Organizacje międzynarodowe – niejednorodna grupauczestników stosunków międzynarodowych dzieląca się pod względem statusuprawnomiędzynarodowego namiędzynarodowe organizacje rządowe (ang.International Governments Organizations – IGOs) imiędzynarodowe organizacje pozarządowe (ang.International Non-Government Organizations – INGOs)[1]. Mianem rządowych określa się zorganizowane przez państwo struktury utworzone w celu rozwoju współpracy[2]. Muszą być one związkiem minimum trzech suwerennych państw, posiadać zdefiniowany cel i być powołane zmocy umowy międzynarodowej[2]. Z kolei określenie międzynarodowych organizacji pozarządowych zdefiniowano w rezolucjiRGiS ONZ z 27 lutego 1950 jakoorganizacje działające w sferzestosunków międzynarodowych, które nie zostały utworzone na podstawie umowy międzynarodowej[2]. Ponadto członkostwo w tych organizacjach z natury jest otwarte dla zainteresowanych stron. Ich działalność opiera się na statutach i regulaminach, czyli aktach o charakterze wewnętrznym[2].
Pojawienie się i rozwój organizacji międzynarodowych związany jest z proceseminstytucjonalizacji stosunków międzynarodowych i zmieniającą się pozycją państw w systemie międzynarodowym[3]. Źródeł instytucji arbitrażu międzynarodowego część badaczy dopatruje się już wstarożytnej Grecji[3]. W tym samym okresie powstawały już także związki państw o charakterze religijno-politycznym (tzw.amfiktionie, np.Amfiktionia Delficka) oraz związki o charakterze polityczno-militarnym (tzw.symmachie, np.Związek Peloponeski)[4].
Pierwsze organizacje międzynarodowe w epoce nowożytnej powstały w XIX wieku[5]. Miały one stosunkowo wąski zakres działania i pełniły głównie funkcje natury administracyjnej[5]. W 1850 powstałZwiązek Telegraficzny Państw Niemieckich i Holandii (zastąpiony w 1865 przezMiędzynarodowy Związek Telegraficzny)[5], w roku 1874 –Powszechny Związek Pocztowy, w 1875 –Międzynarodowy Związek Metryczny, w 1883 –Związek Ochrony Własności Przemysłowej, w 1886 –Związek Ochrony Własności Literackiej i Artystycznej, a w 1890 –Międzynarodowe Biuro Publikacji Taryf Celnych[6]. Z racji swego charakteru organizacje te nazywano związkami celowymi lub uniami administracyjnymi[6]. Ich powstanie wiązało się ze zmianą w strukturze systemu międzynarodowego – na przełomie XVIII i XIX wieku pojawiły się bowiem nowe mocarstwa, stopniowo ożywiał się teżhandel międzynarodowy[7]. Ponadto pojawiały się nowe wynalazki, które otwierały możliwość intensyfikacji współpracy gospodarczej na skalę międzynarodową[7]. Aby umożliwić ten proces wypracowano zatem nowe formuły kooperacji między państwami[7]. Np. po wynalezieniumaszyny parowej wzrosła rola transportu morskiego[7]. Z czasem dostrzeżono, że brak regulacji w tym zakresie oznacza duże ryzyko dla dostawców – w 1874 powołano zatemMiędzynarodową Unię Ubezpieczeń Morskich[7]. Z kolei w związku z rozwojem handlu utworzonoMiędzynarodowe Biuro Miar i Wag w 1875, którego zadaniem było m.in. opracowanie jednolitego systemu miar[7]. Innym przykładem była próba standaryzacji obserwacjimeteorologicznych – przejawem tego było powołanieMiędzynarodowej Organizacji Meteorologicznej w 1878 roku[7].
Jednocześnie powstawały także organizacje o charakterze pozarządowym, jak np.Międzynarodowe Biuro Pokoju (1892),Międzynarodowy Komitet Olimpijski (1894), czy teżMiędzynarodowa Rada Pielęgniarek (1899)[8]. Przełom stanowiło zainicjowanie powołaniaLigi Narodów w 1919 – pierwszegosystemu bezpieczeństwa zbiorowego, a zarazem organizacji międzynarodowej o charakterze ogólnym[6]. Była to pierwsza organizacja uniwersalna i zorientowana na kooperację o charakterze politycznym[8]. Stała się ona również oznaką zmiany sposobu myślenia przez część decydentów politycznych – po raz pierwszy w historii nowożytnej uznano, że tego rodzaju forma współpracy może być przede wszystkim szansą skutecznego działania, a nie tylko ograniczeniemsuwerennej woli państw[9].
Poniższa klasyfikacja wraz z przykładami organizacji międzynarodowych opiera się na klasyfikacji dokonanej przezYearbook of International Organization w 2000 roku (dane z okresu 1999–2000)[10]:
- Konwencjonalne organizacje rządowe – 263
- Konwencjonalne organizacje pozarządowe – 4928
- federacje organizacji międzynarodowych – 38
- organizacje o członkostwie uniwersalnym – 436
- organizacje międzykontynentalne – 801
- organizacje regionalne o ograniczonym członkostwie – 3653
- Pozostałe organizacje międzyrządowe – 1823
- Pozostałe organizacje pozarządowe – 7267
- organizacje wydzielające się lub półautonomiczne – 1660
- organizacje specjalistyczne – 2745 International Human Rights Commission[11]
- organizacje narodowe zorientowane międzynarodowo – 59
- organizacje nieaktywne lub rozwiązywane – 2812
Powyższa klasyfikacja pomija jednak organizacje o charakterze specjalnym – takie jak organizacje religijne, międzynarodowe struktury o charakterze pomocniczym, organizacje narodowe etc. – łącznie ich liczbę w okresie 1999-2000 określono na 21772 (z czego 3648 miało charakter rządowy, zaś 18124 pozarządowy)[12]. Sumarycznie wyróżniano zatem wówczas ponad 36 tysięcy organizacji międzynarodowych[12].
Wojciech Morawiecki w publikacji „Funkcje organizacji międzynarodowej” wyróżnił trzy podstawowe funkcje:
- funkcja regulacyjna – polega na regulowaniu postępowania państw w stosunkach międzynarodowych przez tworzenie norm i wzorców,
- funkcja operacyjna – polega na bezpośrednim świadczeniu przez organizację usług za pomocą własnych decyzji, organów i środków, którymi dysponują,
- funkcja kontrolna – polega na kontrolowaniu postępowania państw i ustalaniu, czy jest ono zgodne z przyjętymi zobowiązaniami.
Niektóre organizacje pełnią także inne funkcje, np. arbitrażowe i sądowe (prowadzą działalność rozjemczą) czy zarządcze (przykładowoMiędzynarodowa Organizacja Dna Morskiego zarządza eksploatacją zasobów mórz i oceanów)[13].
- ↑Łoś-Nowak 2004 ↓, s. 35-36.
- ↑abcdŁoś-Nowak 2004 ↓, s. 36.
- ↑abŁoś-Nowak 2004 ↓, s. 15.
- ↑Bierzanek i Symonides 2008 ↓, s. 34.
- ↑abcBierzanek i Symonides 2008 ↓, s. 289.
- ↑abcBierzanek i Symonides 2008 ↓, s. 290.
- ↑abcdefgŁoś-Nowak 2004 ↓, s. 25.
- ↑abŁoś-Nowak 2004 ↓, s. 26.
- ↑Łoś-Nowak 2004 ↓, s. 28.
- ↑Łoś-Nowak 2004 ↓, s. 38-39.
- ↑Home [online], International Human Rights Commission - IHRC [dostęp 2019-06-04] (ang.).strona główna serwisu
- ↑abŁoś-Nowak 2004 ↓, s. 39.
- ↑Góralczyk i Sawicki 2011 ↓, s. 287.
