Otwarcie szachowe – początkowa fazapartii szachów, zwana równieżdebiutem. W większości szachowych partii można wyróżnić jej trzy fazy: otwarcie (debiut),grę środkową ikońcową. Zazwyczaj trudno jest jednoznacznie określić, kiedy kończy się otwarcie, a zaczyna gra środkowa. Można przyjąć w uproszczeniu, że otwarcie to kilkanaście lub dwadzieścia kilka pierwszych posunięć w partii.
Istnieje cała obszerna teoria na temat otwarć szachowych, np.The Oxford Companion to Chess (ang. Oksfordzki niezbędnik szachowy) podaje 1327 nazwanych i opisanych otwarć i wariantów[1] . Obejmuje ona takie zagadnienia, jak:
- kontrola centrumszachownicy
- szybkie i spójne rozwijanie figur szachowych
- tworzenie prawidłowej struktury pionów
- zapewnienie ochrony króla
Debiuty tradycyjnie dzieli się na:
- otwarte – które zaczynają się od ruchu pionem1.e4 a czarne odpowiadają symetrycznym ruchem1...e5
- półotwarte – w których po ruchu białych1.e4 następuje inna niż1...e5 odpowiedź czarnych
- zamknięte – w których białe zaczynają ruchem innym niż1.e4
Konkretne rodzaje debiutów posiadają nazwy tradycyjne takie jakpartia hiszpańska lub pochodzące od szachistów, którzy albo je wymyślili, albo szczególnie sobie upodobali, takie jak np.obrona Alechina.
Teoria otwarć opiera się na doświadczeniach wielu pokoleń szachistów i analizie milionów partii szachowych.Arcymistrzowie znają wybrane otwarcia wraz z pobocznymi wariantami nawet do trzydziestego posunięcia. Nie znaczy to, że można nabyć takie umiejętności poprzez proste zapamiętanie sekwencji posunięć, ponieważ liczba wariantów jest zbyt duża. Mistrzowska biegłość w rozgrywaniu otwarć wymaga wieloletnich żmudnych studiów i zbierania doświadczeń w grze praktycznej.
Teoria otwarć szachowych ma pięćsetletnią tradycję. Pierwsze podręczniki szachoweLuisa Luceny iPedra Damiana z przełomuXV iXVI wieku zawierały opisy stosowanych ówcześnie otwarć i ogólniejsze wskazówki dotyczące rozgrywania początkowej fazy partii. ManuskryptyGioachina Greca z początkuXVII wieku to bogaty zbiór różnych otwarć, który dziś nazwalibyśmy przeglądem pułapek debiutowych. Do końcaXIX wieku mistrzostwo w grze szachowej pojmowano głównie jako umiejętność przeprowadzenia szybkiego kombinacyjnego ataku, co miało swoje odzwierciedlenie w sposobie rozgrywania debiutów.
Idee gry pozycyjnej, stosowane w praktyce przez pierwszego oficjalnegomistrza świataWilhelma Steinitza zrewolucjonizowały ogólne rozumienie szachowego otwarcia. W latach dwudziestychXX wieku duży wpływ na rozwój teorii debiutów mielihipermoderniściAron Nimzowitsch iRichard Réti, których szachowe podręczniki miały niemal naukowy charakter. Wiele w tej dziedzinie współczesne szachy zawdzięczają kolejnym mistrzom świata, zwłaszczaMichaiłowi Botwinnikowi iGarriemu Kasparowowi, znanym z niezwykle starannego i kreatywnego przygotowania debiutowego.
W drugiej połowie XX wieku wzrastająca liczba szachowych publikacji oraz rozegranych partii w coraz liczniejszych turniejach szachowych spowodowała lawinowy przyrost dogłębnie przeanalizowanych wariantów. Gruntowne opanowanie tej wiedzy przez jednego człowieka stało się niemożliwe. Dzisiaj tylko najwybitniejsi arcymistrzowie mogą stawić czołaprogramom komputerowym, które korzystają z dorobku pokoleń zapisanego cyfrowo w ichksiążkach otwarć.
W praktyce turniejowej pierwsze posunięcia w partii są zazwyczaj wykonywane dość szybko. Szachiści mają przygotowane zestawy otwarć i wariantów, w których czują się biegli i dążą do skierowania przebiegu gry na tory sobie dobrze znane. Zestaw otwarć, które szachista gra najczęściej nazywamy jegorepertuarem debiutowym. Na wyższym poziomie mistrzowie, znając repertuar debiutowy swoich przeciwników, przygotowują konkretne warianty przeciw konkretnym rywalom. Czasami próbują zaskoczyć przeciwników posunięciem, które wcześniej nie było znane w praktyce, dokładnie przeanalizowanym w zaciszu domowym. Takie nowe posunięcie, które otwiera nowe możliwości w znanym otwarciu nazywa sięnowinką. Doświadczeni mistrzowie dysponują również bogatym repertuarem pułapek debiutowych, skutecznych przeciw słabszym graczom.
Pomimo wielkiej różnorodności sposobów rozgrywania otwarć główne cele początkowej fazy gry pozostają wspólne dla różnych wariantów. Oczywiście, celem zasadniczym, podobnie jak w każdej fazie gry, jest niedopuszczenie dozamatowania własnegokróla i unikanie strat materialnych. Zakładając jednak, że szachiści nie popełniają podstawowych błędów skutkujących zbyt szybkim zakończeniem partii, można wyszczególnić cztery zasadnicze cele, do realizacji których powinni oni dążyć rozgrywając otwarcie. (W przykładach zastosowanoszachową notację algebraiczną).
W początkowej pozycji figury są schowane zapionami i mają bardzo ograniczone możliwości działania. Zasadniczo wszystkie figury są relatywnie silniejsze, gdy mogą operować w centrum szachownicy, zatem w początkowej fazie partii należy je jak najszybciej wyprowadzić z pierwszej (ósmej) linii. Nazywa się torozwijaniem figur. W pierwszej kolejności do walki wkraczają lekkie figury, czyliskoczki igońce. Skoczki najczęściej rozwija się na polaf3 ic3 (f6 ic6), rzadziej nad2 ie2 (d7,e7). W celu uwolnienia gońców należy wykonać posunięcia pionamie id. Alternatywnie gońce można rozwijać na główne przekątne, np. po ruchu pionemg3, białopolowy goniec zajmuje poleg2. Ten manewr nazywa sięfianchetto.
Hetman rzadko wkracza do centrum w debiucie, ponieważ jako najcenniejsza figura jest narażony na ataki lekkich figur i pionów przeciwnika. Często hetman zajmuje pozycję na drugiej (siódmej) linii. Po wykonaniuroszadywieże wspierają się nawzajem i najkorzystniej jest je ustawić w otwartych lub półotwartych kolumnach (takich, w których nie ma pionów lub są tylko piony przeciwnika), ewentualnie w tych kolumnach, które szachista zamierza otworzyć. Im szybciej wszystkie figury zostaną rozwinięte, tym większą siłę będą stanowić, zatem w debiucie unika się w miarę możliwości kilkakrotnych ruchów tą samą figurą.
| a | b | c | d | e | f | g | h | |
| 8 | | 8 |
| 7 | 7 |
| 6 | 6 |
| 5 | 5 |
| 4 | 4 |
| 3 | 3 |
| 2 | 2 |
| 1 | 1 |
| a | b | c | d | e | f | g | h | |
Od pierwszych posunięć w partii trwa zażarta walka między stronami o dominację w centrum szachownicy. Przewaga w centrum pozwala umieszczać tam swoje figury lub przemieszczać swobodnie figury po całej szachownicy. Ustawienie własnych pionów w centrum krępuje siły przeciwnika i ogranicza mobilność jego figur, zatem w debiucie dąży się do ustawienia pionów na polache4 id4 (czarnych pionów nae5 id5) i wsparcia ich figurami, by mogły utrzymać swoje pozycje. Jest to cel tzw.klasycznych otwarć.
Alternatywnie można pozwolić przeciwnikowi na zajęcie centralnych pól i atakować je figurami, by rozbić centrum przeciwnika i dopiero wówczas opanować je własnymi pionami. Tę koncepcję zaproponowalihipermoderniści. Prowadzi ona donowoczesnych otwarć, takich jak obrona Alechina:1.e4 Sf6 2.e5 Sd5 3.d4 d6 4.c4 Sb6 5.f4 – diagram obok. Białe chwilowo mają ogromną przewagę w centrum, jednak czarne mają nadzieję rozbić strukturę pionów w centrum i wykorzystać wyeksponowaną pozycję białych pionów.
Początkowa pozycja króla na środku pierwszej (ósmej) linii jest wyeksponowana na ataki przeciwnika, zwłaszcza po wysłaniu pionówd ie do walki o centrum. W ogromnej większości otwarć dąży się do wykonania roszady, która umieszcza króla w bezpieczniejszym miejscu, schowanego na skrzydle za pionami i bronionego przez wieżę (czasami dodatkowo przez gońca). Roszada ma dodatkową zaletę – umożliwia szybkie rozwinięcie wieży i połączenie wież na pierwszej (ósmej) linii.
| a | b | c | d | e | f | g | h | |
| 8 | | 8 |
| 7 | 7 |
| 6 | 6 |
| 5 | 5 |
| 4 | 4 |
| 3 | 3 |
| 2 | 2 |
| 1 | 1 |
| a | b | c | d | e | f | g | h | |
Opisane powyżej trzy cele debiutu stanowią elementarną podstawę wiedzy o otwarciach szachowych. Szachiści o pozycyjnym stylu gry eksponują czwarty aspekt otwarcia – zachowanie prawidłowej struktury własnych pionów. W debiucie należy unikać powstawania pozycyjnych słabości w rodzajuzdwojonych pionów w jednej kolumnie,izolowanych pionów (takich, które nie mają przyjacielskich pionów w sąsiednich kolumnach) lubodstałych pionów (osamotnionych pionów, których sąsiedzi zawędrowali zbyt daleko do przodu). Nie zawsze jednak musi być to słabość. W niektórych debiutach celowo zdwaja się piony aby otworzyć linię dla wieży. Czasem nie powinno się też brać "darmowych" pionów, właśnie ze względu na otwarcie linii.
Wiele otwarć bazuje na idei wczesnego osłabienia struktury pionów przeciwnika. Przykładowo, w wariancie Winawera w obronie francuskiej (1.e4 e6 2.d4 d5 3.Sc3 Gb4 4.e5 c5 5.a3 Gxc3 6.b:c3 – diagram obok) czarne dobrowolnie wymieniają swego gońca na skoczka (para gońców przy równowadze materialnej daje pewną przewagę w grze końcowej) oraz oddają białym nieco przestrzeni w zamian za stworzenie istotnych słabości w ich strukturze pionowej.
Tradycyjny podział otwarć szachowych rozróżnia debiuty otwarte, półotwarte i zamknięte w zależności od pierwszego posunięcia. Te nazwy rodzajów debiutów są nieco mylące, ponieważ sugerują, że w niektórych debiutach szybko dochodzi do otwarcia pozycji, w innych pozycja długo pozostaje zamknięta (otwarta pozycja charakteryzuje się brakiem pionów w centrum i otwartymi do ataku kolumnami). O ile to stwierdzenie jest prawdziwe, o tyle nie przystaje do tradycyjnego podziału debiutów.
W wielu wariantach debiutów otwartych nie dochodzi do szybkiego otwarcia pozycji. I odwrotnie, niektóre warianty debiutów zamkniętych charakteryzują się szybkim otwarciem pozycji. Przykładowo, w obronie skandynawskiej, która nominalnie należy do debiutów półotwartych, czarne od pierwszego posunięcia dążą do otwarcia pozycji. Należy zatem nazwy rodzajów debiutów traktować umownie.
Otwartymi nazywamy wszystkie debiuty, w których białe zaczynają ruchem1.e4 a czarne odpowiadają symetrycznym ruchem1...e5. Wśród debiutów otwartych są klasyczne otwarcia:
Debiuty, w których po ruchu białych1.e4 następuje inna niż1...e5 odpowiedź czarnych noszą nazwę półotwartych. Najbardziej popularne debiuty półotwarte:
Debiuty zamknięte charakteryzują się innym niż1.e4 pierwszym ruchem białych. Debiuty zamknięte to, między innymi:
Ze względu na rosnącą liczbę znanych wariantów tradycyjny podział otwarć jest niewystarczający do precyzyjnego ich usystematyzowania.Encyklopedia otwarć szachowych wprowadziła inny, bardziej precyzyjny sposób kodowania rodzajów debiutów.
Trudności w kodyfikacji otwarć szachowych sprawia fakt, że czasami do tej samej pozycji na szachownicy dochodzi się poprzez zastosowanie różnej kolejności posunięć. Taka sytuacja nazywana jesttranspozycją otwarcia.
- Piotr Kaczorowski,Anatol Łokasto,Współczesna encyklopedia debiutów T.2, Wydawnictwo "Piotruś", Warszawa 1999,ISBN 83-905002-5-7
- Mark Dworecki,Artur Jusupow,Sekrety debiutowego przygotowania, Wydawnictwo RM, Warszawa 2006,ISBN 83-7243-502-2
- Jerzy Konikowski,Gram 1.e4! : kompletny repertuar debiutowy białymi, Wydawnictwo "Piotruś", Warszawa 1999,ISBN 83-905002-4-8
- Piotr Kaczorowski,Anatol Łokasto,Współczesna encyklopedia debiutów T.1, Wydawnictwo "Piotruś", Warszawa 1999,ISBN 83-905002-5-6
- Jerzy Konikowski,Jan Piński,Szybki kurs debiutów, Wydawnictwo Szachowe Penelopa, Warszawa 2006,ISBN 83-86407-38-7
- Jerzy Konikowski,Szybki kurs debiutów w praktyce, Wydawnictwo Szachowe Penelopa, Warszawa 2006,ISBN 83-86407-64-6
- Kenneth Whyld, David Hooper: The Oxford Companion to Chess. Wyd. 2. Oxford University Press, 1992, s. 461–480.ISBN 978-0-19-280049-7. (ang.).
