Pancernik obrony wybrzeża (pancernik przybrzeżny) – historycznaklasa średnich lub dużych opancerzonychokrętów artyleryjskich przeznaczonych do obrony wybrzeża. Pancerniki przybrzeżne były większe odkanonierek pancernych, natomiast mniejsze odpancerników; mimo nazwy, nie są one zaliczane ani do pancerników, aniokrętów liniowych.
Klasa pancerników przybrzeżnych powstała wlatach 70. XIX wieku. Wykształciła się z jednej strony zmonitorów a z drugiej zkanonierek pancernych. Były to silne okręty o małym zanurzeniu, służące do ochrony własnych wybrzeży przed okrętami wroga. Były one tańsze od konwencjonalnych pełnomorskichpancerników, ale o znacznie mniejszej sile. Z drugiej strony, ich nieco mniejsze od pancerników zanurzenie umożliwiało im operowanie wszkierach ifiordach – dlatego klasa ta była szczególnie popularna w marynarkachkrajów skandynawskich. Głównie budowano je pod koniec XIX wieku oraz w pierwszej dekadzie XX wieku. Najwięcej jednostek tej klasy – 15 – posiadałaSzwecja. Po kilka jednostek miały:Dania,Norwegia (4),Finlandia (2), a ponadto:Holandia (z przeznaczeniem do obrony swoich kolonii wIndonezji),Niemcy (8 typuSiegfried) iRosja (3 typuAdmirał Sieniawin, użyte wbitwie pod Cuszimą, daleko od zakładanego obszaru operacyjnego).
Układ konstrukcyjny pancerników przybrzeżnych był podobny do pancerników generacjiprzeddrednotów, lecz były one mniejsze i słabsze.Wyporność pancerników przybrzeżnych wynosiła od 3000 do 5000 ton, jedynie kilka jednostek było większych – do 7000 ton. Uzbrojenie stanowiły z reguły 2, a w późniejszych konstrukcjach 4,działakalibru od 203 do 280 mm, umieszczone w jednej lub dwóchwieżach, na dziobie i rufie oraz kilka dział mniejszych kalibrów, w tym 120-150 mm. Okręty tej klasy były opancerzone - grubość pancerza nie przekraczała zwykle 100-200 mm napasie burtowym, wieżach artylerii iwieży dowodzenia(inne języki), słabiej opancerzony był pokład. Prędkość nie przekraczała zwykle 17węzłów. Szybsze były jedynie 3 szwedzkie pancerniki typuSverige z1916, które były przy tym najsilniejszymi jednostkami tej klasy (wyporność – 7100 ton, uzbrojenie główne – 4 działa 280 mm, prędkość – 23 w.). Zanurzenie okrętów tej klasy nie przekraczało z reguły 6 m.
PodczasI wojny światowej pancerniki przybrzeżne straciły na znaczeniu, zyskując wrogów takich jak okręty torpedowe a następnie lotnictwo. Po wojnie generalnie zaprzestano budowy okrętów tej klasy – oprócz wykończenia już rozpoczętych, powstały jedynie 2 fińskie niewielkie pancerniki typuVäinämöinen (4000 ton, 4 działa 254 mm) i 2tajlandzkie małe okręty typuDhonburi, silnie uzbrojone w 4 działa 203 mm, lecz o pośredniej wielkości między kanonierką a pancernikiem przybrzeżnym (2200 ton).
Oprócz omówionych wyżej specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, wiele państw (np.Japonia) do takiej roli przeznaczało stare okręty innych klas (głównie pancerniki –przeddrednoty ikrążowniki pancerne). Okręty te różniły się charakterystykami od specjalnie budowanych pancerników przybrzeżnych, będąc z reguły większe i silniejsze.
Duża część pancerników obrony wybrzeża była jeszcze w służbie na początkuII wojny światowej, aczkolwiek większość ich pochodziła z przełomu wieków. Działania wojenne II wojny wykazały niewielką przydatność okrętów tego typu, a zwłaszcza ich wrażliwość na wybuchy podwodne – norweskie „Norge” i „Eidsvold” zostały błyskawicznie zatopionetorpedaminiszczycieli niemieckichpod Narwikiem, a fiński „Ilmarinen” równie szybko zatonął naminie. Tajlandzki okręt brał udział wbitwie pod Ko Chang, gdzie został pokonany przez francuskikrążownik lekki. Ostatecznie klasa ta zanikła po II wojnie światowej, zastąpiona w zadaniach obrony wybrzeża przezkutry torpedowe ikutry rakietowe.
| Nazwa (typ) | Państwo / rok wejścia do służby | wyporność normalna (standardowa) /pełna, t. | długość x szerokość x zanurzenie, m. | liczba i kaliber dział artylerii głównej i średniej | pancerz (maksymalny) | prędkość |
|---|---|---|---|---|---|---|
| "Helgoland" | Dania 1879 | 5480 / | 79,1 / 18 / 5,9 | 1×305 mm, 4×260 mm, 5×120 mm | burty 305 mm, barbeta 254 mm | 13,75 w[1][2] |
| "Iver Hvitfeldt" | Dania 1886 (wod.) | 3392 | 74mp / 15,1 / 5,6 | 2×260 mm, 4×120 mm | burty 290 mm, barbety 215 mm | 15 w[1] |
| "Siegfried" | Niemcy 1890 | 3691 | 79 / 14,9 / 5,7 | 3×240 mm, 8×88 mm | burty 240 mm, wieże 203 mm | 14,5 w[1] |
| "Admirał Sieniawin" | Rosja 1896 | 4971 | 87,3 / 15,8 / 5,9 | 4×254 mm, 4×120 mm | burty 254 mm, wieże 203 mm | 16 w[1] |
| "Herluf Trolle" | Dania 1899 (wod.) | 3494 / 3785 | 87,4 / 15,7 / 5 | 2×240 mm, 4×150 mm | burty 195 mm, wieże 195 mm | 15,5 w[3] |
| "Norge" | Norwegia 1901 | 3645 / 4166 | 94,6 / 15,4 / 5,4 | 2×210 mm, 6×150 mm | burty 152 mm, wieże 203 mm | 16,5 w[3] |
| "Aran" | Szwecja 1902 | 3300 / 3735 | 89,7 / 15 / 5,3 | 2×210 mm, 6×152 mm | burty 175 mm, wieże 180 mm | 16,5 w[3] |
| "De Zeven Provinciën" | Holandia 1910 | 5644 / 6510 | 101,5 / 17,7 / 6,15 | 2x283 mm, 4x150 mm | burty 150 mm, wieże 250 mm | 16 w[4] |
| "Sverige" | Szwecja 1917 | 6970 / 7800 | 121,6 / 18,6 / 6,8 | 4×283 mm, 6×152 mm | burty 200 mm, wieże 200 mm | 23 w[3] |
| "Niels Juel" | Dania 1923 | 3800 / 4320 | 90 / 16,3 / 5 | 10×150 mm (po ukończeniu) | burty 195 mm | 16 w[3] |
| "Väinämöinen" | Finlandia 1932 | 3900 (std.) | 93 mp / 16,9 / 4,5 | 4×254 mm, 8×105 mm plot | burty 55 mm, wieże 100 mm | 15 w[3] |