Patriarcha (gr.πατριάρχης „praojciec”) – wStarym Testamencie określenie protoplastów Izraelitów (Abraham,Izaak,Jakub oraz dwunastu synów Jakuba), ale także protoplastów ludzkości, oraz protoplastów rodów, np.Dawid.
Na Zachodzie tytułem powszechnego patriarchy do niedawna posługiwał siępapież. W Kościele Zachodu różnica między posługą papieża, wypełniającego prymat Piotrowy, i patriarchy, sprawującego władzę duchowną nad wszystkimi wiernymiobrządków Zachodu oraz nad wiernymi obrządków Wschodu zamieszkałymi weWłoszech, z biegiem czasu uległa zatarciu. Dlatego Benedykt XVI zrezygnował z tytułu patriarchy Zachodu w 2006 r.[1], uwydatniając przez to tytuł biskupa Rzymu – wcześniejszy i bardziej biblijny od tytułu patriarchy.
Godność ta ma natomiast wciąż pełnię treści wKościołach Wschodu, gdzie jest nawet uznawana za fundamentalną dla struktury Kościoła.Prawosławniteologowie pojmująKościół powszechny nie jako jednolitą organizację poddaną władzy papieża, lecz jako związek pięciu równorzędnych patriarchatów („pentarchię”), w którym papież nie ma władzy, a tylko honorowe pierwszeństwo. W tej strukturze przeciwstawiają patriarchęKonstantynopola, jako głowęCerkwi prawosławnej na całym świecie, patriarsze Rzymu, jako „papieżowi Kościoła rzymskokatolickiego”.
Ta rozbieżność koncepcji była jednym z powodów – a zarazem objawów – utraty komunii między Konstantynopolem iRzymem.
W Kościele początkowo jako patriarchów określanobiskupów o większej władzy lub autorytecie. W miarę formalizowania się hierarchii kościelnej zakres tego określenia wciąż się ograniczał – ostatecznie tylko do biskupów najważniejszych miastCesarstwa Rzymskiego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa –Rzymu,Aleksandrii iAntiochii. Taka była najdawniejsza hierarchia patriarchów. Biskup Rzymu był patriarchą Zachodu, czyli terenów wchodzących wówczas w skład Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Patriarcha Antiochii sprawował władzę duchowną nad Kościołem wAzji (zarówno w granicach Cesarstwa Rzymskiego, jak i poza Cesarstwem) i w tej części Europy, która znalazła się w obrębie Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Patriarcha Aleksandrii – nad Kościołem wAfryce.
Ten klarowny system nie przetrwał jednak długo. Od kiedy cesarzKonstantyn I Wielki podniósłKonstantynopol do rangi stolicy wschodniej części Cesarstwa – „Nowego Rzymu” – tamtejsi biskupi, powołując się na stołeczną rangę miasta, domagali się podniesienia ich do godności patriarchów. Co więcej,patriarcha konstantynopolitański miałby mieć pozycję równą patriarsze Zachodu –papieżowi, bądź co najmniej drugą po papieżu. Papieże sprzeciwiali się temu, jednak biskupi Konstantynopola znajdowali poparcie u kolejnych cesarzy Wschodu. Pod ich wpływemsobór konstantynopolitański I w381 ustanowiłpatriarchat konstantynopolitański, wydzielając dlań spod jurysdykcji antiocheńskiej kanoniczne terytoriumAzji Mniejszej iTracji, oraz nadał mu rangę drugiego po rzymskim. Kanon ten wywołał gwałtowny sprzeciw w Rzymie i nigdy nie był przez papieży uznawany.
Od IV wieku, gdy zaczął się ruchpątniczy doZiemi Świętej, wyższą rangę zaczęto nadawać biskupowiJerozolimy. Ostateczniesobór chalcedoński w451 wydzielił zpatriarchatu antiocheńskiego obszarPalestyny iArabii, ustanawiając na tych terenach odrębny patriarchat w Jerozolimie. Ta operacja nie wzbudziła publicznego oporu ani kontrowersji. Ostatecznie więc kanoniczna hierarchia patriarchatów była następująca: rzymski, konstantynopolitański, aleksandryjski, antiocheński i jerozolimski. Te właśnie patriarchaty tworzyły wspomnianą wcześniejpentarchię.
Już w V wieku powstałnestoriański patriarchatSeleucji iKtezyfonu, w 800 przeniesiony doBagdadu. Obecnie katolikos i patriarcha Wschodu rezyduje wKuczanis (w górachirańskiej częściAzerbejdżanu). Po zawarciu przez część nestorian unii z Rzymem i powstaniu w ten sposóbkościoła chaldejskiego pojawił się drugi, unicki chaldejski patriarcha Babilonu, rezydujący najpierw wMosulu, obecnie w Bagdadzie.
Po rozłamie w kościele egipskim i syryjskim wywołanym herezjąmonofizytyzmu, w okresie od V do VII wieku, patriarchami Aleksandrii i Antiochii bywali na przemian monofizyci i melchici (katolicy). Po opanowaniu tych terenów przez Arabów ostatecznie ukształtowały się po dwie konkurencyjne, istniejące do dziś, linie patriarchów – melchicka i monofizycka (w Aleksandrii koptyjska, w Antiochii jakobicka). Prawosławny patriarcha Antiochii od 1343 rezyduje wDamaszku (Syria). Koptyjscy patriarchowie aleksandryjscy, rezydujący wKairze, używają tytułu papieża, jaki we wczesnym chrześcijaństwie przyznawano wszystkim biskupom[2].
Ta sekcja od 2009-11 wymagazweryfikowania podanych informacji:oddzielenie się monoteletyckich maronitów, którzy nie chcieli unii ani z monofizytami, ani z prawosławnymi melchitami.
Rozłam spowodowany przez monofizytów wstrząsnął patriarchatem Antiochii. Jednym z jego oddźwięków było oddzielenie sięmonoteletyckichmaronitów, którzy nie chcieli unii ani z monofizytami, ani z prawosławnymi melchitami.Kościół maronicki ma oddzielnego patriarchę od687. Rezydencja maronickiego „patriarchy Antiochii i całej Azji” mieściła się w różnych wioskach górLibanu – Kfarhay (687–938), Akourah (938–1440), Wadi Kannoubine (1440–1823), Dimane (letnia) iBkerke (zimowa) – od1823. Patriarcha ten jest patriarchą unickim – kościół maronicki w całości pozostaje w łączności z Rzymem.
Kościół melchicki (kościół katolicki obrządku greckiego, działający na terenach patriarchatów Jerozolimy, Aleksandrii i Antiochii) jest rządzony przez patriarchę unickiego Antiochii, Aleksandrii, Jerozolimy i całej Azji, łączącego wszystkie trzy patriarchaty do czasu pojawienia się wiernych w liczbie uzasadniającej powołanie nowych patriarchów. Patriarcha ten jest patriarchą unickim – a kościół melchicki katolicki pozostaje w łączności z Rzymem. Patriarcha również rezyduje w Damaszku.
Od 1895 powoływani są uniccy koptyjscy patriarchowie Aleksandrii, rezydujący wKairze.
Patriarchowie uniccy są wybierani przezsynodbiskupów danego patriarchatu, następnie zatwierdzani przez papieża, przed którym składająwyznanie wiary i od którego otrzymują oznakę godności –paliusz. Patriarchowie ustanawiają prawa rządzące patriarchatem, zwołują i prowadzą synody, wyświęcają biskupów i sprawują inne funkcje liturgiczne i organizacyjne, między innymi raz na trzy lata wizytują wszystkiediecezje. Każdy patriarcha utrzymuje stałego przedstawiciela w Rzymie. Patriarchowie uniccy sprawują władzę nad wszystkimi wiernymi ich obrządku. Wyjątkiem jest ormiański patriarcha Cylicji, spod którego władzy są wyjęte diecezje weLwowie i wArtwinie (Krym), podległe bezpośrednio papieżowi. Hierarchia patriarchów z punktu widzenia Rzymu jest następująca: rzymski, konstantynopolitański, aleksandryjski, antiocheński, jerozolimski, cylicyjski i babiloński. O pierwszeństwie patriarchów różnych obrządków decyduje data powołania każdego z nich.
Melchiccy (tzn. nie-heretyccy) patriarchowie Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii po podboju muzułmańskim stopniowo popadli w zależność odpatriarchy Konstantynopola, do tego stopnia, że wielu z nich, rodowitych Greków, rezydowało przy nim w Konstantynopolu, nie mając kontaktu z wiernymi swoich patriarchatów. Po podboju tureckimWielka Porta Osmańska uznała patriarchów Konstantynopola za przywódców wszystkich wiernych kościołów Wschodu („Rzymian” –rum millet) na swoim terenie, udzielając im z tego powodu w pewnym zakresie nawet władzy cywilnej, co oczywiście jeszcze wzmocniło ich pozycję. Patriarchowie Konstantynopola podporządkowali sobie w ten sposób niemal cały kościół na Wschodzie. W tej sytuacji przybranie przez nich tytułupatriarchów ekumenicznych („narodowych”) było właściwie już tylko potwierdzeniem faktu i kolejnym wyrazem dążeń patriarchatu konstantynopolitańskiego do objęcia przewodniej roli w Kościele.
Bujny rozwójcerkwi prawosławnej naRusi, a potem wRosji zaowocował podniesieniemmetropolitymoskiewskiego do rangi „patriarchy Moskwy i całej Rusi”, mocąukazucaraFiodora I z 1589. Fakt ten został w 1591 zatwierdzony przezsynod pozostałychprawosławnych patriarchów, przy czym w hierarchii patriarchatów Moskwie przyznano miejsce za Jerozolimą (w ten sposób w cerkwi prawosławnej znów pojawiło się pięć patriarchatów, gdyż Rzym został wykreślony jako „upadły”). Patriarchat moskiewski został jednak w 1700 zniesiony przez caraPiotra I, który powierzył władzę nad rosyjską cerkwią prawosławnąŚwiętemu Synodowi. W 1917 wszechrosyjski synod przywrócił patriarchat w Moskwie.
Po uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę w ukraińskiej cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewskiego doszło doschizmy i serii rozłamów. W ich wyniku powstały dwa patriarchaty z siedzibami wKijowie – jeden należy doUkraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej, drugi doUkraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego. Oba te patriarchaty były do 2018 r. uznawane przez główny nurt prawosławia za niekanoniczne i nie pozostawały w komunii z żadną inną Cerkwią prawosławną.
Krzyżowcy, którzy w XI-XIII wieku zdobyli Konstantynopol, Jerozolimę i Antiochię, ustanawiali w tych miastach patriarchów łacińskich. Patriarchaty te upadły jednak wraz z upadkiem państw łacińskich naBliskim Wschodzie. Od1847papieże na nowo mianująłacińskich patriarchów Jerozolimy. Bywali również mianowani łacińscy patriarchowie pozostałych stolic, jednak były to tytuły czysto honorowe, noszone przez dostojników na dworze papieskim.
Tradycyjnie, od czasówgockiego podbojuItalii, tytułu patriarchy używali biskupiAkwilei, potemGrado,Udine, a obecnie –Wenecji. Podobnie honorową godność patriarchy maarcybiskupLizbony. W okresie europejskich podbojów kolonialnych papieże ustanowili „patriarchę Indii Zachodnich” (1520) – którym jest kapelan armii hiszpańskiej – i „patriarchę Indii Wschodnich” (1886), rezydującego wGoa. Wszystko to są jednak tak zwani patriarchowie „mniejsi” (minor), niebędący patriarchami w pełnym znaczeniu tego słowa, ponieważ nosząc tytuł nie mają władzy patriarszej. Spośród patriarchów łacińskich rzeczywistą władzę, acz niewielką, ma tylkojerozolimski – w pewnym zakresie podlegają mu katolicyobrządku łacińskiego wPalestynie i naCyprze.
W pierwszej połowie XI wieku biskupBremy iHamburga Adalbert starał się u papieża o powołanie odrębnego patriarchatu Północy, mającego objąć chrystianizowaną wówczasSkandynawię orazIslandię iGrenlandię. Skończyło się jednak na powołaniu, w1104,metropolii wLund.
↑Por.Marek Blaza SJ,Czy Kościołowi katolickiemu nie jest już potrzebny patriarcha Zachodu? Eklezjologiczno-ekumeniczna refleksja w kontekście usunięcia tytułu patriarchy Zachodu w Roczniku Papieskim (Annuario Pontificio) 2006, „Studia Bobolanum” (2)2006, s. 5–74.
_-_Primate.svg)
