Plan Balcerowicza – program reform gospodarczo-ustrojowych, mających na celu odejście odgospodarki scentralizowanej i przejście dogospodarki rynkowej, którego realizacja rozpoczęła się 1 stycznia 1990 roku[1].
Nazwę tę utworzono od nazwiska głównego realizatora tych reform,Leszka Balcerowicza, ówczesnegowicepremiera i ministra finansów wrządzie Tadeusza Mazowieckiego[2].
Opracowany we wrześniu 1989 roku projekt mógł być związany z wcześniejszym zamysłem prof.Jeffreya Sachsa[3], choć sam Balcerowicz w swoich wspomnieniach wskazał go zdawkowo dwa razy, gdy pisał iż pojawiał się na okresowych spotkaniach kierownictwa Ministerstwa Finansów z ekspertami, w tym z zagranicy[4], oraz że proponował wystąpienie do MFW o fundusz stabilizacyjny kursu złotego w wysokości 1 mls $[5]. 6 października zarys tego planu[6] został przedstawiony publicznie przez Balcerowicza na konferencji prasowej transmitowanej przezTVP. Plan ów miał doprowadzić dostabilizacji makroekonomicznej (przede wszystkim do redukcjiinflacji) oraz umożliwićtransformację zgospodarki centralnie sterowanej dorynkowej. Ze względu na szybki proces ich wdrażania i swój gwałtowny charakter[7], zwyczajowo jest określany jakoterapia szokowa. Plan był jednym z pierwszych na świecie zrealizowanychprogramów strukturalnego dostosowania w ramach wyznaczonych przezkonsensus waszyngtoński[8].
Na skutek planu nastąpiło obniżenieinflacji ideficytu budżetowego[9], z jednoczesnym zwiększeniem siębezrobocia i pogorszeniem się sytuacji materialnej biedniejszej części społeczeństwa[10].
W 1989 roku Polska znajdowała się w kryzysie gospodarczym. Na skutek działańrządu Mieczysława Rakowskiego, zwłaszcza urynkowienia cen żywności i indeksacji płac, wystąpiłahiperinflacja[11]. W samym tylko sierpniu 1989 inflacja wyniosła 39.5%, w październiku 54.8%[11]. Problemem był również wysoki deficyt budżetowy, który w 1989 roku wyniósł aż 8% PKB[11]. Niezwykle wysokie było takżezadłużenie zagraniczne[11].
Leszek Balcerowicz, minister finansów wrządzie Tadeusza Mazowieckiego, przedstawił założenia swojego planu w październiku 1989 roku. Przewidywał on:
Realizacja programu wymagała pozyskania kredytów zagranicznych. Rząd przeprowadził rozmowy zMiędzynarodowym Funduszem Walutowym i uzyskał zgodę MFW na proponowany kształt reform[12]. Dzięki temu ustanowiono fundusz stabilizacyjny w wysokości 1 mld dolarów, który miał pomóc w utrzymaniu stałego kursu złotówki do dolara[13]. Eksperci MFW, zwłaszczaJeffrey Sachs namawiali rząd do bardziej radykalnych posunięć[13].
Pakiet 11 ustaw tworzących Plan Balcerowicza trafił pod obradySejmu kontraktowego 17 grudnia 1989 roku[14]. Ustawy były procedowane w przyspieszonym tempie, by uniknąć wprowadzania poprawek w komisjach sejmowych[14]. W parlamencie panowała zgoda wszystkich partii, że plan należy wprowadzić w proponowanej przez rząd postaci[15].
Jedenasta ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym na wniosek grupy posłów została odłożona[16], i była uchwalona 24 lutego 1990 r.
Na plan składało się 10 ustaw uchwalonych przezSejm kontraktowy 27 i 28 grudnia 1989 r. i podpisanych przez prezydentaJaruzelskiego 31 grudnia 1989 roku[16]:
Zawarte w nowych aktach prawnych podstawowe cele polityki gospodarczej na 1990 r. sprowadzały się do ograniczenia deficytu budżetowego oraz zahamowania tempa przyrostupodaży pieniądza[17]. Zmniejszono nakłady inwestycyjne, ograniczonoulgi podatkowe i radykalnie zredukowanodotacje, szczególnie do nośników energii[17]. W rezultacie drastycznie (3-4 razy) wzrosły ceny węgla, gazu i prądu elektrycznego[17]. Temu samemu celowi służyła wysoka podwyżka taryf kolejowych pasażerskich i towarowych[17]. Zmiany cen miały także charakter korekcyjny, stopniowo zbliżający ich poziom do światowego[17].
W celu zachęcenia do oszczędzania w walucie krajowej podniesiono oprocentowanie lokat bankowych, urealniając ich stopę[17].Wprowadzono częściową (wewnętrzną) wymienialność złotego i ustalonosztywny kurs złotego na poziomie 9500 zł (sprzeddenominacji) za 1 USD[17].
W maju 1991 r. zmieniono sposób kształtowania kursu złotego. Zamiast do dolara kurs zaczęto ustalać w stosunku do tzw.koszyka walut[17]. Koszyk składał się w 45% z dolarów USA, 35% – marek niemieckich, 10% – funtów brytyjskich, 5% – franków francuskich i 5% – franków szwajcarskich[17]. Dodatkowo, od jesieni 1991 r. stosowano zasadę pełzającej dewaluacji, czyli codziennego podwyższania wartości koszyka walut wyrażonego w złotych polskich[17].
Dążąc do ograniczenia nadmiernego wzrostu płac w przedsiębiorstwach wprowadzonopodatek od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń, zwany „popiwkiem”[17]. Przekroczenie pewnego zmiennego progu ściągało, głównie na pozbawione naturalnego hamulca płacowegoprzedsiębiorstwa państwowe, sankcje podatkowe[17].
Jednocześnie, wykorzystując wewnętrzną wymienialność złotego, zobowiązano przedsiębiorstwa do odsprzedawania bankom wpływów z eksportu i zezwolono im na zakup walut obcych na opłacenie importu[17].
Równocześnie z uruchomieniem silnych hamulców antyinflacyjnych przystąpiono do stopniowej liberalizacji życia gospodarczego[17]. Już w styczniu 1990 r. zezwolono na swobodne kształtowanie 90% cen, co pozwoliło ograniczyć dotacje budżetowe i stopniowo równoważyć rynek[17].
Dopuszczono do prowadzeniahandlu zagranicznego wszystkie podmioty, likwidując państwowymonopol handlu zagranicznego[17]. W 1991 r. wprowadzono nowątaryfę celną o charakterze ochronnym, a jednocześnie zgodną z normami prawa międzynarodowego[17].
Uchylono ograniczenia w obrocie ziemią i posiadaniu gruntów przez gospodarstwa prywatne[17]. Nie dotyczyło to obcokrajowców, którzy zgodnie z obowiązującym jeszcze przedwojennym prawem, musieli uzyskiwać zezwolenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych[17].
W ramach przekształceń instytucjonalnych przystąpiono do reformowania sfery budżetowej isystemu podatkowego[17]. Rozdzielono budżet centralny i budżety terenowe, powołanoizby iurzędy skarbowe wyposażone w silną egzekutywę fiskalną[17]. Przystąpiono do zmian systemu podatkowego, czerpiąc wzorce z gospodarki zachodniej[17].
Oprócz działań w sferze gospodarczej, tworzono osłonę socjalną dla rosnącej liczby bezrobotnych i osób znajdujących się w trudnych warunkach materialnych[17]. Wprowadzonozasiłek dla bezrobotnych, zwykle wypłacany przez 12 miesięcy w wysokości 36%przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce[17]. W ramach reformypomocy społecznej wprowadzonozasiłki stałe lub okresowe, w tym na zakup leków, dla kobiet w ciąży i mieszkaniowe[17]. Zasiłki stanowiły uzupełnienie tych instytucji socjalnych, które funkcjonowały już wcześniej[17].
Restrykcyjnapolityka pieniężna została nieco złagodzona w czerwcu 1990 r. Zmniejszono ciężar „popiwku” i obniżono stopę procentową NBP[17].
Sytuację skomplikowało przejście z początkiem 1991 r. na rozliczenia dolarowe w stosunkach z ZSRR, a następnie rozwiązanieRWPG[17]. Spowodowało ono gwałtowny wzrost cen paliw i załamanie eksportu do krajów byłegobloku wschodniego[17]. Nastąpiły spadek produkcji, pogorszeniebilansu płatniczego i wzrostdeficytu budżetowego, głównie pod wpływem rosnących wydatków socjalnych[17].
Te niekorzystne tendencje skłoniły władze gospodarcze do przeprowadzenia w maju 1991 r. skokowejdewaluacji złotego w celuzwiększenia atrakcyjności eksportu[17]. Obniżka stopy oprocentowania kredytu refinansowego NBP miała pobudzić skłonność do inwestowania[17]. Jednocześnie przyjęto ustawę o spółkach z udziałem zagranicznym, zachęcającą obcy kapitał do inwestowania w Polsce[17].
Skutkiem powyższych ustaw było znaczne obniżenieinflacji ideficytu budżetowego (w 1990 nadwyżka), likwidacjaniedoborów rynkowych i centralnego rozdzielnictwa materiałów, uzyskanie zgody wierzycieli na redukcjęzadłużenia zagranicznego, znaczący przyrostrezerw dewizowych. Wśród ekspertów nie ma zgody, czy plan Balcerowicza miał bezpośredni wpływ na rozwój przedsiębiorczości i handlu, które zliberalizowała już rok wcześniej tzw.ustawa Wilczka[9][18].
Mimo to, na skutekbankructw ilikwidacji wieluprzedsiębiorstw państwowych oraz redukcjizatrudnienia w tych które przetrwały,stopa bezrobocia po transformacji ustrojowej osiągnęła poziom rzędu 16,4% w 1993 r.
Utworzono międzynarodowyFundusz Stabilizacji Złotego w wysokości 1 mld dolarów. Kurs złotego na ok. półtora roku został zamrożony na poziomie 10 tys. za dolara. Później przez kilka lat stosowanometodę kroczącej dewaluacji[19].
Plan Balcerowicza był krytykowany[10][20] za to, że przyczynił się do znacznego spadku stopy życiowej licznych grup ludności, zwłaszcza pracowników niedochodowychprzedsiębiorstw państwowych oraz pracownikówPGR-ów, tworzącobszary biedy istrukturalnego bezrobocia, które w wielu miejscach trwa do dzisiaj. Niektórzy ekonomiści[21] zarzucali też planowi Balcerowicza zbyt słabą ochronęrynku wewnętrznego w czasie transformacji oraz dopuszczenie do wieloletniej zapaści całych gałęzi gospodarki na skutek braku państwowej polityki wpływania na jej strukturę.
Do najczęściej krytykowanych (głównie przez Grzegorza Kołodkę)[22] elementów towarzyszących wprowadzeniu planu należą:
Według niektórych ekonomistów w latach 90. doprowadził on do załamania popytu wewnętrznego, zalania rynku krajowego importowaną produkcją, upadku zadłużanych polityką finansową przedsiębiorstw państwowych i wyprzedaży najlepszych z nich w ręce głównie kapitałów państw zachodnich, silnejpauperyzacji większości społeczeństwa i skokowego wzrostu bezrobocia. Przesądzającym wszakże na pokolenia skutkiem planu było stworzenie możliwości przeprowadzenia prywatyzacji majątku państwowego w formule latynoamerykańskiej w postaci wyprzedaży, aż do skali rozbioru gospodarczego, enklaw nowoczesności i rentowności zagranicznym korporacjom za 4,5–5% ich wartości odtworzeniowej[23].
Finlandia została umieszczona w tabelach jako punkt odniesienia. Jest to kraj, którego gospodarka była ukierunkowana na handel zZSRR, ale jednocześnie nie wymagała kosztownejtransformacji systemowej. Na tym przykładzie można oszacować wpływ szoku zewnętrznego, jakim było załamanie gospodarki ZSRR.
DynamikaPKB wybranych krajów, obliczonego wedługparytetu siły nabywczej – „Groningen Growth and Development Centre”:
| Rok | Polska | Węgry | Czechy | Rosja | Ukraina | Białoruś | Finlandia |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1990 | -9,68% | -6,67% | -1,20% | -3,00% | -3,60% | -1,90% | +0,01% |
| 1991 | -7,02% | -11,90% | -11,61% | -5,00% | -8,70% | -1,40% | -6,39% |
| 1992 | +2,51% | -3,06% | -0,51% | -14,50% | -9,90% | -9,60% | -3,81% |
| 1993 | +3,74% | -0,58% | +0,06% | -8,70% | -14,20% | -7,60% | -1,24% |
| 1994 | +5,29% | +2,95% | +2,22% | -12,70% | -22,90% | -11,70% | +3,94% |
| 1995 | +6,95% | +1,49% | +5,94% | -4,10% | -12,20% | -10,40% | +3,45% |
| 1996 | +6,00% | +1,32% | +4,16% | -3,60% | -10,00% | +2,80% | +3,79% |
| 1990–96 | +6,61% | -16,11% | -1,94% | -41,94% | -58,55% | -34,29% | -0,75% |
Dynamika liczby zatrudnionych w wybranych krajach – „Groningen Growth and Development Centre”:
| Okres | Polska | Węgry | Czechy | Rosja | Ukraina | Białoruś | Finlandia |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1990-96 | -15,3% | -26,2% | -10,2% | -12,3% | -8,4% | -16,1% | -16,4% |
Stopa bezrobocia w wybranych krajach:
| Rok | Polska | Węgry | Czechy | Słowacja | Bułgaria | Finlandia |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1991 | 12,2% | 6,1% | 3,8% | 9,6% | 8,5% | 6,6% |
| 1992 | 14,3% | 11,8% | 2,6% | 10,6% | 14,3% | 11,7% |
| 1993 | 16,4% | 12,9% | 3,2% | 13,9% | 15,7% | 16,3% |
| 1994 | 16,0% | 10,9% | 3,2% | 14,5% | 13,4% | 16,6% |
| 1995 | 14,9% | 10,9% | 3,1% | 14,8% | 14,1% | 15,4% |
Inflacja na koniec roku w wybranych krajach:
| Rok | Polska | Czechy | Słowacja | Węgry | Bułgaria | Rumunia |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1989 | 640,0% | 1,5% | 1,5% | 18,9% | 10,0% | 0,6% |
| 1990 | 249,0% | 18,4% | 18,4% | 33,4% | 72,5% | 37,6% |
| 1991 | 60,4% | 52,0% | 58,3% | 32,2% | 339,0% | 222,8% |
| 1992 | 44,3% | 12,7% | 9,2% | 21,6% | 79,0% | 199,2% |
| 1993 | 37,6% | 18,2% | 24,8% | 21,1% | 64,0% | 295,5% |
W ogłoszonych na początku stycznia 1990 roku wynikach sondażu, poparcie dla planu Balcerowicza wynosiło ok. 50%, przy prawie 15% głosów przeciw. Później z miesiąca na miesiąc poparcie systematycznie malało. Jednak po najboleśniejszym okresie przemian gospodarczo-ustrojowych (lata 1990–1993) i odejściu z rządu Leszka Balcerowicza, publiczna ocena jego planu ulegała okresowym wzrostom i spadkom, które są dość ściśle związane z okresowym pogorszeniem lub poprawąkoniunktury w Polsce.
 | Zobacz kolekcję cytatówPlan Balcerowicza w Wikicytatach |
