Wiosną 1682 roku po śmierci przyrodniego brata, bezdzietnego caraFiodora III, obwołany został carem przezdumę bojarską. Pominięto przy tym prawo do tronu jego starszego brata przyrodniego, chorowitegoIwana Aleksiejewicza. W imieniu 10-letniego Piotra I rządziła przez trzy tygodnieregencja, złożona z jego matkiNatalii Kiryłłownej Naryszkiny i jej rodziny. W maju stronnictwoMiłosławskich doprowadziło w Moskwie do wybuchu buntustrzelców, w efekcie którego ogłoszono współrządy dwóch małoletnich braci:Iwana V (jako „pierwszego cara”) i Piotra I (jako „drugiego cara”). W imieniu obu braci rządy regencyjne objęła ich starsza siostra, carewnaZofia Aleksiejewna. W 1689 roku, w wyniku kolejnego przewrotu, samodzielne rządy objął Piotr I oraz stronnictwoNaryszkinów.
Urodził się30 maja?/9 czerwca 1672 roku[1] o godz. 2.25 po północy, po trwającym blisko trzy doby porodzie. Chrzest Piotra odbył się w dniu29 czerwca?/9 lipca w uroczystość św. Piotra i Pawła, w cerkwi św. Aleksego. Obrzędu dokonał patriarcha moskiewski Joachim. Rodzicami chrzestnymi byli: siostra cara Aleksego – Irena oraz najstarszy syn cara, przyszły car Fiodor (miał wówczas 11 lat)[4].
Ojcostwo cara Aleksego było kwestionowane na dworze carskim, gdyż dzieci urodzone przez Natalię (Piotr miał dwie młodsze siostry: Natalię i Fiodorę[5][6]) były wyjątkowo wysokie, ładne i zdrowe, w przeciwieństwie do synów i córek urodzonych przezMarię Miłosławską, pierwszą żonę cara[7]. Matkę Piotra podejrzewano o romans zpatriarchą Nikonem i dworzaninem Tichonem Striechniewem, którego sam Piotr, już jako dorosły człowiek, zapytał wprost, czy jest jego biologicznym ojcem[7]. Car Aleksy nie zwracał uwagi na plotki o żonie[7].
Piotr w wieku niecałych czterech lat stracił ojca[5]. Na tron wstąpił Fiodor III, zgodnie z wolą Aleksego I[3]. Rodzina Naryszkinów próbowała podważyć testament zmarłego, lecz Miłosławscy (ród matki Fiodora) byli silniejsi i lepiej zorganizowani[3]. Carycę-wdowę wraz z Piotrem zesłano do klasztoru w Preobrażenskoje[5].
Wkrótce został odebrany spod opieki kobiet i oddany w męskie ręce. Jego opiekunem został bojarzyn Rodion Streszniew wraz z przydanymi mu do pomocy szlachcicem dumskim Tichonem Streszniewem oraz stolnikiem Timofiejem Juszkowem[8].
Nie zachowały się wiarygodne informacje o pierwszych nauczycielach przyszłego cara. Wiadomo, że naukę rozpoczął pod koniec 1679 roku. Wśród pierwszych nauczycieli był zapewne Nikita Zotow, człowiek sprytny, lecz o ograniczonych horyzontach umysłowych. Wiadomo, że nauka trwała niemal cały dzień. Zotow do południa uczył cara zasad wiary i alfabetu, zaś popołudniami uczył arytmetyki i historii. Z czasem car miał styczność z nauczycielami, którzy byli światłymi ludźmi, jak np.Symeonem Połockim[9].
27 kwietnia?/7 maja 1682 r. carFiodor III zmarł bezpotomnie i bez wyznaczenia następcy[10]. Jeszcze tego samego dnia zwołanoSobór Ziemski[11][10]. W czasie obrad soboru większość zebranych optowała za Piotrem, choć stronnicy Miłosławskich, którym przewodziła przyrodnia siostra Piotra Zofia, uważali, że naturalnym dziedzicem stronu jest Iwan, najmłodszy z synów cara Aleksego i jego pierwszej żony[10][11]. Obrady były chaotyczne; doszło do ataków fizycznych na zwolenników carewiczaIwana[11]. Carem został 10-letni Piotr, zaś regencję objęła jego matka[11][10].
Już następnego dnia rozpoczęła się rozgrywka ambitnej przyrodniej siostry PiotraZofii. Rozpoczęło się od teatralnego płaczu Zofii na pogrzebie cara i lamentu o zabiciu cara Fiodora, co miało za zadanie wywołanie uczucia wśród Moskwian o skrzywdzeniu Zofii i jej brata Iwana. Tymczasem w Moskwie stacjonowało 20 pułków strzeleckich. Dyscyplina wśród tych oddziałów całkowicie upadła. Po śmierci Fiodora III zażądali oni wypłaty zaległego żołdu oraz ukarania dziewięciu spośród dwudziestu dowódców oskarżanych za różne przestępstwa. Ich postulaty spełniono. Rozzuchwaleni łatwym zwycięstwem żołnierze (uwierzyli w plotkę o skrzywdzeniu Zofii i Iwana) wtargnęli na Kreml i zażądali, by Iwan został współwładcą. W czasie walk ulicznych w Moskwie, plądrowano cerkwie i pałace, zabito kilku przedstawicieli rodziny Naryszkinów, m.in. Iwana Naryszkina, który miał stać na czele spisku na życie przyszłego cara Iwana V.
Zamieszanie na dworze wykorzystała Zofia i przejęła władzę. Obiecała wypłacić żołnierzom zaległy żołd (240 tys. rubli) i każdemu dodatkowo po 10 rubli. Zarządcą wszystkich pułków mianowała popularnego wśród nich księcia Iwana Chowańskiego, a pułki weszły w skład nowej formacji – piechoty nadwornej. Rozgrywki zakończyły się ostatecznie tym, że Sobór Ziemski w dniu 26 maja (5 czerwca) zaaprobował wyrażoną przez żołnierzy piechoty nadwornej prośbę, by na tronie zasiedli wspólnie Piotr i Iwan. Ostatecznie pierwszym carem został Iwan V, zaś Piotr został drugim. W dniu 29 maja (8 czerwca) Zofia uległa prośbom żołnierzy i przyjęła propozycję Soboru, by zostać regentką[12].
Piotr I otrzymał staranne wykształcenie, w młodości nauczył się języka niderlandzkiego i niemieckiego, interesowały go szczególnie zagadnienia wojskowe i techniczne. Był pierwszym z carów rosyjskich, który podróżował za granicę. W 1697 roku uczestniczyłincognito w wyprawie do krajów zachodnioeuropejskich pod nazwiskiem Piotr Michajłow. Odwiedził wówczas kraje Rzeszy, Holandię oraz Anglię, spotkał się z wieloma monarchami europejskimi, poznał stosunki społeczne krajów zachodnioeuropejskich, ich osiągnięcia techniczne, organizację społeczeństwa[13].
W trakcie drugiej podróży na Zachód (1716-1717), w 1716 r. przebywał przez ponad dwa miesiące w Gdańsku, gdzie podejmował działania mające na celu m.in. rozwój nauk przyrodniczych w Petersburgu[14].
Po powrocie z rekonesansu zagranicznego i krwawym stłumieniu ostatniego buntu strzelców[15] Piotr I zainicjował wdrażanie szerokich reform, mających na celu unowocześnienie państwa. Wprowadzane na przestrzeni wielu lat reformy dotyczyły wojska, administracji i gospodarki państwa, a także oświaty, kultury icerkwi. Ustanowiłtabelę rang. Jako pierwsze wprowadzone zostały zmiany w zakresie obyczajowości.Bojarzy zostali przymuszeni do skrócenia szat i ogolenia bród. Brody mogli nosić tylko duchowni, chłopi i kupcy, ci ostatni za specjalną opłatą. Zaprowadzono naukę tańców zachodnich, wprowadzono palenie tytoniu itp.
Piotr I zreformował armię, przez coroczny obowiązkowy pobór do służby stałej w regularnej armii. Przy pułkach gwardyjskich utworzył szkoły kadetów, gdzie młodzi szlachcice zdobywali szlify oficerskie. Wprowadził nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na gubernie, prowincje i dystrykty, a także zmiany w systemie zarządzania miastami, tworząc magistraty z burmistrzami na czele. Zreformował zarząd centralny państwem tworzącSenat Rządzący orazkolegia. Na czele nowych urzędów umieszczał podległych sobie ludzi, utrwalając w ten sposóbabsolutyzm carski i centralizację władzy. Zbudował nową stolicę –Sankt Petersburg.
Żywo interesował się sprawami gospodarczymi, dbał o rozwójmanufaktur i handlu, w obrotach z zagranicą stosował politykę protekcyjną. Zorganizował sieć szkół świeckich na poziomie elementarnym. UtworzyłAkademię Nauk. Zreformował dotychczasowyalfabet –cyrylicę, wprowadząc w ten sposóbgrażdankę. Podporządkował też państwucerkiew prawosławną, przez co Rosja przejęła kulturową tradycjęBizancjum. W roku 1721, w miejsce wakującego od 1700 roku patriarchatu moskiewskiego, wprowadził podporządkowany państwuŚwiątobliwy Synod Rządzący[16]. Wprowadziłkalendarz juliański w miejsce stosowanego dotychczas w Rosjikalendarza bizantyńskiego, liczonego „od stworzenia świata”. Kalendarz juliański stosowany był wtedy tylko w krajach protestanckich – świat katolicki przeszedł nakalendarz gregoriański 100 lat wcześniej[17].
W roku 1724 wprowadziłpodatek pogłówny, który był podstawowym źródłem dochodów monarchii rosyjskiej aż do 1887 roku[18].
Głównym celem, jaki wytyczył sobie Piotr I, było zdobycie dostępu Rosji do niezamarzających zimą portów naBałtyku iMorzu Śródziemnym (viaMorze Czarne). Już w 1696 r., w porozumieniu zeŚwiętą Ligą, urządził wyprawę wojenną przeciwkoTurcji i zdobył port-twierdzęAzow, u ujściaDonu doMorza Azowskiego. Nic mu to jednak nie dało, bo każdy statek handlowy przekraczającBosfor musiałby płacićmyto. Azow stracił po 15 latach (1711) w wyniku zawarcia tzw.pokoju pruckiego (nad rzeką Prut). Na dalszą ekspansję na wybrzeża Morza Czarnego w tym czasie Rosjanie nie mogli sobie jednak pozwolić, wobec braku na zachodzie Europy koalicjantów do wojny z Turcją.
W 1700 r. Rosja wzięła udział wIII wojnie północnej (1700-1721), w ramach koalicji anty-szwedzkiej, w skład której wchodziły teżDania,Prusy,Rzeczpospolita (od 1704) iSaksonia. Wojna rozpoczęła się w 1700 r. od zwycięstw wojsk szwedzkichKarola XII wKurlandii, po czymSzwedzi okupowali prawie całe terytorium Polski iLitwy. W końcu lutego 1701 roku spotkał się zAugustem II wBirżach, gdzie obaj władcy oddali się kilkudniowej pijatyce, po czym urządzili zawody strzelania z armat, które wygrał król Polski. Zobowiązali się nie występować samodzielnie z sojuszu i nie zawierać pokoju separatystycznego ze Szwecją[19].
Kilkuletni pobyt wojsk szwedzkich w Rzeczypospolitej iSaksonii Piotr I wykorzystał na powiększenie i dozbrojenie swych armii. W 1712 otrzymałOrder Orła Białego[20]. Zadbał zwłaszcza o rozbudowę i unowocześnienie artylerii, niwelując dotychczasową przewagę Szwedów w tym względzie. Kontynuując działania wojenne na terytoriach nadbałtyckich, Rosjanie zdobyli południowe wybrzeżaZatoki Fińskiej aż doJeziora Ładoga oraz twierdzeDorpat iNarwę. W 1703 r. u ujścia rzeki Newy rozpoczęto budowętwierdzy Pietropawłowskiej jako zalążek nowego miasta portowego, Petersburga.
Dopiero wiosną 1708 r. Szwedzi ruszyli z Rzeczypospolitej na rozprawę z Rosją. Lecz tym razem, po kilku zwycięskich potyczkach, po przejściu ciężkiej, mroźnej zimy naUkrainie, zostali rozbici 8 lipca 1709 r. wbitwie pod Połtawą. Po niej Szwedzi wycofali się z terenów rosyjskich i Rzeczypospolitej. Jednak wojna rosyjsko-szwedzka była nadal kontynuowana. Trzecia wojna północna zakończyła się w 1721 r.pokojem w Nystad.
Rosja w jego wyniku uzyskała szeroki dostęp do Bałtyku i możliwość rozwoju swej floty oraz nieograniczonego handlu z całym światem. Piotr I Wielki zrealizował więc swój plan otwarcia dla Rosji „okna na świat”. Kontynuował też intensywnie budowę Sankt Petersburga i już w 1712 r. przeniósł do tego miasta stolicęCarstwa. W dniu pokoju nysztadzkiego przybrał tytuł cesarza Wszechrosji.
Po zwycięstwie połtawskim Piotr I mógł już względnie swobodnie przystąpić do realizacji swego drugiego wielkomocarstwowego celu, jakim było wyparcie Turków zaMorze Czarne. Toteż już w 1710 r. rozpoczął przeciw nim działania wojenne wMołdawii, po wcześniejszym wypowiedzeniu Rosji wojny przezWysoką Portę. Nie uzyskał jednakże powodzenia i szybko wycofał się z wojny, zawierając pokój za cenę oddania Turcji twierdzyAzow nad Donem, zniszczenia kilku innych oraz znacznej kontrybucji. Oczywiście strategiczny cel pokonania Turcji pozostał bez zmian, lecz jego realizacja zajęła jeszcze siedemdziesiąt lat.
Również nęcącym i perspektywicznym celem Rosji było opanowanie i kolonizacja północnej i środkowej Azji. W 1717 r. Piotr I podjął ekspedycję wojskową do Azji Środkowej, a na południowej flance wszczął wojnę zPersją, zdobywając dla Rosji pas terenów wzdłuż południowych brzegówMorza Kaspijskiego.
W wieku 17 lat z woli matki poślubił starszą o trzy lata od siebieEudoksję Łopuchinę, córkę bojara[23]. Ślub odbył się 27 stycznia 1689 r.[23] Eudoksja była bardzo religijna, skromna i poważna, a także niska i otyła[24][23]. Małżeństwo od początku było nieudane; Piotr przez cały czas romansował z różnymi kobietami, w tym z Anną Mons, córką niemieckiego jubilera[25]. Inicjatorem tej znajomości byłFranz Lefort[24][23]. Relacja pomiędzy carem a jego kochanką była tak zaawansowana, że obawiano się rychłego rozwodu z Eudoksją i wyniesienia Anny do roli carycy[23]. Eudoksja zdawała sobie sprawę z niewierności męża, jednak nie skarżyła się na swój los i próbowała przekonać Piotra do siebie[23].
Z czasem Eudoksja zaczęła spiskować przeciwko mężowi[26]. W 1698 r. Piotr zażądał rozwodu i dopiero pod wpływem jego gróźb Eudoksja wyraziła zgodę[26]. W drugiej połowie 1698 r. na polecenie cara wywieziono ją doklasztoru w Suzdalu, gdzie otrzymała zakonne imię Helena[26]. Piotr zakazał kontaktów Eudoksji z ich jedynym synem[27], jednak była caryca przekupiła strażników i korespondowała zAleksym aż do jego śmierci w 1718 r.[26]
Katarzyna I
W 1700 r.[28], w 1703 r.[25] lub w 1706 r.[24] uAleksandra Mienszykowa Piotr poznałMartę Skowrońską, córkę inflanckiego chłopa (lub zubożałego szlachcica)[25]. Była o 12 lat młodsza od cara[28]. Marta przebywała na służbie u Mienszykowa, który wcześniej wykupił ją od marszałkaSzeremietiewa[24]. Przeszła naprawosławie i przyjęła imię Katarzyna Aleksiejewna[24]. Romans Piotra i Katarzyny różnił się od poprzednich relacji cara z kobietami: car zwracał się do niej czule, Katarzyna potrafiła złagodzić jego gniew i agresję, a także jako jedyna była w stanie przerwać jego uczty, gdzie nadmiernie spożywano alkohol[28][25]. Była traktowana jak żona cara, lecz ich ślub odbył się dopiero w lutym 1712 r. w pałacu Mienszykowa[28]. W 1721 r. Piotr ogłosił swoją żonę cesarzową a trzy lata później odbyła się jej koronacja. Pod koniec życia Piotra Katarzynę podejrzewano o romans z Wilhelmem Monsem (bratem Anny Mons), co popsuło relacje małżonków[24]. Monsa stracono[24].
Z tego małżeństwa urodziło się 9[28], 11[25] lub 12[24] dzieci, jednak tylko dwie córki przeżyły dzieciństwo:Anna, matka cesarzaPiotra III orazElżbieta, cesarzowa Rosji od 1741 r.[28]
Eudoksja przeżyła swego męża i jego drugą żonę, syna oraz wnuków. Następczynią Piotra na tronie została wdowa po nimKatarzyna I, którą już w maju 1724 roku uczynił formalną współwładczynią Rosji.
↑abcdefghWiolettaW.ZieleckaWiolettaW.,Romanowowie. Piotr I Wielki, „Dynastie Europy. Biblioteka Gazety Wyborczej”, 2010. Brak numerów stron w czasopiśmie
↑abcdeAndrzejA.AndrusiewiczAndrzejA.,Carowie i cesarze Rosji, 2001, s. 171,ISBN 83-7311-126-3.
↑abcdAndrzejA.AndrusiewiczAndrzejA.,Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 155,ISBN 978-83-08-05394-2.
↑Aleksy był jedynym synem Piotra i Eudoksji, który przeżył dzieciństwo.
.svg)
