Palindrom (gr.παλίνδρομος,palindromos – biegnący na powrót[1],palindromeo – biegnę z powrotem) – wyrażenie brzmiące tak samo czytane od lewej do prawej i od prawej do lewej. Przykładem palindromu jest:Kobyła ma mały bok. Współcześnie palindromy pełnią funkcję gry słownej. Prawdopodobnie tak było również i w przeszłości, choć pewne znaleziska sugerują, że palindromy mogły też mieć znaczeniemagiczne.Przykładowewyrazy będące palindromami:Abba, Ada, Aga, Ala,anilina,Anna,Ałła, apokopa,Ara,Aviva,Axa, Bob, bób,Elle,gag, inni, łajał, łapał, łamał, łatał,kajak,kok,Malajalam, macam, mełłem,Natan,Noyon, Olo,oko,Otto, owocowo,PKP,Pop,potop,Qaanaaq,radar,rotor,sedes,senes,sos,towot,Xanax,Xotox, zakaz, zaraz,zez.
Dzieje palindromu sięgająstarożytności. Być może powstał jako zabawa słowna, a może od razu niektóre z palindromów miały być czymś w rodzajuszyfru, może zaklęcia. Współcześnie palindrom to przede wszystkim rozrywka umysłowa i żart słowny, który bawi głównie kontrastem między idealną dokładnością w postaci symetrii a chaosem często bezsensownych zwrotów i zdań, które powstają przy jego konstruowaniu.
Tradycja mówi, że wynalazcą palindromów byłSotades (III w. p.n.e.) z Maronei, twórca poezji frywolnej na dworzePtolemeusza II. Podobno jego twórczość nie przyniosła mu szczęścia – Ptolemeusz II miał kazać go stracić przez wrzucenie do morza, jakoby za wers, w którym Sotades go obraził.
Do najbardziej znanych palindromów starożytnych należy inskrypcja umieszczana na greckich fontannach:Nipson anomemata me monan opsin (ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜEΜΑΤΑ ΜE ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ – Zmyj grzechy, nie tylko twarz; Ψ w polskiej transkrypcji pisze się „ps”). Rzymianie także bawili się palindromami. Tworzyli tasiemcowe zdania w rodzaju:In girum imus nocte et consumimur igni (Wchodzimy w krąg po ciemku i trawi nas ogień). Jednym z palindromów z czasów antycznych jestkwadrat magiczny z murów wPompejach irzymskiego muru wCirencester wAnglii. Jeszcze w XIX wieku ryto go na amuletach i wisiorkach mających przynieść szczęście. Do osób zajmujących się palindromem z Pompejów należał Felix Grosser – niemiecki duchowny zChemnitz. W 1926 roku w artykuleEin neuer Vorschlag zur Deutung der Sator-Formel[2] przedstawił jedną z najbardziej znanych interpretacji kwadratupalindromicznego zPompejów[3][4], będącego rodzajemkwadratu magicznego.
Za czasów pierwszychchrześcijan kwadrat z Pompei mógł pełnić funkcje rozpoznawczą, podobnie jak znak i grecka nazwa ryby, która jednak wykorzystywała inną formęszyfru literowego, była bowiemakrostychem. Palindrom (jego najprostsze tłumaczenie brzmi: „siewca Arepo trzyma koła z dużym zaangażowaniem”[potrzebny przypis]) ma dwie osie symetrii, stanowione przez skrzyżowane słowa TENET. To sprawia, że według niektórych interpretacji palindrom ten jest pochodzenia chrześcijańskiego. Z drugiej strony podobno znaleziono tę inskrypcję również wEgipcie,Etiopii i obszarach dawnejMezopotamii[potrzebny przypis].
W 1925 rokuFelix Grosser iSigurd Agrell odkryli (niezależnie), że 25 liter kwadratu tworzy 2 wyrażenia „PATER NOSTER” oraz 2 symbole alfa (A) i 2 symbole omega (O), które dla wczesnych chrześcijan oznaczały odpowiednio „początek” i „koniec”.
Figurę taką można do dziś zobaczyć na posadzce w niektórych kościołachWłoch.
Palindrom ten doczekał się zresztą wielu innych prób interpretacji; niektóre z nich odzwierciedlały chęć znalezienia w nim magii[potrzebny przypis].
Julian Tuwim (1894–1953) –poeta,pisarz itłumacz. W książcePegaz dęba (1950) opisał przykłady gier słownych, m.in.anagramów, palindromów,tautogramów,lipogramów,wierszy obrazkowych ikalamburów. Palindromom poświęcony jest rozdziałO pewnej kobyle i o rakach. Znajduje się tam m.in. najstarszy polski palindrom autorstwa ks. Wojciecha Waśniowskiego (XVII w.): „co w onei? Ow pokoy y okop, woien owoc” oraz najbardziej znany, pochodzący z XIX wieku (autor nieznany): „kobyła ma mały bok”. Jest też sześć palindromów autorstwa Tuwima[5].
Stanisław Barańczak (1946–2014) –poeta,tłumacz,krytyk literacki, wykładał literaturę polską naUniwersytecie Harvarda wUSA. W jego książcePegaz zdębiał (1995) znajdują sięanagramy, palindromy,lipogramy,turystychy i inne zabawy słowami. Książka zawiera rekordową liczbępangramów (zwanych przez autoraalfabetonami) – Stanisław Barańczak ułożył ich aż czternaście. W poświęconym palindromom rozdzialePalindromadery zamieścił on 29 dłuższych palindromów, nazwanych przez niego palindromaderami. Barańczak jest także autorem liczącego ponad 2500 liter megapalindromu rozpoczynającego się od słów „w lasku hulaka”–[5].
Przykłady palindromów:
„I lali masoni wydrom w mordy wino, sami lali.”
„Kobyła ma manny żywo je, żywiej zje i wyżej – o, wyżynna! – ma mały bok.”
Przykład palindromaderu:
„Ech, czar zadów i żyta: napina pupy trud zbioru jarzyn! Na miody spada popyt – aparat w tarapaty popada, psy doi, manny z raju roi, bzdur typu pani-pan (a tyż i wóda-zraz) chce!”
Barbara Sudoł (1944-2014) – polska poetka, pisarka iszaradzistka, autorka wielu książek i opowiadań dla dzieci. Twórczyni cyklu powieściowego dla najmłodszych dzieci oKogutku Ziutku, opublikowanego przezWydawnictwo Skrzat. Bajka autorstwa Barbary Sudoł została zamieszczona w „Elementarzu Sześciolatka”. Autorka szarad, w tymanagramów,homonimów,logogryfów,rebusów, palindromów i małych form wierszowanych tzw.limeryków. Członkini Krakowskiego Klubu Szaradzistów „Agora”.
Józef Godzic (ur. 1930) –emerytowanyelektryk ikinooperator zRzeszowa. Autor wydanej w 1996 roku książkiEchozdania, czyli palindromy, zawierającej tysiąc palindromów. Godzic opracowałalgorytm pozwalający na utworzenie ponad stu piędziesięciu bilionów palindromów. Algorytm ten zawarty jest w czterotomowymmaszynopisieTaaaaaaaaaka księga, nazywanym takżeKsiężycową Księgą, gdyż spisanie palindromów wygenerowanych przez algorytm dałoby książkę o grubości porównywalnej z odległościąZiemia –Księżyc; algorytm uhonorowanocertyfikatem Guinnessa. Kolejny maszynopisTysiąc razy„wte i wewte” zawiera tysiąc palindromów, częściowo nowych, a częściowo z wydanej uprzednio książki. Józef Godzic jest też autorem ponad stu kolorowychrysunków ilustrujących jego palindromy oraz dwóch megapalindromów. Maszynopisy można obejrzeć wMuzeum Palindromów, założonym przezTadeusza Morawskiego[5].
Tadeusz Morawski (1940–2021) –profesorelektroniki pracujący wInstytucie Radioelektroniki Politechniki Warszawskiej, autor wielu książek i podręczników z teoriipola elektromagnetycznego itechniki mikrofalowej. Kilka lat temu zainteresował się palindromami i obecnie jest ich czołowym twórcą. Od 2005 roku wydano piętnaście książek z jego palindromami. Siedem z nich to autorskie zbiory:Gór ech chce róg,Zagwiżdż i w gaz,Zaradny dynda raz,Żartem dano nadmetraż,Raz czart – raz czar,Elf układał kufle,A guru ruga – każdy zawiera tysiąc palindromów. KsiążkaMoże jeż łże jeżom zawiera fraszki różnych autorów z jego palindromami. W książceKobyła ma mały bok Morawski opisał historię polskich palindromów, z kolei książkiAga naga orazTrafili, popili, fart to małe antologie palindromów erotycznych i pijackich. PublikacjeA kilku tu klika,Wór mrów iListy palindromisty zawierają palindromy i inne gry słowne[5].
Tadeusz Morawski wygłosił ponad sto odczytów o palindromach. Jest autorem trzech megapalindromów. Najdłuższy z nich liczy 33 tys. liter, a jego najdłuższy palindrom-wiersz – 4400 liter. Z wiersza tego można utworzyć ponad miliard miliardów krótszych rymowanych palindromów. Jego niekomercyjna strona www.palindromy.pl miała już osiem milionów wywołań[5].
A car: „Bojarom rady róg od imago nacinaj i piel!” – a je jeża, i nawraca masona i suka złowi pensa; ja na to „Do gęby ryż, o bracia moi, włóżmy tym umytym żółwiom, a i car boży rybę – Godota na jasne piwo łzą kusi (a nosa ma car Wania, że jej!...) – ale i, pijanica, nogami do góry darmo raj obraca!”[9].
Na prowadzonej przez siebie stroniewww.palindromy.plTadeusz Morawski umieścił najdłuższy na świecie palindrom, mający ponad 33 tysiące liter (dotychczas najdłuższym był palindrom angielski mający około 17 tys. liter)[10].
Palindromami mogą być liczby w danymsystemie liczbowym, od najprostszych, dwucyfrowych, począwszy. Każdy palindrom liczbowy wsystemie dziesiętnym złożony z parzystej liczby cyfr jest podzielny przez 11 (np. 279972:11=25452).
Dowód: Oznacza się wielokrotną powtórkę jakiejś grupy cyfr przez nawias z indeksem, np. 120101014=12(01)34. Każdą liczbę postaci xn=1(0)2n1 można zapisać matematycznie jako xn=(9)2n1+10=(99)n0+11=11×((90)n+1), liczby te są więc zawsze podzielne przez 11. Dowolny palindrom o parzystej liczbie cyfr można zapisać jako sumę liczb xn (np. 279972=2x2+70x1+900x0), więc palindromy takie jako sumy wielokrotności 11 są także podzielne przez 11.
Ogólnie dlasystemu o podstawien palindromy o parzystej liczbie cyfr są podzielne przezn+1[potrzebny przypis].
Nazwąaibofobia określa się lęk przed palindromami. Takie zaburzenie lękowe w rzeczywistości nie istnieje i jest jedynie formą żartu. Wyrażenieaibofobia samo w sobie też jest palindromem.
