gwałtu przynajmniej raz w życiu[48].
↑abJoyce, Peter (2007), The Making a Nation. South Africa’s Road to Freedom., Ciudad del Cabo: Zebra Press.ISBN 978-1-77007-312-8; Brian Bunting (1969).
↑Heinz Klug: South Africa. W: Legal Systems of the World: A Political, Social, and Cultural Encyclopedia. Herbert M. Kritzer (red.). Santa Barbara, CA: ABC Clio, 2002, s. 1483–1491.ISBN 1-57607-758-6.
↑abMeredith 2010, s. 521; Leatt, Annie; Shung-King, Maylene; and Monson, Jo. „Healing inequalities: The free health care policy” (PDF). Children’s Institute.
↑abStatistics South Africa, [w:] Community survey 2016 in brief [online], 2016, str. 40-41 [dostęp 2018-08-29] [zarchiwizowane zadresu 2017-10-13](ang.).
↑Bericht des SAPS 2014/2015. saps.gov.za. [zarchiwizowane ztego adresu (2018-12-21)]. (englisch; Excel-Datei zum Herunterladen), abgerufen am 29. März 2016.
Herbst, Jeffrey (2003). „The Nature of South African Democracy: Political Dominance and Economic Inequality”. w:Theodore K. Rabb, Ezra N. Suleiman. The Making and Unmaking of Democracy: Lessons from History and World Politics. London: Routledge. s. 206–224.ISBN 978-0-415-93381-0.
Muthien, Yvonne; Khosa, Meshack; Magubane, Bernard (2000). „Democracy and Governance in Transition”. w: Yvonne Muthien, Meshack Khosa i Bernard Magubane.Democracy and Governance Review: Mandela’s Legacy 1994–1999. Pretoria: Human Sciences Research Council Press. s. 361–374.ISBN 978-0-7969-1970-0.
MartinM.MeredithMartinM.,Mandela: A Biography, wyd. 1st ed, New York: PublicAffairs, 2010,ISBN 978-1-58648-832-1,OCLC647906301. Brak numerów stron w książce
.svg)
_-_ZAF_-_UNOCHA.svg)
.jpg)
_(16547224831).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
