 Budynek oddziału męskiego Pawiaka na początku XX wieku, widok odul. Dzielnej | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||
| Adres | ul. Dzielna 24/26 | ||
| Architekt | |||
| Rozpoczęcie budowy | 1830 | ||
| Ukończenie budowy | 1835 | ||
| Zniszczono | 21 sierpnia 1944 | ||
Położenie na mapie Warszawy  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||
| 52°14′47″N 20°59′26″E/52,246389 20,990556 | |||
| |||
 | Zobacz kolekcję cytatówPawiak w Wikicytatach |
.jpg)
Pawiak – funkcjonujące w latach 1835−1944 więzienie, znajdujące się przyul. Dzielnej 24/26 wWarszawie. Zespół więzienia składał się z oddziału męskiego oraz oddziału kobiecego, nazywanegoSerbią.
W latach1939–1944 Pawiak był największym niemieckimwięzieniem politycznym na terytorium okupowanej Polski[1]. Według szacunków historyków od 2 października 1939 do 21 sierpnia 1944 przez Pawiak przeszło ok. 100 tys. osób, z czego ok. 37 tys. zostało zamordowanych, a ok. 60 tys. wywieziono w 95 transportach do obozów koncentracyjnych, innych miejsc odosobnienia lub dopracy przymusowej[1][2].
Więzienie zostało zniszczone przez Niemców podczaspowstania warszawskiego w sierpniu 1944. Nie zostało odbudowane, a w latach 50. przez jego teren przeprowadzono aleję Juliana Marchlewskiego (obecniealeja Jana Pawła II).
Kompleks więzienny wzniesiono w latach 1830–1835 według projektuHenryka Marconiego pomiędzy ulicamiDzielną,Pawią i nieistniejącą ulicą Więzienną. Od nazwy ulicy Pawiej pochodzi jego zwyczajowa nazwa[3]. Było to pierwsze nowoczesne więzienie w Warszawie[4].
Od 1863 Pawiak był więzieniem politycznym z oddziałami męskim i kobiecym. W latachzaborów więzieni tu byli członkowie Rządu Narodowego, powstańcy 1863 r., tysiące działaczy partii robotniczych, narodowych i ludowych.
W czasierewolucji 1905 roku Pawiak był, obokCytadeli Warszawskiej, głównym więzieniem politycznym dla jej uczestników. Szerokim echem w całej Polsce odbiło się wówczas brawurowe uwolnienie 24 kwietnia 1906 przez członkówOrganizacji Bojowej PPS pod dowództwemJana Gorzechowskiego ps. „Jur” 10 więźniów Pawiaka zagrożonych karą śmierci.
W 1931, na podstawie wspomnień pułkownika Jur-Gorzechowskiego, został zrealizowany film fabularny „Dziesięciu z Pawiaka”. 24 kwietnia 1936 Prezydent RPIgnacy Mościcki przyjął delegację Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych, która wręczyła mu zaproszenie na uroczystą akademię z okazji 30. rocznicy uprowadzenia 10 więźniów z Pawiaka. Delegacja przedstawiła prezydentowi czterech żyjących uczestników tego czynu: płk. Jana Jur-Gorzechowskiego,Edwarda Dąbrowskiego,Franciszka Łagowskiego iAntoniego Kollę, którzy wręczyli prezydentowi akt, na którego podstawie więźniowie z Pawiaka zostali uprowadzeni[5].
Więzieniem śledczym, zarówno kryminalnym, jak i politycznym, był Pawiak do końca panowania rosyjskiego w Królestwie.
Zobacz też kategorię:Więźniowie Pawiaka (Królestwo Kongresowe).Taki też charakter Pawiak zachował wPolsce niepodległej.
Prostokątny plac pod więzienie zajmował obszar o powierzchni 1,5 ha. Otoczony był murem z dwiema zwyżkami strażniczymi od strony ulicy Dzielnej i jedną od ulicy Pawiej. Gmach główny mieszczący więzienie męskie, o długości ok. 150 m i szerokości 12 m, składał się z czterech kondygnacji (suterena, parter, pierwsze i drugie piętro). Budynek oddziału kobiecego (Serbii) mieścił się w dwupiętrowym budynku w zachodniej części kompleksu[6].
Osobny artykuł:Serbia (więzienie).Mieszkańcy Warszawy zwyczajowo określali Pawiakiem cały kompleks więzienia, tj. zarówno właściwy Pawiak (oddział męski), jak i oddział kobiecy (Serbię)[7].
Pojemność Pawiaka, wraz z oddziałem kobiecym, wynosiła ok. 1000 więźniów[8]. Oprócz budynków z celami dla więźniów znajdowały się tam także powstałe w różnym czasie zabudowania pomocnicze, mieszczące m.in.: magazyny, warsztaty więzienne, garaże, kuchnię, łaźnię, pralnię i kartoflarnię[9].
Pierwszych Polaków osadzano w Pawiaku od 2 października 1939[10][11]. Byli to więźniowie aresztowani na podstawie niemieckich list proskrypcyjnych tzw.Sonderfahndungsbuch Polen, na których znajdowali się działacze polityczni i samorządowi, przedstawiciele kultury, przedsiębiorcy i członkowie różnych polskich organizacji. Aresztowania te przeprowadzano w ramach akcji represji na polskiej inteligencji tzw.Intelligenzaktion przeprowadzanej przez grupy operacyjneEinsatzgruppen działające w Polsce jesienią 1939 roku. W początku października 1939 roku do Warszawy przybyli funkcjonariuszeEinsatzgruppe IV i natychmiast przystąpili do realizacji swoich zadań operacyjnych, dokonując licznych rewizji oraz masowych aresztowań[12][10].
29 kwietnia 1940 więzienie wizytowałReichsführer-SSHeinrich Himmler[13]. 2 maja 1940 roku ponad ośmiuset więźniów po raz pierwszy wysłano do niemieckiego obozu koncentracyjnegoSachsenhausen[10]. 14 sierpnia 1940 z Pawiaka odszedł pierwszy transport więźniów do obozuAuschwitz-Birkenau[14].
W listopadzie 1940 więzienie znalazło się w obrębiewarszawskiego getta[15].
W pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 r. więzienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa. W marcu tego roku Pawiak stał się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego a szczególnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Państwowej –Gestapo, największym więzieniem politycznym na terenie okupowanej Polski. Funkcje pomocnicze dla Pawiaka spełniałowięzienie mokotowskie[16].
Egzekucjewięźniów politycznych z Warszawy Niemcy przeprowadzali zazwyczaj w tajemnicy, w okolicach niedostępnych dla osób postronnych. Miejscami kaźni stały się m.in.:ogrody sejmowe przyul. Wiejskiej;Las Kabacki;Szwedzkie Góry na terenieBemowa;Las Sękociński kołoMagdalenki;Lasy Chojnowskie koło Stefanowa;Laski,Wydmy Łuże iWólka Węglowa na obrzeżachKampinosu; a przede wszystkim –Palmiry[10].
Osobny artykuł:Egzekucje pierścienia warszawskiego.Latem 1942 roku załoga Pawiaka uczestniczyła wwielkiej akcji deportacyjnej mieszkańców getta doobozu zagłady w Treblince[17]. Na terenie więzienia gromadzono część mienia po wywożonych Żydach, m.in. w dawnej kaplicy na oddziale męskim zorganizowano skład leków z aptek getta[17].
31 grudnia 1943 strażnik więzienny Wippenbeck powiesił w celi zbiegłego z obozu jenieckiegoStalag VIII B brytyjskiego lotnika Geofreya Hickmanna; jako przyczynę śmierci oficjalnie podano samobójstwo[18].
Podczaspowstania w getcie Pawiak był stale ochraniany przezstraż ogniową z uwagi na pożary kamienic otaczających kompleks więzienia[19]. Po stłumieniu powstania w maju 1943, więźniów zaczęto rozstrzeliwać w ruinach dawnej „żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej” – zwłaszcza na posesjach sąsiadujących z Pawiakiem ulic: Dzielnej,Gęsiej,Zamenhofa, Lubeckiego iNowolipki. Częstym miejscem egzekucji były m.in. kamienice przy ul. Dzielnej 25 i 27, znajdujące się naprzeciwko głównej bramy więzienia[20]. 11 czerwca 1943 Heinrich Himmler wydał rozkaz, na mocy którego Pawiak miał zostać przekształcony w obóz koncentracyjny[21][22]. Ostatecznie pomysł ten został jednak zarzucony, a obóz koncentracyjnyKL Warschau został zorganizowany w pobliżu Pawiaka – w rejonie ul. Gęsiej na obszarze byłego getta[23].
Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 wstrząsnęły Warszawą. Na murach domów, tablicach ogłoszeniowych oraz chodnikach pojawiły się napisy „Pawiak pomścimy”. Od października 1943 r. w Warszawie odbywały się natomiast jawne egzekucje na ulicach miasta mające na celu zastraszenie mieszkańców stolicy. Na Pawiak przywożono wówczas masę ludzi złapanych w ulicznych łapankach i obławach. Egzekucje więźniów od 16 października 1943 r. do 15 lutego 1944 r. odbywały się codziennie, a nawet kilka razy w ciągu dnia. Nazwiska rozstrzelanych umieszczano na obwieszczeniach lub ogłaszano przez megafony uliczne („szczekaczki”).
Osobne artykuły:Egzekucje w ruinach getta warszawskiego (1943–1944) i Egzekucje uliczne w Warszawie (1943–1944).Na Pawiaku przebywało stale ok. 3000 więźniów[8], z czego ok. 2200 na oddziale męskim i ok. 800 na oddziale kobiecym (Serbii)[7].
Około 60 tys. więźniów wywieziono do obozów koncentracyjnych, najwięcej doAuschwitz-Birkenau, a także doRavensbrück,Groß-Rosen,Majdanka,Stutthof,Sachsenhausen,obozu pracy w Treblince i doBuchenwaldu. Więźniowie Pawiaka po wcześniejszym pobycie w tych obozach osadzani byli także m.in. wMauthausen-Gusen,Dachau,Flossenbürgu iBergen-Belsen. Ustalono szczegółowe dane o 95 takich transportach w okresie funkcjonowania obozu[24].
Na Pawiaku działał szpital więzienny, składający się z dwóch oddzielnych oddziałów – męskiego i kobiecego. Każdy z nich liczył ok. 40 łóżek. Były one dobrze wyposażone. Do kwietnia 1944 w szpitalu oprócz lekarzy-więźniów zatrudniano także polskich lekarzy z miasta[25].
Konspiracja rozwinęła się w oparciu o dwie siatki – zewnętrzną i wewnętrzną. Już w 1939 r. rozpoczęła działalność komórka więziennaSZP (Służba Zwycięstwu Polski), a następnie ZWZ-AK (Związek Walki Zbrojnej –Armia Krajowa). Pod koniec 1942 r. powstała komórka więzienna Delegatury Rządu. Kontakty zewnętrzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy więziennych, lekarzy z miasta oraz delegatkę i pracownice Patronatu. Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni – lekarze, pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie, którzy pracowali w warsztatach.
Wynikiem współdziałania komórki więziennej na Pawiaku z wolnością były słynne akcje zapoczątkowane odbiciem 26 marca 1943 r. przez specjalny Oddział Grup SzturmowychSzarych Szeregów wakcji pod ArsenałemJana Bytnara „Rudego” dowódcy Hufca „Południe” oraz 20 innych więźniów przewożonych zsiedziby Gestapo w al. Szucha 25 na Pawiak. W następstwie współpracy komórki więziennej z Armią Krajową Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha. 7 września 1943 u zbiegu ulicMarszałkowskiej i Litewskiejwykonano wyrok na znanym oprawcy więźniów PawiakaSS-OberscharführerzeFranzu Bürklu[26], a 1 października 1943 naErneście Weffelsie, wachmajstrze na Serbii[27]. 15 czerwca 1944 w akcji przeprowadzonej przez żołnierzy oddziału „A” Kedywu na ulicy Krasińskiego zginąłSS-Obersturmführer Herbert Junk, komendant więzienia Pawiak od marca 1942 do marca 1943[28].
Wobec zbliżającego się frontu, 23 lipca 1944 Niemcy rozpoczęli przygotowania do likwidacji więzienia[29]. 30 lipca 1944 wysłano dwa ostatnie transporty więźniów z Pawiaka: do KL Gross-Rosen ok. 1400 mężczyzn, a do KL Ravensbrück ok. 400 kobiet[30]. 31 lipca zwolniono niewielką grupę więźniarek z małymi dziećmi, jak również lekarki i lekarzy. Już podczaspowstania warszawskiego, w dniach 13 i 18 sierpnia, w ruinach getta odbyły się ostatnie egzekucje więźniów Pawiaka. 20 sierpnia nastąpiła ewakuacja niemieckiej załogi więzienia, zaś21 sierpnia 1944 Pawiak oraz sąsiadujące z więzieniem budynki zostały wysadzone w powietrze[31].
Masowe zbrodnie popełniane na Pawiaku wywierały ogromne wrażenie na mieszkańcach Warszawy. Napisy „Pawiak pomścimy” pojawiały się aż do wybuchu powstania warszawskiego.
Od listopada 1940 Pawiak objął personelGestapo. Pierwszym komendantem byłOtto Gottschalk, pod którego rozkazami pozostawało pięćdziesięciu wachmajstrów. W czasie II wojny światowej w skład personelu Pawiaka wchodzili[32][33]:
Zbrodnie dokonane na Pawiaku były jednym z elementów wielowątkowego powojennego procesuSS-StandartenführeraLudwiga Hahna[49], który toczył się przed Sądem Krajowym w Hamburgu od maja 1972 roku do 5 czerwca 1973. Prokurator zażądał dla Hahna kary dożywotniego pozbawienia wolności. Mimo licznych dowodów oraz zeznań szeregu świadków sąd uznał jednak, że Hahnowi można udowodnić jedynie rozstrzelanie grupy więźniów Pawiaka w lipcu 1944 i wymierzył mu za wydanie rozkazu wymordowania wszystkich więźniów Oddziału III Pawiaka karę 12 lat pozbawienia wolności[50]. Od wyroku odwołały się zarówno prokuratura motywująca, że wyrok jest niewspółmiernie niski w stosunku do wagi czynu, jak również obrona, która domagała się uniewinnienia. Wraz z Hahnem sądzono również strażnika więziennego z Pawiaka, SS-RottenführeraThomasa Wippenbecka (zwanego „wieszatielem”), którego sąd uznał winnym pomocnictwa w mordzie[51], lecz na podstawie par. 47 rozdz. 2 wojskowego kodeksu karnego[a] odstąpił od wymierzenia kary.
Ocalał prawy słup bramy iwiąz szypułkowy, który rósł tuż obok niej po wewnętrznej stronie muru więziennego. Do drzewa tego rodziny pomordowanych przez Niemców więźniów mocowały tabliczki z ichnazwiskami. Wiąz jednak usechł w 1984 r., dlatego pracownicyGliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych (GZUT) wycięli go, zdjęli z niego formę i wykonali odlewbrązowy, ustawiony na tym samym miejscu w 2005 roku (tzw.Pomnik Drzewa Pawiackiego).
Obecnie na terenie Pawiaka znajduje sięMuzeum Więzienia Pawiak, działające jako oddziałMuzeum Niepodległości. Placówka została otwarta 28 listopada 1965.
Osobny artykuł:Muzeum Więzienia Pawiak.18 czerwca 1983 w czasie swojejdrugiej podróży do Polski na terenie Pawiaka zatrzymał sięJan Paweł II oddając hołd pomordowanym[52].
