Samorodek platyny z kopalni w masywie Kondjor w Rosji. Wymiary ok. 35 × 23 × 14 mm, masa ok. 112 g
Platyna (Pt,łac.platinum) –pierwiastek chemiczny z grupymetali przejściowych wukładzie okresowym,metal szlachetny. Nazwa tego metalu, odkrytego dopiero w 1735 roku wKolumbii (pomijając różne dawniejsze niezbyt pewne wzmianki), jest zdrobnieniemhiszpańskiego słowaplata (srebro); nazwąplatina (sreberko) starano się podkreślić małą użyteczność nowo odkrytego metalu. Pogardliwej nazwy „platina” użył jako pierwszyAntonio de Ulloa w przygodowej opowieści (1736). Już XVI- i XVII-wieczni poszukiwaczezłota określali podobnie metal znajdowany w hiszpańskiej Kolumbii, który uważali początkowo za bezwartościową odmianęsrebra. Platynę znalezioną w złotodajnym piasku kilku rzek południowoamerykańskich Anglik Wood sprowadził do Anglii (1741), gdzie profesor chemii wCambridge R. Watson uznał ją za odrębny metal (1750). Dokładniej platynę zbadał dyrektor mennicy wSztokholmie H.T. Scheffer. W 1758 udało się francuskiemu chemikowiP. Macquerowi po raz pierwszy stopić kawałek platyny. W 1772 otrzymano platynowe blaszki i druciki, nauczono się również otrzymywać platynę kowalną z platyny gąbczastej. Platynę opisał po raz pierwszy humanista włoskiG.C. Scaliger (XVI w.) jako metal nie dający się stopić ani za pomocą ognia, ani żadnych „hiszpańskich sztuczek”[5].
Platyna ma 36izotopów z zakresu mas 172–201. W naturalnym składzie izotopowym występują izotopy 190, 192, 194, 195, 196 i 198, z których 192, 194, 195, 196 i 198 są trwałe i stanowią główną część składu.
Najważniejsze związki platyny to kwas heksachloroplatynowy,chlorek platyny i wywodzące się z tych związkówkompleksy metaloorganiczne, które są masowo wykorzystywane jakokatalizatory wielu przemysłowo stosowanych reakcji chemicznych.
Platyna występuje zwykle w postaci ziaren, czasem i większych bryłek, których masa nie przekracza 10 kg. Zwykle zawiera domieszki żelaza (od kilku do 20%), a także inne metale z grupyplatynowców. Niemal jedynym związkiem platyny występującym w przyrodzie, jest minerałsperrylit (PtAs2), znany zSudbury wKanadzie. Platyna i pozostałe platynowce związane są z wczesną krystalizacją skał magmowych. Największe jej skupienia występują w ultrazasadowychskałach magmowych:dunitach,perydotytach ipiroksenitach.
Platyna jest metalem wyjątkowo rzadkim. Występuje w skorupie ziemskiej w ilościach ok. 4ppb, w postaci rodzimej (zob.platyna rodzima), w stopie zirydem (platynoiryd) oraz w postacirudy i jako zanieczyszczenie rudniklu imiedzi. Platyna występuje wStanach Zjednoczonych, Kanadzie,Zimbabwe,Republice Południowej Afryki,Etiopii. Po odkryciu platyny w Kolumbii, duże znaczenie miało odkrycie platyny naUralu (1819). W niedługim czasie platyna rosyjska znalazła się na pierwszym miejscu produkcji światowej, utrzymując się na nim przez cały wiek XIX, aż do odkrycia złóż w Republice Południowej Afryki (wielkie złoża typu magmowego na wyżuBushveld, gdzie zawartość platyny jest wyjątkowo wysoka i dochodzi do 10–30 g na tonę) i Kanadzie (Sudbury wOntario, gdzie platynę wydobywa się ubocznie w złożach niklonośnegopirotynu).
Wysoka temperatura topnienia i wyjątkowa odporność na działanie czynników chemicznych sprawiły, że już z końcem XVIII i z początkiem XIX wieku zaczęto wyrabiać z platyny tygle i miski dla laboratoriów chemicznych, stosując ją również w aparaturze przemysłu chemicznego, np. do wyrobu dużych panwi przy produkcjikwasu siarkowego. Początkowo do tego celu używano czystej platyny, która jednak okazała się zbyt miękka. Dopiero zastosowanie domieszek różnych metali podwyższyło jej twardość i wytrzymałość.
Platyna oraz metale z grupy platynowców są wykorzystywane jako elementy wkatalizatorach samochodowych, stąd w2008 roku największe zapotrzebowanie na ten surowiec odnotowała branża motoryzacyjna – ok. 43% ogółu zapotrzebowania[7]. Platyna znajduje także zastosowanie wprzemyśle elektronicznym – produkuje się z niej elementy urządzeń pomiarowych (np. jest składnikiem elektrod II rodzaju, m.in. w pH-metrach i wogniwach paliwowych). Z platyny wykonuje się takżerezystory stosowane do pomiaru temperatury (np. standardowe 100-omowe, tzw. Pt-100) ze względu na ich stabilność. Ze stopów platyny wykonuje się także niektóre typytermopar.
Wykorzystanie platyny w jubilerstwie jest także dość znaczne i w 2008 roku zapotrzebowanie na ten surowiec w tym sektorze wynosiło ok. 22%[7].
Platyna traktowana jest także jako metal inwestycyjny, z którego wybija sięmonety bulionowe oraz sztabki[8]. W XIX w.Imperium Rosyjskie wyemitowało platynowemonety obiegowe o nominałach 3ruble (bite w latach 1828–1838 oraz 1840-1845), 6 rubli (bite w latach 1829–1845) i 12 rubli (bite w latach 1830–1845)[9]. Platynie nadany został międzynarodowy kod walutowyISO 4217 – XPT[10].
Na początku otrzymywano ją przez rozkładarsenku platyny PtAs2.
Największym producentem platyny na świecie jest Republika Południowej Afryki, gdzie w 2009 roku wydobyto 140 000 kg tego surowca. Drugim producentem na świecie w produkcji górniczej jestRosja z ilością 20 000 kg w 2009 roku[7].
Gdy w 1819 odkryto na Uralu duże złoża, pierwszymi wyrobami z platyny były obrączki, łańcuchy, a nawet obręcze na beczki; oglądać je można w Muzeum Górniczym wPetersburgu. Rząd rosyjski polecił wybijać z tego metalu monety 3-, 6- i 12-rublowe, które jednak nie były chętnie przyjmowane.
Platynowy tygielek zastosował po raz pierwszy w laboratorium chemicznym w 1784Franz Karl Achard.
FilmFranka CapryPlatynowa blondynka z 1931 roku zbił kapitał na rodzącej się symbolice tego metalu, a w zamian wzbogacił swoim tytułem język potoczny. Przemysł muzyczny dostrzegł w 1976 marketingową okazję polegającą na wprowadzeniu wyższego poziomu nagrody, czyli płyty platynowej. Wkrótce tym tropem podążyło kierownictwoAmerican Express, przebijając w 1984 swoją „złotą” kartę płatniczą kartą „platynową”.
Wydobycie platyny zplanetoid może być opłacalne nawet obecnymi metodami. W 2017 r.Goldman Sachs wystosował notę do klientów na temat górnictwa kosmicznego. Szacunkowy koszt jednej takiej sondy wydobywczej to około 2,6 miliarda dolarów[11].
↑ Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang.abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 195,084 ± 0,009. Zob.Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.
