Symbole, którymi określa się płeć: po lewej – osobnik żeński, po prawej – osobnik męski
Płeć – zespół cech budowy o charakterze struktur, funkcji i zachowań pozwalających na sklasyfikowanie organizmów według roli w procesie rozmnażania na męskie i żeńskie[1][2].
Rozmnażanie płciowe polega na połączeniu i zmieszaniu cechgenetycznych: wyspecjalizowanekomórki zwanegametami łączą się, aby stworzyć potomstwo, które odziedziczy cechy po każdym z rodziców. Samce produkują najczęściej małe gamety (plemniki u zwierząt; pyłek w roślinach nasiennych), podczas gdy samice produkują duże gamety (komórki jajowe). Poszczególne organizmy, które produkują zarówno męskie, jak i żeńskie gamety, określane są mianemhermafrodytycznych[3]. Gamety mogą być identyczne w formie i funkcji tzw.izogamia, ale w wielu przypadkach asymetria rozwinęła się w taki sposób, że istnieją dwa różne rodzaje gamet, tzw.anizogamia.
Wśród ludzi i innych ssaków, samce zazwyczaj nosząchromosom Y i X (XY), podczas gdy samice noszą zazwyczaj dwachromosomy X (XX), które są elementamisystemu determinacji płci XY. U innych zwierząt mogą występować odmienne systemy determinacji płci, takie jak system ZW u ptaków, system X0 u owadów oraz rozmaite systemy środowiskowe, na przykład u skorupiaków. Grzyby mogą mieć również bardziej złożone systemy krzyżowania alleli, gdzie płeć nie może być ściśle opisana jako męska, żeńska lub hermafrodytyczna, zwana u ludzi interseksualizmem[4].
Błazenki (Amphiprion) są hermafrodytami sekwencyjnymi: najpierw rozwijają się samce, a później największe i najsilniejsze z nich stają się samicami.
Mieszaniegenów poprzezmejozę i połączeniegamet jest mechanizmem powszechnie występującym ueukariotów. Liczne organizmy jednokomórkowe wytwarzają gamety o tej samej wielkości. Zjawisko to nazywane jestizogamią. Większość organizmów wielokomórkowych wytwarza gamety różnej wielkości, co nazywane jestanizogamią. W tym przypadku często istnieją dwie odrębne płcie, żeńska gdy osobnik wytwarzakomórki jajowe i męska, gdy osobnik wytwarzaplemniki. Anizogamia wyewoluowała niezależnie u wielu linii eukariotów. Występuje uprotistów oraz jest powszechna w królestwie roślin i zwierząt. Niektóre gatunki mają zarówno żeńskie, jak i męskie organy płciowe. Około 94% roślin kwiatowych to gatunki obupłciowe. U zwierząt obojnactwo jest rzadsze i występuje u około 5% gatunków.Hermafrodytyzm może mieć charakter sekwencyjny, kiedy osobnik zmienia płeć podczas życia lub jednoczesny, gdy osobnik ma w tym samym czasie organy płciowe żeńskie i męskie. Ze względu na niezależne wykształcenie płci u różnych grup systematycznych, są determinowane na wiele sposobów. Płeć może być determinowana przez środowisko (temperatura, pH, interakcje społeczne, sezonowość), genotypowo (w tym różne rodzaje chromosomowej determinacji płci), cytoplazmatycznie (przez pasożyty wewnątrzkomórkowe lub mitochondria). Możliwa jest także determinacja płci poprzez haploidalność do której dochodzi w wyniku działania promieniowania UV, braku zapłodnienia jak lub eliminacji genomu ojcowskiego. Zróżnicowanie sposobu wykształcania płci jest na tyle duże, że odmienne sposoby mogą występować u blisko spokrewnionych gatunków, a nawet u różnych populacji w obrębie tego samego gatunku[5].
Płeć roślin jest determinowana genetycznie i określa zdolność do wytwarzania gamet męskich lub żeńskich. Możliwe jest wytwarzanie obu typów gamet przez jednego osobnika –obupłciowość. Uroślin nasiennych kwiaty mogą zawierać organy męskie i żeńskie, kwiaty męskie i żeńskie mogą znajdować się na jednej roślinie (jednopienność), kwiaty męskie i żeńskie mogą występować na różnych osobnikach (dwupienność). U gatunków dwupiennych mogą występować osobniki z kwiatami obupłciowymi oraz kwiatami męskimi (androdiecja) albo kwiatami żeńskimi (ginodiecja)[1]. Istnieją także gatunki roślintrójpienne (triecja), u których występują osobniki z kwiatami obupłciowymi, kwiatami męskimi i kwiatami żeńskimi[6].
Dotychczas nie udało się sklonować genów odpowiedzialnych za determinację płci u roślin dwupiennych. Wiadomo, że płeć roślin determinowana jest genetycznie, epigenetycznie oraz fizjologicznie. U gatunku modelowego, wykorzystywanego w badaniach nad determinacją płci roślin –papai, za płeć odpowiada układ chromosomów XY. Roślina ta wykazuje trójpienność. U osobników męskich występuje chromosom Y, a u osobników obupłciowych Y(h)[7].
U zwierząt w odniesieniu do organizmów płci męskiej stosuje się określeniasamiec, a w odniesieniu do organizmów płci żeńskiejsamica[8] a w przypadkuludzi odpowiedniomężczyzna ikobieta[9].
W rozmnażaniu płciowym mogą uczestniczyć wyspecjalizowane komórki zwanegametami. U zwierząt tkankowych w wytwarzaniu gamet i umożliwianiu zapłodnienia specjalizują się określoneukłady narządów – narządy rozrodcze, narządy płciowe.
Determinacja płci przez haploidalność dotyczy około 20% gatunków zwierząt, w tym około 200 tys. owadów należących dobłonkoskrzydłych[10]. U pszczół samice rozwijają się z zapłodnionych jaj, a samce z jaj niezapłodnionych. O płci decyduje locus CSD (ang. complementary sex determiner). Samice są heterozygotyczne. Z zapłodnionych jaj homozygotycznych powstają larwy samców, są one jednak szybko zjadane przez robotnice. W ten sposób dojrzałe samce są zawsze hemizygotyczne. Zarówno robotnice, jak i królowa są samicami, a o możliwości rozmnażania decyduje rodzaj pokarmu, którym karmione są larwy[11].
Istnieją gatunki, zwłaszcza uryb, których osobniki, w określonych warunkach mogą zmieniać płeć.
Ludzie i większość innych ssaków ma system determinacji płci XY: chromosom Y przenosi czynniki odpowiedzialne za wyzwalanie rozwoju samców, czyniąc determinację płci XY głównie na podstawie obecności lub braku chromosomu Y. Tak więc ssaki XX są typowo samicami, a XY typowo samcami. Osoby z XXY lub XYY to mężczyźni, podczas gdy osoby z X i XXX to kobiety[12].
Determinacja płci XY występuje w innych organizmach, w tym w muszce owocowej i niektórych roślinach.
W niektórych przypadkach to liczba chromosomów X decyduje raczej o płci niż obecność chromosomu Y.
U muszki owocowej (Drosophila melanogaster) osobniki z XY to samce, a osobniki z XX to samice; jednak osobniki z XXY lub XXX mogą być również samicami, a osobniki z X mogą być samcami[13].
Płećczłowieka, czyli cecha, która określa, że w okresie płodnym dany organizm produkuje plemniki, czy komórki jajowe, zdeterminowana jest genetycznie[14] – o wystąpieniu płci męskiej decydujegen SRY[15]. Kluczowy okres dla warunkowania płci przypada pomiędzy 7. a 20. tygodniem życia płodu[16].
Współcześnie do określenia płci człowieka stosuje się następujące kryteria[17]:
płeć chromosomalna (genotypowa) – mężczyźni mająkariotyp 46,XY, a kobiety 46,XX (występują również kariotypy z zaburzoną konfiguracjąchromosomów płci)[17]
płeć wewnętrzna (gonadoforyczna) – obecność pierwotnych dróg gonadalnych (u płci męskiej zprzewodów Wolffa wykształcają sięnasieniowody, a u płci żeńskiej zprzewodów Müllera wytwarzane sąjajowody, macica oraz dystalna część pochwy)[17]
płeć zewnętrzna – zewnętrzne narządy płciowe,prącie u mężczyzn i srom u kobiet[17]
płeć fenotypowa (somatotypowa, biotypowa) – drugorzędne i trzeciorzędnecechy płciowe występujące u dorosłego osobnika[17]
płeć metaboliczna – aparat enzymatyczny charakterystyczny dla niektórych systemów metabolicznych[17]
płeć socjalna (metrykalna, prawna) – mająca wyznaczać pełnienie roli męskiej lub żeńskiej, wyznaczana na podstawie zewnętrznych narządów rozrodczych po urodzeniu[17]
płeć mózgowa – zróżnicowanie się mózgu w zakresie endokrynnej czynności podwzgórza i przysadki mózgowej[17]
płeć psychiczna – identyfikacja z płcią męską lub żeńską, poczucie przynależności do określonej płci[17].
Dla każdego wymienionego wyżej kryterium mogą występować transpozycje. W rzadkich sytuacjach, gdy nie wszystkie powyższe kryteria są jednoznaczne, możliwy jest problem z dokładnym stwierdzeniem, czy dana osoba jest kobietą czy mężczyzną[17].
Kulturowo uznaje się także istnienie tzw. trzeciej płci[24] – jest to określenie wszelkich przypadków, gdy osoba nie jest uznawana ani przez siebie, ani przez społeczeństwo za kobietę ani mężczyznę, także gdy dana kultura wyróżnia więcej płci niż trzy. Kulturowo także czwarta[24], piąta[25] i więcej płci. Za trzecią płeć uznaje się m.in.hidźra wIndiach[26].
↑abJanJ.StrzałkoJanJ.,BogdanB.JackowiakBogdanB.,Słownik terminów biologicznych, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2006,ISBN 83-232-1603-7,OCLC69286233 [dostęp 2023-01-25]. Brak numerów stron w książce
↑Purves,William K. (WilliamW.K.(W.Kirkwood)William K. (WilliamW.K.(W.,1934-,Life, the science of biology, wyd. 6th ed, Sunderland, MA: Sinauer Associates, 2001,ISBN 0-7167-3873-2,OCLC45064683 [dostęp 2019-09-16], Cytat: „A single body can function as both male and female. Sexual reproduction requires both male and female haploid gametes. In most species, these gametes are produced by individuals that are either male or female. Species that have male and female members are called dioecious (from the Greek for ‘two houses’). In some species, a single individual may possess both female and male reproductive systems. Such species are called monoecious („one house”) or hermaphroditic.”. Brak numerów stron w książce
↑Boddy,Lynne,Money,NicholasN.P.NicholasN.,The fungi, Third edition, Waltham, MA, s. 115,ISBN 978-0-12-382035-8,OCLC932528410 [dostęp 2019-09-16].
↑Doris Bachtrog, Judith E. Mank, Catherine L. Peichel, Mark Kirkpatrick i inni. Sex Determination: Why So Many Ways of Doing It?. „PLoS Biology”. 12 (7), s. e1001899, 2014.DOI:10.1371/journal.pbio.1001899.
↑Rishi Aryal, Ray Ming. Sex determination in flowering plants: Papaya as a model system. „Plant Science”. 217–218, s. 56–62, 2014.DOI:10.1016/j.plantsci.2013.10.018.
↑Martin Beye, Martin Hasselmann, M.Kim Fondrk, Robert E Page i inni. The Gene csd Is the Primary Signal for Sexual Development in the Honeybee and Encodes an SR-Type Protein. „Cell”. 114 (4), s. 419–429, 2003.DOI:10.1016/S0092-8674(03)00606-8.
↑Hake L., O’Connor C. Genetic Mechanisms of Sex Determination. „Nature Education 1(1):25”, 13 Sty 2021.brak numeru strony
↑Mała encyklopedia medycyny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 920.ISBN 83-0106177-4.
↑P. Berta, J.R. Hawkins, A.H. Sinclair, A. Taylor i inni. Genetic evidence equating SRY and the testis-determining factor. „Nature”. 348 (6300), s. 448–450, Nov 1990.DOI:10.1038/348448A0.PMID:2247149.
↑Madison-Amy,M.A.,WebbMadison-Amy,M.A.,,A reflective guide to gender identity counselling, London,ISBN 978-1-78450-733-6,OCLC1090283924 [dostęp 2019-07-18]. Brak numerów stron w książce
↑Claire Ruth.C.R.WinterClaire Ruth.C.R.,Understanding transgender diversity : a sensible explanation of sexual and gender identities, [Place of publication not identified]: Claire Ruth Winter, 2010,ISBN 978-1-4563-1490-3,OCLC703235508 [dostęp 2019-07-18]. Brak numerów stron w książce
AleksandraA.JodkoAleksandraA. (red. nauk.),Tabu seksuologii – wątpliwości, trudne tematy, dylematy w seksuologii i edukacji seksualnej, Warszawa:Wydawnictwo SWPS Academica, 2008, s. 45–46,ISBN 978-83-89281-54-8.
GrażynaG.Jarząbek-BieleckaGrażynaG.,Znaczenie zaburzeń rozwoju płci gonadoforycznej w medycynie seksualnej, „Seksuologia Polska”, 10 (2), 2012, s. 70–75,ISSN1731-6677.
.svg)
_613.jpg)
