Order Orła Białego (OB) – najstarsze i najwyższeodznaczenie państwoweRzeczypospolitej Polskiej nadawane za znamienite zasługi cywilne i wojskowe dla pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, położone zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny. Nie dzieli się na klasy. Nadawany jest najwybitniejszym Polakom oraz najwyższym rangą przedstawicielom państw obcych.
Order Orła Białego noszony jest na wstędze błękitnej przewieszonej przez lewe ramię do prawego boku.Gwiazdę Orderu, niegdyś haftowaną, nosi się na lewej piersi.
August II Mocny, Wielki Mistrz Orderu Orła Białego w latach 1705–1733, z Wielką Wstęgą i Gwiazdą Orderu Orła BiałegoAugust III Sas, Wielki Mistrz Orderu Orła Białego w latach 1733–1763, w stroju polskim z Orderem Orła BiałegoStanisław August Poniatowski, Wielki Mistrz Orderu Orła Białego w latach 1764–1795, z Gwiazdą Orderu Orła Białego na lewej piersi
Józef Piłsudski, Wielki Mistrz Orderu w latach 1921–1922. Na zdjęciu z córkami wSulejówku w 1923 roku, order widoczny na lewej piersi Marszałka.PrezydentStanisław Wojciechowski, Wielki Mistrz Orderu w latach 1922–1926, z Orderem Orła Białego.
Został odnowiony przezSejmRzeczypospolitej ustawą z dnia 4 lutego 1921 jako najwyższe odznaczenie państwowe[8]. Otrzymał wówczas także nowy wygląd i odmienną dewizęZa Ojczyznę i Naród. Prezydent Rzeczypospolitej rozporządzeniem z dnia 23 października 1924 ustanowił statut Orderu Orła Białego[9].W okresie międzywojennym nadany został24 obywatelom polskim i88 cudzoziemcom (w tym 33 monarchom i prezydentom, 10 premierom, 12 członkom rodzin panujących, 15 ministrom).[potrzebny przypis]
Order Orła Białego prezentowany wBelwederze na pogrzebie prezydentaRyszarda Kaczorowskiego, ostatniego Wielkiego Mistrza Orderu na Uchodźstwie, 17 kwietnia 2010
Od wybuchuII wojny światowej order nadawany był rzadko i tylko przezrząd RP na obczyźnie. Poza prezydentami RP otrzymującymi go z urzędu,uhonorowano nim 6 Polaków m.in.Tadeusza Tomaszewskiego,Eustachego Sapiehę iMichała Tokarzewskiego-Karaszewicza oraz4 cudzoziemców m.in. kard.Carlo Chiarlo. DekretPKWN z 22 grudnia 1944 o orderach, odznaczeniach oraz medalach wymieniał Order Orła Białego jako jedno z odznaczeń państwowych, nadawanych przez PrezydiumKRN, lecz nikomu nie został on nadany (choć w pewnym momencie rozważano przyznanie Orderu Orła Białego przywódcyZSRRJózefowi Stalinowi[10]). Formalnie odznaczenie to zostało wPRL zniesione na mocy ustawy z 17 lutego 1960 o orderach i odznaczeniach, która zgodnie ze swym art. 29 uchyliła dotychczasowe przepisy, którymi ustanowione zostały ordery i odznaczenia, zatem również ustawę z 4 lutego 1921 o ustanowieniu Orderu Orła Białego[11]. W randzie najwyższego odznaczenia państwowego zastąpił go odtąd ustanowiony w 1949Order Budowniczych Polski Ludowej.
23 grudnia 1992 został restytuowany ustawą z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz. U. Nr 90, poz. 450 ze zmianami). Projekt obecnej wersji orderu wykonałEdward Gorol[12]. Order obecnie nadawany jest przezPrezydenta RP.
Początkowo miał formę owalnegomedalu czerwonego koloru z jasnobłękitną wstęgą oraz hasłemPro Fide, Rege et Lege (łac.Za Wiarę, Króla i Prawo). Na oznakach przyznawanych monarchom słowoRege zmieniano naGrege (łac.trzodę rozumianą jako naród-poddanych). Królowi polskiemu przysługiwał przywilej noszenia insygniów orderowych, którymi był wysadzany szlachetnymi kamieniami krzyż zawieszony na łańcuchu Orderu Orła Białego. Monarchowie z dynastiiWettynów, August II Mocny i jego synAugust III Sas mieli poza tym cały zestaw klejnotów, który nazywanogarniturem orderowym. W 1709 order dla wszystkich kawalerów otrzymał formękrzyża maltańskiego. Do 1713 noszony był na szyi z dodatkową gwiazdą.
Po restytucji orderu w 1921 roku zmieniono jego hasło naZa Ojczyznę i Naród. Na nowy wygląd orderu złożyły się złotykrzyż maltański z białą emaliowaną obwódką i złotymi promieniami między ramionami, dalej biały, emaliowany i ukoronowany orzeł z rozpostartymi skrzydłami z głową skierowaną w prawo (heraldycznie) umieszczony w centrum krzyża. Order noszono na gładkiej, jasnobłękitnej szarfie z lewego ramienia na prawy bok.
Gwiazda była ośmioramienna z prostymi ramionami. Na niej osadzono złoty, maltański krzyż emaliowany na czerwono z białą emaliowaną obwódką i złotymi promieniami pomiędzy ramionami. Nowe hasło zostało wypisane na ramionach krzyża. Na centralnym dysku emaliowanym na biało umieszczono monogramRP (Rzeczpospolita Polska) otoczony emaliowanym zielono wizerunkiemwieńca wawrzynowego.
Obecnie oznaką Orderu Orła Białego jestkrzyż maltański, równoramienny, złocony, o wymiarach 70 × 70 mm, zakończony na rogach ramion kulkami. Ramiona krzyża pokryte są czerwoną emalią z białymi brzegami w złoconym obramowaniu, nałożoną nafakturowane podłoże[a]. Między ramionami krzyża umieszczone są pęki złoconych promieni. W środku krzyża biało emaliowany orzeł według wzoru określonego w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, ze złoconymi żyłkami, koroną, dziobem i szponami. Na odwrotnej stronie ramiona krzyża są złocone z biało emaliowanym obramowaniem i wypukłym napisem:ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram:RP. Krzyż zawieszony jest na błękitnej wielkiej wstędze szerokości 100 mm i noszony z lewego ramienia na prawy bok.
Oznaką Orderu jest ponadto gwiazda orderowa srebrzona o średnicy 80 mm z ośmiu pęków promieni. Na gwieździe umieszczony jest złocony krzyż Orderu, o wymiarach 50 × 50 mm, lecz bez orła i bez kulek na rogach ramion. Między ramionami krzyża złociste płomyki, na ramionach krzyża złocony napis:ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej, biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram „RP”.
Źródło:Krzysztof Filipow,Order Orła Białego, Białystok 1995, s. 61; skorygowane według: Marta Męclewska,Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, Arx Regia Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego, Warszawa 2008,ISBN 978-83-7022178-2[15][16][17][18][19][20][21].
↑Pierwszy Order Orła Białego nadał August II Mocny hetmanowiIwanowi Mazepie już 22 października 1703 roku, order został w 1705 ustanowiony pod pozorem odnowienia, patrz: Marta Męclewska:Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, Arx Regia Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego, Warszawa 2008, s. 137,ISBN 978-83-7022178-2
↑Jerzy Besala,Tyrani i błaźni. Od cezarów rzymskich i Henryka VIII Tudora do Stalina i Hitlera. Bellona Warszawa 2013, s. 361.
↑Wg art. 85Konstytucji Księstwa Warszawskiego:Ordery cywilne i wojskowe, będące dawniej w Polsce, utrzymują się, a król jest naczelnikiem tych orderów.
↑Wg art. 160Konstytucji Królestwa PolskiegoOrdery polskie cywilne i wojskowe, to jest Orła Białego, Świętego Stanisława i Krzyża Wojskowego, są zachowane.
↑Franciszek Rychlicki,Tadeusz Kościuszko i rozbiór Polski, Kraków 1871.
↑Karol Falkenstein,Tadeusz Kościuszko, czyli dokładny rys jego życia, Wrocław 1827, s. 8.
↑Jedyna znana wzmianka o nadaniu orderu w: Korespondent Warsz. nr 38 z dn. 28.07.1792 (przedruk w pracyKościuszko 1893–1896, Kościuszkowska seria wznowień, Kraków 1994, s. 39.); inne wykazy, biografie i portrety Kościuszki Orderu Orła Białego nie wykazują – zob:Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 268.
Za Ojczyznę i Naród. 300 lat Orderu Orła Białego,MartaM.Męclewska (red.) i inni, Warszawa: ARX Regia Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2005,ISBN 83-7022-151-3,OCLC69475573. Brak numerów stron w książce
WandaW.BigoszewskaWandaW.,Polskie ordery i odznaczenia,AdamA.Jońca (ilustr.), Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1989,ISBN 83-223-2287-9,OCLC69449613. Brak numerów stron w książce
StefanS.OberleitnerStefanS.,Polskie ordery odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705–1990, Zielona Góra: Wydawnictwo „Kanion”, 1992,OCLC836298607. Brak numerów stron w książce
Zbigniew Puchalski,Dzieje polskich znaków zaszczytnych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998,ISBN 83-7059-388-7.
Zbigniew Puchalski, Ireneusz J. Wojciechowski,Ordery i odznaczenia polskie i ich kawalerowie, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa-Książka-Ruch”, Warszawa 1987,ISBN 83-03-02143-5.
Jerzy Besala: Tyrani i błaźni. Od cezarów rzymskich i Henryka VIII Tudora do Stalina i Hitlera. Warszawa: Bellona, 2013.ISBN 978-83-11-12581-0. Brak numerów stron w książce