Peru (hiszp.Perú), oficjalnieRepublika Peru (hiszp.República del Perú) – państwo w zachodniej częściAmeryki Południowej, nadOceanem Spokojnym. Leży na półkuli południowej, rozciąga się od równika w kierunku zwrotnika Koziorożca. Graniczy zEkwadorem na północnym zachodzie,Kolumbią na północnym wschodzie,Brazylią na wschodzie,Boliwią na południowym wschodzie,Chile na południu oraz Pacyfikiem na zachodzie.
Nie ma dostępu dorównika, lecz brakuje mu do niego 5 km w linii prostej[3]. Jest to trzecie co do wielkości państwo kontynentu po Brazylii i Argentynie oraz drugi co do wielkości krajandyjski po Argentynie. Stolicą Peru jestLima.
Według najpopularniejszej teorii nazwaPeru (hiszp.Perú,keczuaPiruw) pochodzi od lokalnego słowabiru – „rzeka”. Inna z hipotez wskazuje na imię indiańskiego wodza Beru, który zapytany przez hiszpańskich odkrywców o nazwę kraju, nie zrozumiał ich języka i podał swoje własne imię. Jeszcze inna z hipotez odnosi się do słowaPelu, które było dawną lokalną nazwą regionu.
Na większości obszaru Peru występujeklimat równikowy: wybitnie wilgotny wAmazonii i suchy górski w Andach. Na wybrzeżuklimat zwrotnikowy suchy, na co wpływ ma zimnyPrąd Peruwiański. Zróżnicowanie klimatyczne ma wpływ na średnie opady i temperaturę w ciągu roku: w Amazonii przez cały rok średnio około 24–32 °C, mała amplituda temperatur, wysokie opady; na wybrzeżu 15–30 °C, skrajnie sucho.
Wzdłuż wybrzeża ciągnie się wąski pas nizinny, który często nawiedzajątrzęsienia ziemi. Jest to teren o klimacie suchym, miejscami o charakterze pustynnym i półpustynnym, o rocznych opadach zaledwie 20–50 mm. Temperatury średnie: 15–17 °C zimą i 19–21 °C latem. Na wybrzeżu spotyka się charakterystyczną mgłę zwanągarua, której występowanie jest związane z Prądem Peruwiańskim.
Chociaż nizinę nadmorską przecina kilkadziesiąt rzek, tylko 10 z nich wpada do morza. Pozostałe są rzekami okresowymi lub giną w piaskach pustyni. Działalność rolnicza i gospodarcza w tym regionie koncentruje się wzdłuż rzek. Rolnictwo opiera się na sztucznejirygacji.
Costa stanowi około 12% powierzchni kraju, jednak jest zamieszkiwana przez większość ludności Peru (SamaLima z przedmieściami liczy ponad 8 mln mieszkańców). Produkcja rolnicza w rejonie nadbrzeżnym przynosi około 50% produkcji całego kraju.
Płynący wzdłuż wybrzeży chłodny Prąd Peruwiański przynosi obfitość ryb morskich.Rybołówstwo jest ważną dziedziną peruwiańskiej gospodarki i źródłem dochodu narodowego. Najważniejsze porty rybackie to:Pisco iParacas.
Na przybrzeżnych wysepkach eksploatuje się złożaguano.
W północnej części wybrzeża znajdują się złożaropy naftowej.
wyższaKordyliera Zachodnia, z pasmem Kordyliery Białej, ze szczytami powyżej 6000 mn.p.m., tu znajduje się najwyższy szczyt Peru –Huascarán (6768 m n.p.m.)
Największe miasto tego regionu toArequipa, położona na wysokości 2339 m n.p.m. u stóp czynnego wulkanuEl Misti. Inne ważne miasto regionu to dawna stolica państwa Inków –Cuzco.
Inne gałęzie przemysłu to przemysł spożywczy i włókienniczy.
Selva znajduje się we wschodniej części Peru. Jest to region o klimacie gorącym, wilgotnym równikowym. Średnie temperatury 20–35 °C, a opady roczne 2000 mm[4]. Przeważającą część terenu zajmujewilgotny las równikowy.
Peru jest krajem o bogatej, wielowiekowej historii. Na terenie obecnego Peru w okresie prekolumbijskim istniały rozwinięte cywilizacje indiańskie. Po zdobyciu Peru przez hiszpańskichkonkwistadorów zFrancisco Pizarro na czele, utworzono tu największe i najbogatsze wicekrólestwoHiszpanii. Mimo zrywów powstańczychInków nie udało im się pokonać hiszpańskich kolonizatorów. W 1572 roku Hiszpanie podbili ostatni ośrodek Inków i pokonali inkaskiego wodzaTupaca Amaru. W połowie XVIII wieku wybuchło powstanie indiańskie z Juanem Santosem Atahualpą na czele, a pod koniec wieku wybuchłopowstanie Tupaca Amaru II. W XIX wieku w całej Ameryce Południowej pojawiły się dążenia niepodległościowe. Dopiero w 1821 dzięki obcym bojownikom Peru proklamowało niepodległość. Mimo wielu bogactw naturalnych Peru w XIX i XX wieku nie mogło uzyskać odpowiadającej mu pozycji międzynarodowej. Sytuacja wewnętrzna kraju była niestabilna, a szerokie rzesze społeczne cierpiały biedę. Wielokrotnie armia przejmowała władzę na dłuższe lub krótsze okresy lub wpływała na sytuację polityczną w kraju. W latach 60. XIX wieku Hiszpanie bez powodzenia próbowali odzyskać kontrolę nad Peru, tocząc w latach 1866–1867wojnę z Chile i Peru i w roku 1879 byli zmuszeni uznać jego niepodległość. Przez wieki swojej historii Peru toczyło liczne spory graniczne ze swoimi sąsiadami. Najistotniejsze znaczenie miała tzw. „wojna o saletrę” (lubwojna o Pacyfik) w latach 1879–1883.Chile ostatecznie pokonało sprzymierzone Peru iBoliwię i wojna została zakończona podpisaniem 20 października 1883 traktatu z Ancón. W efekcie Chile otrzymało obfitującą w saletrę peruwiańską prowincję Tarapacá. W 1889 roku władzę w kraju objęliliberałowie z prezydentem Guillermo Billinghurstem. Rząd liberałów usiłował realizować program socjalny i chronić chłopstwo przed nadużyciami latyfundystów. Reformy zakończyły się niepowodzeniem a prezydent w 1914 roku został obalony[5].
W okresieI wojny światowej państwo wzbogaciło się na skutek wzrostu eksportu, z drugiej strony doszło do wzrostu wpływówStanów Zjednoczonych, które ingerowały w sprawy wewnętrzne kraju[5]. Do lat 30. dyktatorską władzę sprawowała prawicowa Partia Obywatelska iAugusto B. Leguía, który rządził od 1919 roku[6]. Rządy umiarkowanej prawicy przerwane zostały przez wojsko które dokonało w 1930 roku zamachu stanu w którego wyniku władzę przejąłLuis Miguel Sánchez Cerro i Unię Rewolucyjną która przyjęła programnacjonalistyczny ifaszyzujący. W 1924 roku utworzony zostałAmerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy (APRA) na czele partii stanąłVíctor Raúl Haya de la Torre. Partia stała się opozycją względem rządzącej junty, a ponadto sprzeciwiała się ona imperializmowi i ingerencji Stanów Zjednoczonych w sprawy państw Ameryki Łacińskiej. Przedstawiciel partii dokonał zamachu naSáncheza Cerro, który okazał się sukcesem. Kolejni wojskowi prezydenci okazali się bardziej umiarkowani[7].Od lat 30. rządy w kraju ciągle się zmieniały a stałym zjawiskiem stały się zamachy stanu. Wielki kryzys gospodarki światowej zahamował rozwojowe tendencje ekonomii peruwiańskiej. Na początku lat 30. doszło do konfliktu granicznego zKolumbią. W 1939 roku rządy wojskowych zakończyło objęcie władzy przezManuela Prado Ugarteche. Pierwszy konflikt graniczny zEkwadorem o sporne tereny wzdłuż rzekiMaranon miał miejsce w roku 1941, jednak konflikt ten nie został zażegnany i nawracał w latach 1985 i 1991. PodczasII wojny światowej Peru przez większy czas zachowało neutralność, a dopiero 12 lutego 1945 wypowiedziało wojnęNiemcom iJaponii[5].
Po wojnie, w 1945 r. do władzy doszedł, dzięki poparciu APRA, prezydent José Luis Bustamante y Rivero (1945–1948). Zastosował on w gospodarce elementy interwencjonizmu państwowego. Po jego obaleniu w wyniku prawicowego puczu wojskowego, władzę objął Manuel Odría, za rządów którego (1948–1956) przy napływie obcych kapitałów nastąpił okres pomyślnego rozwoju gospodarczego. Odria utworzyłskrajnie prawicową Narodową Unię Odriístowską która stała się podporą jego autorytarnych rządów. Pomimo skrajnie prawicowego charakteru dyktatury, silnie akcentowała ona charakterystyczne dla konserwatyzmu postulaty przez co w kraju utrzymała się silna pozycja Kościoła katolickiego i kapitalizm inwestycyjny[8]. W 1956 roku urząd prezydenta ponownie objął Manuel Prado Ugarteche który rozpoczął liberalizację polityczną. Liberalny kurs kontynuowałFernando Belaúnde Terry z centrowej Akcji Ludowej[9]. Niezadowolenie społeczne pierwszej połowy lat 60. doprowadziło do walk rządu z partyzancką Armią Wyzwolenia Narodowego która ostatecznie rozbita została w 1965 roku[10][11]. W 1968 roku rządy przejęli wojskowi:Juan Velasco, a potem Francisco Morales Bermúdez. Do 1975 roku władzę w państwie oficjalnie sprawowała Rewolucyjna Junta Wojskowa. Junta przeprowadziła szereg radykalnych reform były to m.in.nacjonalizację części gospodarki, reformę rolną, interwencjonizm gospodarczy czy uniezależnienie w sferze polityki zagranicznej. Ograniczenie lewicowych reform nastąpiło w okresie Moralesa Bermudeza nazwanej przez juntędrugą fazą rewolucji[5]. W 1980 roku junta zezwoliła na wolne wybory[12].
Wolne wybory wygrał Belaunde Terry który po raz drugi objął stanowisko prezydenta. Terry porzucił lewicowe reformy junty i wprowadził daleko idącą liberalizację ekonomiczną. Transformacja kraju wiązała się z kryzysem gospodarczym – wzrosło bezrobocie, zadłużenie i inflacja. W tym czasie rozwinął się też handelnarkotykami. W latach 1983–1984 doszło do poważnej fali strajków, równocześnie rozpoczęła się wojna domowa z partyzantami z organizacjiŚwietlisty Szlak. W 1982 roku do walki z rządem przystąpiła mniej liczna MRTA, czyliRuch Rewolucyjny im. Tupaca Amaru[13]. W 1985 roku odbyły się wybory w których zwyciężył APRA a prezydentem zostałAlan García Pérez. Kandydat APRA pokonał w wyborachAlfonso Barrantesa Lingána ze Zjednoczonej Lewicy. APRA powróciła do metod gospodarczych stosowanych przez juntę lat 1968–1975. Program rządu zakładał odejście od liberalnej polityki. Działania te nie przyniosły oczekiwanego efektu, a w 1990 roku wybory wygrałneoliberalny kandydatAlberto Fujimori[5]. Fujimori wprowadził po części dyktatorskie rządy które sprawował do 2000 roku, opuścił swój urząd przy okazji skandalu łapówkarskiego, a kilka lat później został skazany na 25 lat więzienia za udział w zabójstwie kilkudziesięciu opozycjonistów[14].
W 2001 roku w wyborach demokratycznych władzę zdobyłAlejandro Toledo, pierwszy prezydent indiańskiego pochodzenia w historii kraju i całej Ameryki Południowej. Mimo pewnych osiągnięć na polu gospodarki i względnego uspokojenia sytuacji w Peru, kraj ten nadal boryka się z licznymi problemami społeczno-politycznymi. Od 2006 do 2011 prezydentem ponownie byłAlan Garcia Perez, którego poprzednie rządy w latach 1985–1990 doprowadziły kraj do zapaści gospodarczej. Wwyborach w 2011 na prezydenta został wybranyOllanta Humala, który objął urząd 28 lipca 2011. W wyborach powszechnych w2016 na prezydenta został wybranyPedro Pablo Kuczynski, który objął urząd 28 lipca 2016. Po nim, 23 marca2018 władzę przejąłMartín Vizcarra. Dnia 10 listopada 2020 prezydentem zostałManuel Merino, który po pięciu dniach zrezygnował. AFrancisco Sagasti objął urząd prezydenta17 listopada2020 roku. W wyborach powszechnych w2021 na prezydenta został wybranyPedro Castillo.
Zgodnie zkonstytucją z 31 grudnia 1993, Peru jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Prezydent posiada dwóch wiceprezydentów. Członkowie rządu są mianowani przez prezydenta, na czele rządu stoi premier. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament – Kongres Republiki Peru, którego 130 członków jest wybieranych w wyborach powszechnych również na 5-letnią kadencję[15].
Wojska peruwiańskie w 2014 roku liczyły 120,7 tys. żołnierzy zawodowych oraz 272 tys. rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower (2014) peruwiańskie siły zbrojne stanowią 59. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 2,6 mld dolarów (USD)[17].
Peru podzielone jest na 25 regionów iprowincję Lima. Każdy region, co 4 lata, wybiera swój zarząd pod przewodnictwem prezydenta i rady regionu[18]. Planuje on rozwój regionu, realizuje publiczne projekty, promuje aktywność ekonomiczną i zarządza własnością publiczną[19]. Prowincja Lima jest zarządzana przez radę miejską[20].
Peru jest państwem wieloetnicznym,Rdzenni Amerykanie stanowią 45% mieszkańców kraju,metysi, a więc potomkowie białych i Indian 37%, natomiast biali 15%. 1,6% mieszkańców kraju stanowią Afro-Peruwiańczycy, resztę natomiast Azjaci (Chińczycy orazJapończycy)[21][22].
Według spisu powszechnego z 1993 język hiszpański jest językiem ojczystym dla 80,3% obywateli Peru, ajęzyk keczua dla 16,5% Peruwiańczyków. Inne języki (głównie indiańskie) są językami ojczystymi dla 3% populacji kraju. Wśród języków indiańskich można wymienić keczua,ajmara, jacaru oraz języki amazońskie:yagua, shipibo-conibo, bora, cashinahua,jiwaro mówiony przez IndianAchuar, shuar, awajun, huambisa, machigenka, aguaruna, campa-ashaninka, huitoto, huachipayre, iquito, siona-secoya i inne[23].
Z populacją wynoszącą około 28 milionów ludzi Peru jest czwartym najludniejszym państwem Ameryki Południowej. Przewiduje się, że w 2050 roku populacja kraju wyniesie około 42 miliony osób. W 2005 72,6% obywateli Peru mieszkało w miastach, a pozostałe 27,4% na terenach wiejskich. Główne miasta, z których każde ma ponad 200 tys. mieszkańców, to Lima (żyje w niej co czwarty obywatel Peru),Arequipa,Trujillo,Chiclayo,Piura,Iquitos,Chimbote,Cuzco iHuancayo. Średnia długość życia wynosi dla mężczyzn 62 lata, a dla kobiet 66 lat.
Lista najbardziej zaludnionych obszarów metropolitalnych
W spisie powszechnym z 1993 89% Peruwiańczyków powyżej 12 roku życia określiło się jakokatolików, 6,7% jakoewangelików, 2,6% jako wyznawców innych religii oraz 1,4% jakoateistów.
Peru jest krajem rozwijającym się i obciążonym wysokim zadłużeniem zagranicznym, ale jednocześnie jednym z najszybciej rozwijających się w całejAmeryce Południowej. Wzrost gospodarczy w 2006 wynosił 7,7%, w 2007 8,9%, a w roku 2008 9,8%. Waluta jest stabilna, jednak inflacja wzrosła z 1,8% w roku 2007 do 5,8% w 2008. W 2008 PKB na osobę wynosił 8500 $.
Podstawą gospodarki jest wydobycie i eksport rud miedzi (2. miejsce na świecie po Chile), cynku (2. miejsce po Chinach), ołowiu, żelaza, ropy naftowej i gazu ziemnego, bizmutu, rtęci, molibdenu, antymonu, srebra (1. miejsce w świecie – 2009), złota oraz guano (1. miejsce).
Przemysł przetwórczy (huty miedzi i żelaza, zakłady wzbogacania rud) od lat 80. jest stale rozbudowywany. W kraju istnieje także przemysł spożywczy, głównie cukrowniczy, młynarski i przetwórstwa ryb, włókienniczy, środków transportu (montownia ciężarówekVolvo w Limie), chemiczny, cementowy, garbarski i rafineryjny.
Rozmieszczenie ośrodków przemysłowych w Peru jest nierównomierne – 50% przemysłu skupione jest wokółLimy,Arequipy iTrujillo.
Peru jest krajem górzystym, grunty orne zajmują zaledwie 3% pow. państwa. Uprawia się bawełnę, kukurydzę, ryż, pszenicę, jęczmień, kawy, kakao, maniok, trzcinę cukrową, banany, winorośl, tytoń, herbaty, owoce cytrusowe, drzewo kola, a u wschodnich podnóży Andów istnieją także uprawykrasnodrzewu pospolitego.
Winogrona, borówki i awokado są głównymi owocami koszyka rolno-eksportowego Peru. W niespełna 10 lat, Peru wyrosło na drugiego co do wielkości eksportera borówek na świecie[30].
Zyski przynosi także eksploatacja drewna mahoniowca, cedru tropikalnego, kauczukowca, drzewa chinowego.
W Peru, kraju uznawanym za ojczyznę ziemniaka, jest utworzony największy na świeciebankgenów tej rośliny. Zdeponowano tam ponad 10 tysięcy jej odmian[31].
W kraju hoduje się owce, bydło, lamy, alpaki, trzodę chlewną.
W Peru istnieje wysoko rozwinięte rybołówstwo (4. miejsce w świecie), korzystające z bogatych łowisk przybrzeżnych, wynajmowanych też innym państwom.
Linie kolejowe w kraju pochodzą głównie z XIX wieku i łączą andyjskie ośrodki wydobycia różnych surowców z portami na wybrzeży kraju. Przykładem jest, do niedawna najwyżej położona na świecie (do wysokości 4749 m n.p.m.),linia kolejowa Lima-La Oroya-Cerro de Pasco, wybudowana przez polskiego inżynieraErnesta Malinowskiego. Wyżej położona linia kolejowa znajduje się w Tybecie.
Peru posiada około 70 tys. km dróg przeznaczonych do transportu kołowego.
Duże znaczenie mażegluga rzeczna na Amazonce i jej dopływach oraz kabotażowa wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. Główne porty rzeczne Peru toIquitos iPucallpa.
Według spisu powszechnego z 1993 czytać i pisać potrafi 88,9% populacji kraju (94,8% mieszkańców miast i 76,1% mieszkańców wsi).
Obowiązek szkolny w Peru obejmuje bezpłatną szkołę podstawową i średnią.
Peru posiada 16 uniwersytetów (najstarszy toUniwersytet Świętego Marka w Limie, założony w 1551 roku), 5 politechnik i kilkanaście innych szkół wyższych oraz trzy akademie: Peruwiańską (zał. w 1887), Nauk Ścisłych i Przyrodniczych (zał. w 1939) oraz Medycyny (zał. w 1884).
Najznamienitszym przykładem indiańskiej myśli architektonicznej jestMachu Picchu.
W czasach kolonialnych dominowała sztuka baroku. Przez ten okres rozwinęła się sztuka sakralna, czego dowodem jest zwiększenie liczby kościołów i dzieł religijnych.
Peruwiańska architektura to połączenie stylów europejskich i tubylczego spojrzenia. Dwie najważniejsze budowle epoki kolonialnej to Katedra i Kościół św. Klary w Cuzco. Następnie pojawiła się sztuka Baroku. Przykładami tego okresu są Kościół Compañía i fasada Uniwersytetu w Cuzco.
Wojna o niepodległość pozostawiła pustkę, która została wypełniona przez francuski neoklasycyzm. Architektura dwudziestowieczna pozostaje w sprzeciwie do funkcjonalizmu, czego przykładem jest Plac San Martín w Limie.
Peruwiańska literatura była z początku przekazywana ustnie. Wiele spośród tych opowieści przetrwało do naszych czasów jako ludowe legendy. Hiszpanie wprowadzili pismo w XVI wieku i niemal od razu pojawiły się kroniki i dzieła religijne.
Współcześni autorzy literatury fantastycznej to, między innymi, José Donayre Hoefken, Enrique Prochazka, Miguel Ángel Vallejo, William Guillén Padilla, Alexis Iparraguirre,Isabel Sabogal iYeniva Fernández.
W 2010 Peruwiańczyk – prozaik, eseista i powieściopisarzMario Vargas Llosa, otrzymał Literacką Nagrodę Nobla.
Tłumaczy literackich w Peru można podzielić na dwie kategorie. Pierwsza z nich to ci tłumaczący z rdzennych języków indiańskich na hiszpański i na odwrót. Najbardziej znanym z nich toJosé María Arguedas, który tłumaczył własną twórczość, a także przekazy ustne i literaturę z keczua na hiszpański.
Druga z nich to ci tłumaczący z języków obcych na hiszpański. Wśród nich można wymienić m.in.Ricardo Silva Santisteban(inne języki)[37], tłumacza literatury francuskiej i angielskiej i wydawcę literatury obcej w Peru;Renato Sandoval Bacigalupo, tłumacza literatury włoskiej, niemieckiej i nordyckiej;Rosario Valdivia Paz-Soldán, tłumaczkę literatury francuskiej; i Isabel Sabogal Dunin-Borkowską, tłumaczkę literatury polskiej[38].
Znaną grupą teatralną jestYuyachkani(inne języki)[41] (słowo to w językukeczua znaczy „Pamiętamy”). W swoich spektaklach nawiązuje do tradycji andyjskich. Posiada własną siedzibę w dzielnicy Magdalena w Limie.
NaCmentarzu Presbítero Maestro w Limie odbywa się co roku, w okresie Święta Zmarłych (koniec października i początek listopada), przedstawienie „Don Juan Tenorio”, klasyki teatru hiszpańskiego.
Znanymi aktorkami filmowymi są, między innymi,Magaly Solier, Élide Brero, Vanessa Saba, Katerina D’Onofrio i Wendy Vásquez. Wśród młodych aktorek można wymienić Mayella Lloclla iMuki Sabogal.
↑Klarén, Peter. Peru: society and nationhood in the Andes, s. 262–276., New York: Oxford University Press, 2000,ISBN 0-19-506928-5 Klarén, Peter.
↑Stanley G. Payne, A History of Fascism, 2001, s. 343.
↑Hugo Neira, „Peru” w JP Bernard et al., Guide to the Political Parties of South America, Harmondsworth: Penguin, s. 445–448, 1973.
↑Levitsky, Steven; Cameron, Maxwell A. (2009),„Democracy Without Parties? Political Parties and Regime Changes in Fujimori’s Peru”, Latin American Democratic Transformations: Institutions, Actors, Processes (John Wiley & Sons): 342.
↑The Shining Path: A History of the Millenarian War in Peru. s. 17. Gorriti, Gustavo trans. Robin Kirk, The University of North Carolina Press: Chapel Hill and London, 1999 (ISBN 0-8078-4676-7).
↑„Systemy polityczne współczesnego świata”, Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut, wyd. ARCHE Gdańsk 2004.
↑Linn Hammergren: Peru. W: Legal Systems of the World: A Political, Social, and Cultural Encyclopedia. Herbert M. Kritzer(red.). Santa Barbara, CA: ABC Clio, 2002, s. 1287–1294.ISBN 1-57607-758-6.
.svg)
.png)
.svg)
