Pańszczyzna (inaczejrobocizna[2]) – w okresiefeudalizmu formarenty feudalnej świadczonej przezchłopów na rzecz właściciela ziemskiego, z tytułu jego zwierzchniego prawa własności do ziemi[3], w wymiarze ustalonym jednostronnie przez niego, bądź według norm zwyczajowych lub prawnych[4][5][6]. Pierwotnie podstawą odrabiania pańszczyzny było posiadanie przez chłopów gospodarstw na ziemiach pańskich, później świadczenie wynikało z samegopoddaństwa, na podstawie którego do odrabiania pańszczyzny zmuszono nawet chłopów nieposiadających ziemi[7][8]. Uzupełniająca konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa, podpisana 7 września 1956 roku w Genewie wymieniała pańszczyznę w ramach instytucji i praktyk zbliżonych doniewolnictwa[9]. Pańszczyzna występowała też w ukrytej formie i wykonywana była w ramach:darmoch,powabów inajmu przymusowego[10][11]. Z powodu wzrostu pańszczyzny do 6-7 dni w tygodniu, z absurdalnymi przypadkami w których chłop w ramach pańszczyzny musiał odpracować 12 pańszczyźnianych dniówek w tygodniu, pod koniec XVIII wieku cesarzJózef II Habsburg ograniczył wmonarchii HabsburgówRobotpatentem maksymalny wymiar pańszczyzny do 3 dni w tygodniu[12].
Historia pańszczyzny sięga czasów starożytnych (Grecja, Rzym). W Europie zachodniej występowała już w VII wieku[6] i wykształciła się w okresie feudalnym, po czym powoli zaczęła zamierać w wyniku przechodzenia naczynsz. Pańszczyzna była głównym czynnikiem powstaniafolwarku pańszczyźnianego, a zwiększanie ucisku pańszczyźnianego doprowadzało dozbiegostwa chłopów[13] i buntów chłopskich na terenie całej Europy.
Osobne artykuły:Powstanie Wata Tylera, Bunt chłopów w Siedmiogrodzie, Powstanie Pugaczowa, Powstanie chłopskie w Siedmiogrodzie i Rabacja galicyjska.Oprócz powstań zbrojnych pańszczyzna powodowała opór chłopski, a sama wieść o ukazie znoszącym pańszczyznę miała wpływ na to, że chłopi na terenie całego Królestwa Polskiego przestali odrabiać pańszczyznę. Bunty na tym tle wybuchały od początku XIX wieku i bardzo często były tłumione przy użyciu wojska. Przykładowo w Rosji w 1859 roku doszło do 91 buntów w 33 guberniach. W 26 przypadkach do stłumienia oporu musiano użyć wojska[14].
Pańszczyzna mogła być wyrażana w różnych formach i mogła dotyczyć nie tylko stanu chłopskiego, trudniącego się rolnictwem, ale również ludzi z innego stanu – jak mieszczaństwo.
Dochodziło oprócz tego do sytuacji, w której bogaty chłop wydzierżawiał kawałek swojej ziemi bezrolnemuchałupnikowi albo komornikowi w zamian za świadczenia pańszczyźniane lub czynszowo-pańszczyźniane[15][16].
Pańszczyznę należy odróżnić odszarwarku. Współcześniepańszczyzna jest pejoratywnym określeniem sytuacji, gdy pracownik pracuje po godzinach bez żadnych dodatków, ponieważ boi się utraty pracy. WedługJana Sowy istotną różnicą między pańszczyzną aniewolnictwem jest to, że w niewolnictwie ludźmi handlowano indywidualnie, a w przypadku pańszczyzny handel prowadzono hurtowo sprzedając całe wsie wraz z przypisanymi do nich chłopskimi rodzinami[17].
Przeciwnikami pańszczyzny byli w Czechachtaboryci[18], a w Polscebracia polscy[19]. Pańszczyzna zaczęła zanikać w Europie od XIV wieku, ale utrzymywała się na niektórych terytoriach, m.in. w środkowej Europie do XIX wieku.
Osobny artykuł:Pańszczyzna w Polsce.W 1816 r. pańszczyzna została zniesiona na obszarzeTowarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego założonego przezStanisława Staszica. Projekt zniesienia pańszczyzny na całym obszarzeKrólestwa Polskiego złożył w 1830 r. w sejmie Królestwa PolskiegoJan Olrych Szaniecki. Projekt jednak został odrzucony przez posłów[26].
Konwencja w sprawie niewolnictwa z 1926 w art. 5 zobowiązuje stronyby praca przymusowa lub obowiązkowa nie pociągała za sobą warunków równoznacznych z niewolnictwem i by byławymagana tylko dla celów publicznych, tam gdzie istnieje dla innych celów powinna zostać zniesiona, a póki istniejebędzie ona stosowana tylko wyjątkowo, za odpowiednim wynagrodzeniem i pod warunkiem, że nie pociągnie za sobą zmiany zwykłego miejsca zamieszkania.
Konwencja Genewska z 1956 zalicza pańszczyznę doinstytucji i praktyk zbliżonych doniewolnictwa, definiując ją jakostan lub sytuacjędzierżawcy, który na mocy prawa, zwyczaju lub porozumienia jest zobowiązany mieszkać i pracować na ziemi stanowiącej własność innej osoby oraz wykonywać pewne określone usługi na rzecz danej osoby niezależnie od tego, czy czynności takie byłyby odpłatne, czy też nie, oraz jest pozbawiony wolności przeprowadzenia zmiany swego stanu[b][27][c]. Konwencja zobowiązuje państwa-strony docałkowitego zniesienia lub uchylenia takich instytucji i praktyk.
Międzynarodowa Organizacja Pracy w art. 3 Konwencji Nr 182 zalicza pańszczyznę do najgorszych formpracy dzieci, które to formy pracy powinny być zakazane[d][28].
| Informacje w projektach siostrzanych |
 Multimedia wWikimedia Commons |
 Definicje słownikowe wWikisłowniku |