Orzeł cesarski[4] (Aquila heliaca) – gatunek dużegoptaka drapieżnego z rodzinyjastrzębiowatych (Accipitridae). ZamieszkujeEurazję; część populacji zimuje w północno-wschodniej i wschodniejAfryce. Jest narażony na wyginięcie.
Jest togatunek monotypowy[7][6]. Dawniej do tego gatunku zaliczano też orły, których izolowane populacje występują naPółwyspie Iberyjskim i wMaroku, obecnie wydzielane w osobny gatunek –orła iberyjskiego (Aquila adalberti)[7][8]. Populacje ze wschodu zasięgu wydzielano niekiedy do podgatunkuricketti, ale nie jest on obecnie uznawany[7].
Do Polski zalatuje rzadko[9] przeważnie w kwietniu i maju, a rzadziej jesienią, pomimo że gniazduje u naszych południowych sąsiadów[10] (do końca 2021 roku odnotowano łącznie 115 stwierdzeń, w trakcie których obserwowano 119 osobników; miały one miejsce głównie na południu kraju[11]). WEuropie Środkowej pary lęgowe występują (stan w 2015 roku): wAustrii (6–11 par),Czechach (1–2 pary), naWęgrzech (125–160 par) iSłowacji (35–40 par)[12].
Zdecydowane ubarwienie odróżnia go od innych orłów, choć obserwator musi zobaczyć zestaw charakterystycznych cech w upierzeniu. Podobny do nieco większegoorła przedniego, ale ma szersze i duże skrzydła i krótszy ogon. Samice znacznie większe od samców, jednak między płciami nie ma różnic w ubarwieniu. Wierzch ciała ciemnobrunatny, podobnie skrzydła i tułów, spód nieco jaśniejszy. Na potylicy i karku płowa, żółta plama, białe nieregularne plamy na barkach. Ogon szary i wąski, na jego końcu szeroki ciemny pas. Dziób ciemny, szpony żółte. Podobnie jak inne orły (a w odróżnieniu odbielików łowiących swe ofiary również w wodzie), jegoskok jest opierzony aż po palce. U młodych brak białych plam na barkach, a całe upierzone są w kolorze ochry (jasnobrązowym). Poza tym na piersi i brzuchu widać kreskowanie z jasnym klinem nalotkach I rzędu, u nasady ogona widnieje kremowa plama. Każde pierzenie zwiększa ilość piór ciemnych, a po 3–4 latach są już ubarwione jak ptaki dorosłe. Gdy szybuje, długie skrzydła trzyma poziomo wyprostowane lub lekko wyciąga i unosi lotki ku przodowi, natomiast w locie ślizgowym są one lekko uniesione. W czasie szybowania ma często złożony ogon.
To gatunek południowy. Jego środowiskiem jeststep,lasostep, półpustynie z zaroślamisaksaułu, tereny otwarte graniczące ze starymi drzewostanami – żeruje na polach uprawnych i stepach. Spotkać go można głównie na wyżynach. Orły mogą lęgnąć się zarówno w lasachłęgowych,grądowych, jak i w górskich lasach świerkowych. Nie występuje wysoko w górach, ani gęstych lasach.
Gniazdo ulokowane na dużym, samotnym drzewie, najczęściej na jego szczycie[14], może być widoczne z dużej odległości. Gniazda znajdują się na różnej wysokości nad poziomem morza. Czasami mogą być umieszczone na słupie energetycznym[8][14] bądź na klifie. Tworzą platformę z korzeni i patyków.
Jaja wysiadywane są przez okres około 42–45 dni. Gdy dorosłe ptaki je opuszczają, przykrywają jaja, a gdy są młode, to kładą na nie gałązki, co ma chronić je przed drapieżnikami. Młode wykluwają się w odstępach kilkudniowych. Te słabsze i młodsze często jest zjadane przez starsze pisklę lub ginie z głodu. Pisklęta opuszczają gniazdo po ponad 2 miesiącach – po 60–70 dniach są samodzielne.
Małe i średniej wielkościssaki, padlina, nawet gdy jest już mocno rozłożona, a równieżgady, dużeowady i ptaki oraz ich pisklęta, które lęgną się na ziemi.Poluje na otwartych przestrzeniach, preferując niziny. Ofiar wypatruje w czasie swojego krążącego lotu patrolowego lub też chodząc po ziemi. Łapie zwierzynę o rozmiarach właściwych dla swoich rozmiarów, np.gryzonie (susły i chomiki), dzikie króliki, zające, ptaki krukowate.
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje orła cesarskiego zagatunek narażony (VU –Vulnerable) nieprzerwanie od 1994 roku. Liczebność światowej populacji szacuje się na około 2500–9999 dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy, choć liczebność populacji europejskiej rośnie[3].
W Polsce objętyochroną gatunkową ścisłą[15]. Chroniony również w innych krajach, gdzie występuje. W Europie jest zagrożony wyginięciem, jego zasięg skurczył się. Jest pewną prawidłowością fakt, że wraz ze wzrostem działalności człowieka i jego wpływu na środowisko zmniejszała się liczebność populacji orłów. Na wielu obszarach orły wyginęły, na innych przenosiły się z nizin na bardziej niedostępne tereny górskie, gdzie niewielkie populacje przetrwały do dziś. W ostatnich dziesięcioleciach XX wieku rozpoczęto wdrażanie bardziej wzmożonej ochrony orłów, czego skutkiem jest wzrost ich liczby i wracanie na pierwotne obszary lęgowe. Najbardziej szkodzi mu niszczenie naturalnych siedlisk, obniżenie liczebności populacji małych ssaków oraz prześladowania ze strony człowieka.
Orzeł cesarski należy do tej grupy orłów, od których wziął się podziw człowieka dla jego majestatycznego wyglądu i przez to umieszczanie tych ptaków na samej górze ptasiej hierarchii.
↑abSystematyka i nazewnictwo polskie za:P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (Wersja: 2020-09-23). [w:]Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-28].
↑abMarie Jules CésarM.J.C.SavignyMarie Jules CésarM.J.C.,Système des oiseaux de l'Egypte et de la Syrie, [w:]Description de l'Égypte..., t. 1, Paryż 1809, s. 82, 259–260(fr.).
↑abcdefgMeyburg, B.U. & Kirwan, G.M.: Eastern Imperial Eagle (Aquila heliaca). [w:]del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2013. [zarchiwizowane ztego adresu (2015-08-03)].
↑LarsL.SvenssonLarsL.,KillianK.MullarneyKillianK.,DanD.ZetterströmDanD.,DariuszD.Graszka-PetrykowskiDariuszD.,TadeuszT.StawarczykTadeuszT.,Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Wydanie III zaktualizowane, Przewodnik Collinsa, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 96,ISBN 978-83-7763-647-3 [dostęp 2023-12-29].
↑Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 244.ISBN 83-919626-1-X.
