Plebiscyt na Wileńszczyźnie – planowanyplebiscyt na terytoriachspornych pomiędzy Polską i Litwą, który miał odbyć się na przełomie 1920 i 1921 roku, ale ostatecznie nie został przeprowadzony z powodu braku zgody Litwy[1].
Po tzw.buncie Żeligowskiego w październiku 1920 roku i zajęciuWilna przez oddziały polskie, Litwini podjęli próbę odzyskania miasta drogą nacisku mocarstw naPolskę. W odpowiedzi na litewskie skargi orazofensywę Żeligowskiego na Kowno,Rada Ligi Narodów 25 października 1920 roku podjęła tę kwestię, a jej przewodniczącyPaul Hymans zgłosił projekt uchwały, przewidującej przeprowadzenie przez Ligę Narodów plebiscytu. Projekt przyjęto.
Pomimo że Polska była pewna zwycięstwa na terenie ziemi wileńskiej, reakcja władz wWarszawie była chłodna, gdyż Polacy obawiali się, że plebiscyt może być precedensem i powodować podobne rozwiązanie wGalicji Wschodniej. Ostatecznie Polska wniosła o objęcie plebiscytem także okolicKowna, a w ramach pozornych ustępstw takżeGrodna,Lidy iOszmiany. Strona litewska także przyjęła propozycję chłodno i zgodziła się na nią pod warunkiem ograniczenia obszaru plebiscytowego doPuńska iSejn, jednocześnie podtrzymując żądanie zwrotu Wilna.
Liga Narodów kontynuowała jednak działania i zwróciła się do obu stron o zaprzestanie walk.Rozejm zawarto w Kownie 29 listopada 1920 roku.
Rozmowy polsko-litewskie o warunkach plebiscytu rozpoczęły się w grudniu w Warszawie, jednak po kilku tygodniach zakończyły się fiaskiem, gdyż Litwini zablokowali przeprowadzenie plebiscytu, obawiając się, że wyniki głosowania, zarówno na Wileńszczyźnie, jak i w okolicach samego Kowna (polskojęzycznaLauda), będą oznaczać dla nich kompromitację. Polska kategorycznie odrzucała natomiast możliwość wycofania wojsk ze spornego obszaru z obawy przed kolejnym atakiem bolszewików. Pomimo tego, że delegat polski w Lidze NarodówIgnacy Paderewski w imieniu polskiego rządu zgadzał się na plebiscyt, rozstrzygające było wycofanie zgody na jego przeprowadzenie przez Litwę[1].
Wobec braku możliwości porozumienia, 3 marca 1921 roku, Liga zrezygnowała z plebiscytu, jednocześnie proponując inną formę rozmów. Dwie tury negocjacji nie przyniosły porozumienia. Paul Hymans zaproponował wówczas 20 maja własną propozycję pokojową. Obejmowała ona utworzenie z Litwy dwóch kantonów narodowościowych ze stolicą w Wilnie i powiązanie tak powstałego państwa z Polską, co było w większości powieleniem polskiej idei federacyjnej. Wobec dalszego braku porozumienia, 3 września Hymans zaproponował autonomię Wileńszczyzny w ramach Litwy, co spotkało się z odmową ze strony polskiej.
Ostatecznie 21 września Liga Narodów zakończyła wszelkie próby zażegnania sporu, 3 lutego 1923 roku zdecydowała o podziale pomiędzy obie strony strefypasa neutralnego, a 15 marcakonferencja ambasadorów wykonując artykuł 87Traktatu Wersalskiego zdecydowała o uznaniu polskich granic[2].
