Państwo – termin, który odnosi się do różnych aspektów organizacji życia zbiorowego. Może być rozumiany jako:
struktura administracyjna – organizacjaspołeczeństwa regulująca działania jednostek i grup za pomocą własnychnorm prawnych,
organizacja polityczna – wspólnota terytorialna podporządkowanasuwerennej władzy, pojmowanej jako prawomocne stosowanie przymusu lub jako korporacja terytorialna z samorodną władzą zwierzchnią iosobowością prawną,
gwarant praw jednostek – instytucja odrębna od społeczeństwa, powołana w celu ochronyuprawnień obywateli,
Państwo jest przymusową organizacją, wyposażoną w atrybutywładzy zwierzchniej po to, by ochraniać przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi ład, zapewniający zasiedlającej jego terytorium społeczności, składającej się ze współzależnych grup o zróżnicowanych interesach, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów[2].
Państwa są równe pod względem prawnym, mają równe prawa i równą zdolność do korzystania z tych praw oraz mają równe obowiązki. Prawa każdego państwa nie zależą od jego uprawnień do zapewnienia ich wykonywania, ale od samego faktu jego istnienia jako osoby na mocy prawa międzynarodowego[4].
Konwencja była regionalnąumową międzynarodową i ograniczała się jedynie do państw amerykańskich, ale jej zasady zostały uznane w zwyczajowym prawie międzynarodowym. Niektórzy wątpią jednak, czy te kryteria są wystarczające.
Podstawowym problemem państwowości jestuznanie państwa na arenie międzynarodowej, czyli stwierdzenie przez podmiot prawa międzynarodowego faktu istnienia jakiegoś państwa i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych. Przedmiotem uznania może być: państwo,rząd,powstańcy,strona walcząca czynaród. Uznanie państwa może być udzielone bądź indywidualnie przezpodmiot prawa międzynarodowego (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej), bądź kolektywnie przez grupę państw (podobnie jak w przypadku pojedynczego państwa) luborganizację międzynarodową (przyjęcie w poczet członków). Uznanie państwa powinno mieć charakter jednoznaczny i nieodwracalny, choć w praktyce spotyka się przypadki zawieszenia lub zerwania stosunków dyplomatycznych czy wykluczenie członka organizacji.
Konsekwencje uznania państwa: teoria konstytutywna mówi, że państwo istnieje tylko wtedy, gdy jest uznane przez inne państwa, zaś teoria deklaratoryjna twierdzi, że istnienie państwa jest niezależne od uznania go przez inne państwa.
W naukach zajmujących się teorią państwa (politologia) nie ma powszechnie uznanej teorii wyjaśniającej problem powstania organizacji państwowej. W ciągu wieków kształtowały się różnorodne koncepcje dotyczące tego problemu.
Teistyczna – jest to najstarsza teoria, która zakłada, że państwo powstało dzięki działaniu siły nadprzyrodzonej, zamiarowi Bożemu. Modyfikacją tej doktryny jest koncepcjaśw. Tomasza z Akwinu, który twierdził, że odBoga pochodzi idea władzy, natomiast konkretne państwa to dzieło ludzi. Ta koncepcja była popularna wmonarchiach absolutnych i stanowiła uzasadnienie dla nieograniczonej władzymonarchy, jako pochodzącej od Boga. Każde wystąpienie przeciwko władzy traktowane było jako grzech.
Teologiczna – jej twórcą byłśw. Augustyn, który w dziele zatytułowanymDe civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikowałśw. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale wyróżnić można rządy dobre i złe. „Jeżeli rządy nie prowadzą do dobra wspólnego, ale do prywatnego dobra rządzącego lub partii stojącej u władzy, są to rządy niesprawiedliwe i przewrotne” [wedługW. J. Korab-Karpowicz:Historia filozofii politycznej, 2010, rozdz. VI, św. Tomasz z Akwinu, s. 178.]
Patriarchalna – koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dlafeudalnej monarchii.
Patrymonialna – poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi; twórcą jestLudwig von Haller.
Umowy społecznej – zakłada, że państwo jest rezultatem umowy pomiędzy członkami społeczeństwa lub między społeczeństwem a władzą, oraz neguje tezę o Boskim pochodzeniu władzy. Twórcą koncepcji byłThomas Hobbes, a przedstawicielem m.in.Jean-Jacques Rousseau.
Podboju i przemocy – zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijania słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przezLudwika Gumplowicza.
Solidarystyczna – twórcą byłÉmile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami.
Psychologistyczna – twórcą byłLeon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych – bezpieczeństwa,afiliacji, dominacji.
Marksistowska – zakłada, że państwo powstało w wyniku rozpaduwspólnoty pierwotnej, w której panowaławspólna własność narzędzi i środków, na klasy, co nastąpiło głównie w wyniku powstania własności prywatnej. Przewaga ekonomiczna pozwoliła klasom posiadającym własność zdobyć władzę. To doprowadziło do powstania państwa, które ma utrwalać panowanie klas posiadających. Autorami tej koncepcji byliKarol Marks iFryderyk Engels.
Teoria państwa wkatolickiej nauce społecznej – według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli.
Funkcjonalna – dominuje we współczesnejsocjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie formy. Twórca: Aureliusz Augustyn.
Czasami w literaturze spotyka się też pojęcie państwa zróżnicowanego[6], które w swoim składzie posiadaterytorium/terytoria autonomiczne o znacznej szerszej kompetencji lokalnych władz niż pozostałe jednostki administracyjne tego państwa.
Zgodnie z typologią państw w ujęciu marksistowskim „typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz podobny status ludzi” (E. Zieliński). Na podstawie tej definicji wyróżnia się 4 podstawowe typy państw, odpowiadająceformacjom społecznym:
Państwo niewolnicze – cechuje je występowanie właścicieliniewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i mającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.
Państwo feudalne – występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np.rycerstwa,duchowieństwa). Stosunki zwierzchnik – podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.
Państwo kapitalistyczne – charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, leczgrupy społeczne korzystają z formalnie równych praw. Państwa tego typu dzieli się na:
Państwo socjalistyczne – charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tuspołeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach. Istotną różnicą pomiędzy państwami kapitalistycznymi a socjalistycznymi, jest forma własności – w państwach kapitalistycznych większość dóbr skupiona jest w rękach tzw. klasy średniej oraz wyżej, w krajach socjalistycznych własność jest domeną państwa, rozumianego jako prawny przedstawiciel całego narodu i ogółu żyjących w nim obywateli.
Państwo jest organizacją polityczną. Sensem jego istnienia, osią jego zainteresowania jest rządzenie społeczeństwem. Jest organizacją globalną, rządzącą całym społeczeństwem.
Państwo jest organizacją przymusową; ma monopol terytorialny na stanowienie i wykonywanie prawa. Normy prawne pochodzące od państwa mogą być w razie chęciaparatu państwowego wymuszone fizycznie. Państwo ma monopol na stosowanie przemocy w celu pozyskania środków na swoje finansowanie – w razie niepłaceniapodatków państwo może użyć przemocy fizycznej, aby wymusić ich zapłacenie.
Biorąc pod uwagę zasięg przestrzenny aktywności państwa, można wyróżnić dwie jego funkcje[9]:
wewnętrzna – obejmuje działania, które mają zagwarantowaćbezpieczeństwo i ład w kraju. W ramach realizacji tej funkcji można wyróżnić działalność:
prawodawczą – tworzenieprawa, które obowiązuje na terytorium państwa,
porządkową – podejmowanie działań, które zapewniają porządek na terytorium państwa,
administracyjną – zarządzanie przez odpowiednieorgany państwowe określonymi dziedzinami życia publicznego,
socjalną – dążenie państwa do zapewnienia obywatelomminimum egzystencji, walka zbezrobociem oraz starania o poprawę warunków pracy,
kulturalną – działalność państwa w zakresie wspieraniabadań naukowych, rozwoju oświaty i kultury, ochrony zabytków i promocjikultury za granicą,
gospodarczo-organizatorską – polega na zarządzaniu przez państwogospodarką oraz na oddziaływaniu na nią. Państwo stara się promować gospodarkę w świecie, chronić ją przed nieuczciwą konkurencją oraz stwarzać warunki dla jej rozwoju.
zewnętrzna – obejmuje aktywność międzynarodową państwa,stosunki z innymi państwami, działalność w organizacjach międzynarodowych, co ma na celu ochronę suwerenności zewnętrznej państwa. Organami, które realizuję tę funkcję są m.in.służby dyplomatyczne iwojsko.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
↑Państwoin statu nascendi;Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę
