Olsztyn podzielony jest na 23osiedla –jednostki pomocnicze gminy[8]. Stanowią one najniższy, pomocniczy, szczebel samorządu miejskiego. Do zakresu ich działania należą sprawy publiczne o zasięgu lokalnym.
Pierwsza powojenna zmiana granicy Olsztyna odbyła się w 1965 r. na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1965 r[9]. Rozporządzenie zawiera m.in. szczegółowy opis przebiegu granicy.
Kolejna zmian granicy odbyła się w 1977 r. na podstawie Rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 6 lipca 1977 r[10]. Szczegółowy opis przebiegu granicy znajduje się w Zarządzeniu Nr 31 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 13 września 1977 r[11]. W ramach zmiany włączono do miasta obszar o powierzchni 16,48 km² (1648 ha) gruntu.
Kolejna zmiana granicy odbyła się w 1987 r. na podstawie Uchwały Nr XXII/147/87 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie 9 października 1987 r[12]. Szczegółowy opis przebiegu granicy znajduje się w Zarządzeniu Nr 55 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 14 listopada 1987 r[13]. W ramach zmiany włączono do miasta obszar o powierzchni 12,96 km² (1295,57 ha) gruntu.
Obecna granica miasta funkcjonuje od 1 stycznia 1988 r. i obejmuje obszar o powierzchni 88,33 km².
W dawnym Olsztynierada miejska organizowała życie w mieście m.in. poprzez ustanawianie przepisów porządkowych zwanych wilkierzami. Pierwszywilkierz olsztyński datowany jest na 1568. Samorząd Olsztyna kontrolowała kapituła, a właściwie jej przedstawiciel kanonik administratorkomornictwa olsztyńskiego. Jego rezydencją byłzamek.
Porozbiorach, w ramach wielkich reform państwa pruskiego w latach 1806–1807, wprowadzono w życie nową ordynację miejską. Władza ustawodawcza należała do rady miejskiej, wybieranej przez obywateli w bezpośrednim głosowaniu. W Olsztynie wybierano wówczas 24 członków rady. Władza wykonawcza należała do magistratu, wybieranego przez radę miejską, a zatwierdzanego przez rejencyjną władzę państwową.
ObecnieRada Miasta Olsztyna jest organem stanowiącym i kontrolnym Miasta, w skład którego wchodzi 25 członków.
Niemiecka nazwaAllenstein dosłownie oznacza „kamień nad Łyną, łyński kamień”[19][20], a w przenośni „zamek nad Łyną”. Została użyta wprzywileju lokacyjnym miasta z 1353 roku. Pochodzi ona od nazwy rzekiŁyna, która po niemiecku brzmiałaAlle, lecz pochodziła odstaropruskiej nazwyAlne (1251, 1308 r.) lub wcześniejszej nazwyAlina oznaczającej „łanię”[19]. Końcówka-stein (dosł. ‘kamień’) często była używana jako poetyckie lub symboliczne określenie zamku lub twierdzy. Bardziej dosłowna nazwaAllenburg w momencie zakładania Olsztyna była już zajęta przez zbudowany wcześniej zamek nad dolną Łyną, późniejsze miastoAlembork.
Polska nazwaOlsztyn jest spolszczeniem pierwotnej nazwy niemieckiej i była używana już w średniowieczu, prawdopodobnie przez podobieństwo doOlsztyna kołoCzęstochowy. Już w XV wiekuJan Długosz notuje polskie odpowiedniki nazwy –Holsten iOlsten. Pod koniec XV wieku występują formyOlsthin iOlstin, a od XVII wieku w dokumentach powszechna staje się nazwaOlsztyn[19].
Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835 roku, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowościOlsztyn oraz niemieckąAllenstein[21].
Miasto od początku używało też herbukapituły warmińskiej, który przedstawiał bramę miejską i półkrzyż[23]. Do 1960 roku używano herbu w formie łączącej oba te herby. Herb w obecnym kształcie został zatwierdzony w 1982 roku.
Flaga Olsztyna została zatwierdzona w 2017 roku. Nawiązuje do barw herbu miasta. Przedstawia na błękitnym polu złotąmuszlę św. Jakuba oraz białą falę, która nawiązuje do położenia miasta nadŁyną i jeziorami[24].
Historycznie miasto używało chorągwi kapituły warmińskiej w barwach czarno-biało-czerwonych oraz chorągwi rady miejskiej z postacią św. Jakuba na czerwonym tle[25].
Najstarsze ślady obecności człowieka na terenie obecnego Olsztyna prawdopodobnie pochodzą ześrodkowej epoki kamiennej, gdy docierała tam ludność łowiecka[27]. W epoceneolitycznej (młodsza epoka kamienna) pojawiły się narzędzia rolnicze związane z uprawą roli, znajdowane min. nad jez.Ukiel i wBarkwedzie, a ślady najbliższej osady neolitycznej zachowały się wJarotach. W okresie tym nad górną Łynę dotarła ludnośćkultury amfor kulistych, a następniekultury ceramiki sznurowej[28].
Najstarsza znana osada z terenu Olsztyna pochodzi zepoki brązu (okres IV – VI, ok. 1100–400 p.n.e.). Została odkryta w 1933 w zakolu Łyny, w okolicy zwanej Hermenau, przy budowie osiedla domków przy obecnejul. Grabowskiego (niem.Germanenring), naprzeciwSzpitala Miejskiego. Stanowisko zostało zbadane archeologicznie przez Leonharda Fromma. Badania wykazały, że grodzisko znajdowało się na wzniesieniu otoczonym z trzech stron wodą i było ogrodzone podwójną palisadą. Jej twórcami była ludnośćkultury łużyckiej, znanej z osady obronnej wBiskupinie, zwykle utożsamiana z ludamiiliryjskimi. Z tej samej epoki pochodzą ślady osadnictwa odkryte nadjeziorem Długim, wLesie Miejskim,Dajtkach,Pozortach iBrzezinach.
W epoce brązu Warmia i Mazury znajdują się również w obszarze oddziaływaniakultury kurhanów zachodniobałtyjskich utożsamianej już zPrabałtami. Kilka takich kurhanów znajdowało się w okolicach Olsztyna.
Ostatnie wieki przed naszą erą (III – I w. p.n.e.) to wczesnaepoka żelaza. W tym okresie funkcjonują na terenie Olsztyna pojedyncze osady, min. w Jarotach, Brzezinach, Pozortach, a także wKortowie, Dajtkach iLikusach. W latach 30. XX wieku roku odkryto wRedykajnach kurhan z 30 urnami, a w Pozortach (na wyspie jez.Płociduga) i okolicachul. Jagiellończyka (przy osuszaniu jez.Fajferek) osady obronne z tej epoki. Również na wzniesieniu nad Łyną, tzw. Wzgórzu Hindenburga, podczas budowy osiedla wojskowego przy obecnejul. Kasprowicza naZatorzu, zostało odkryte kolejne osiedle z epoki żelaza.
Źródła historyczne z okresu „rzymskiego” zawierają wzmianki o ludach, które zamieszkiwały dzisiejszą Warmię i Mazury.Tacyt wspomina, że ziemie na wschód od Wisły zamieszkiwaliEstowie (Aestii), którzy byli zapewneBałtami. Piszący z II wiekuKlaudiusz Ptolemeusz obokGytones (Gotów) wymienia tam ludGalindai, który mógł być przodkiem późniejszychGalindów. Na terenie Olsztyna odnaleziono również zabytkikultury przeworskiej tworzonej przezLugiów, którzy wówczas zasiedlali ziemie polskie (utożsamiani z germańskimiWandalami lubCeltami).
W I wieku n.e. tereny po obu stronach ujścia Wisły na kilka stuleci opanowali wschodniogermańscyGoci, którzy przybyli na południowe wybrzeża bałtyckie zeSkandynawii. Goci stworzyli prężnąkulturę wielbarską (gocko-gepidzką), która z czasem objęła również ziemie nad górną Łyną[29]. Nastąpił wówczas znaczny wzrost liczby ludności, rozwój rolnictwa i handlu. Na terenie Olsztyna odkryto liczne ślady obecności kultury wielbarskiej, w tym kilka osad i duże cmentarzyska z tego okresu (min. w Kortowie). Pozostałością po obecności Gotów mogą być również nazwy miejscowe w ziemiGudikus (min.Godki, niem.Gottken iGutkowo, niem.Göttkendorf), a także liczne wpływy w językach bałtyjskich.
W III wieku n.e. Goci zaczęli stopniowo opuszczać siedziby nad dolną Wisłą i przenosili się na południe. Na stepachnadczarnomorskich stworzyli oni wraz z irańskimiSarmatami silne państwo (kultura czerniachowska), które przeżyło największy rozkwit za panowaniaHermanaryka (zm. ok. 375), osiągając wówczas zasięg od Morza Czarnego do Bałtyku. Po najeździeHunów państwo Gotów rozpadło się, a oni sami rozeszli się i podzielili na kilka odłamów (Ostrogoci,Wizygoci,Gepidowie,Herulowie). Tereny wokół Olsztyna opuszczone przez Gotów w V wieku pozostały przez kilkadziesiąt lat opustoszałe.
Jednak w pierwszej ćwierci VI wieku w okolice Olsztyna przybył lud, który pozostawił po sobie zaawansowaną kulturę znaną jakogrupa olsztyńska. Kultura znana jest przede wszystkim z bogato wyposażonych cmentarzysk wKielarach, ok. 9 km na południe od Olsztyna, iTumianach koło Barczewa, a także szeregu mniejszych stanowisk, min. w Olsztynie iBartążku. Z czasem kultura olsztyńska rozciągnęła się na wschód, na tereny wcześniejszejkultury bogaczewskiej (galindzkiej). Zanikła z końcem VII wieku lub początkiem VIII wieku.
Kultura grupy olsztyńskiej cechowała się silnymi związkami z innymi kulturami germańskimi tamtego okresu, min.krymskich Gotów iSasów. Jest ona określana jako „ostatnia grupa kulturowa o tradycjach germańskich w Europie Środkowej”[30]. Według najszerzej przyjętej opinii, ludność kultury olsztyńskiej utożsamia się z germańskimiHerulami[31]. Zgodnie z przekazem historycznymProkopiusza z Cezarei, Herulowie migrowali razem z Gotami, lecz około 512 roku część z nich postanowiła powrócić z południa Europy do swojej ojczyzny. Grupa ludności herulskiej „pod wodzą wielu ludzi królewskiej krwi” wywędrowała wówczas na północ, by poprzez opustoszałe wówczas ziemie polskie dotrzeć na tereny zamieszkane wcześniej przez Gotów[32]. Olsztyńscy „Herulowie” najprawdopodobniej nadal utrzymywali kontakty handlowe ze swoimi gockimi pobratymcami z południowej Europy[33].
Po ustąpieniu bogatej kultury olsztyńskiej, następuje regres i przerwa kulturowa, a następnie powolne kształtowanie się plemionpruskich. Pozostałością po tym niespokojnym okresie są liczne grodziska obronne na terenie Warmii i Mazur, min. w Kielarach, Barczewku, nad jez. Ukiel i w Tracku. Prace archeologiczne odsłoniły również w olsztyńskimLesie Miejskim nad Łyną grodzisko obronne na półwyspie (stanowisko archeologiczne nr LXXIX, znane w legendach jako Zaklęty Zamek) oraz przyległą do niego osadę (stanowisko archeologiczne nr CIV, umownie określane jako osada Sędyty lub Sundythen), które funkcjonowały między VIII a XI wiekiem[34]. Odkrycia archeologów potwierdziły handlowy charakter osady, czego dowodem są min. arabskiedirhemy z VIII wieku[35]. Możliwe, że osada służyławikingom zTruso do penetrowania pruskiego interioru i prowadzenia wymiany handlowej z Prusami[36].
Z czasem jednak nastąpiło wyludnienie ziemi zamieszkanej przez pruskichGalindów i aż do podboju krzyżackiego okolice Olsztyna pozostawały niemal niezamieszkane.
Mapa historycznaWarmiiPruskie związki terytorialno-osadnicze na terenie południowej Warmii
W XIII wieku terytorium późniejszego Olsztyna znajdowało się w krainieGalindia zajmującej południowy regionPrus. Nad górnąŁyną kilkalauksów (pól) tworzyło tam ziemię zwanąBertingen (rejon późniejszego Olsztyna i wsi na południe od miasta), która wchodziła w obręb obszaru plemienia Galindów. Nazwa tego terytorium zapewne pochodzi odbartnictwa.
Od roku 1230 do 1283zakon krzyżacki dokonał podboju całości ziemPrusów iJaćwingów, jednak pod koniec XIII wieku Galindia była już niemal całkowicie wyludnioną krainą. Nie jest pewne, jakie były tego przyczyny i kiedy to nastąpiło. Historycy uważają, że przyczyną mogły być najazdy jaćwieskie, litewskie i polskie lub ekspansja zakonu. Przypuszczalnie jednak plemięGalindów wyginęło jeszcze przed przybyciem do Prus Krzyżaków[38]. Nowe osadnictwo w wyludnionych południowych Prusach było utrudnione przez częste najazdyLitwinów.
W roku 1243biskup warmiński otrzymał na swoje utrzymanie 1/3 terytorium z zajętych w przyszłości ziem swojejdiecezji. W ten sposób powstałaWarmia, która swą nazwę wzięła od pruskiegoterytorium plemiennego położonego nadZalewem Wiślanym. W 1260 biskup powołał przy katedrzekapitułę, która miała otrzymać trzecią część Warmii. W roku 1274 wyznaczono wstępne granice przyszłej Warmii.
W miarę podboju Prus i zajmowania pruskiego interioru, rozszerzało się również osadnictwo warmińskie posuwając się od Zalewu Wiślanego w kierunku południowym, zajmując ziemie na wschód od rzekiPasłęki. Zakładaniem nowych miast i wsi zajmował sięwarmiński wójt krajowy. W latach 20. XIV wieku kolonizacja warmińska dotarła do północnych granic Galindii. W roku 1325 wójt Fryderyk von Liebenzell założył w ziemiGunlauken pierwsząstrażnicę o nazwieWartenburg (dziśBarczewko).
W roku 1334 kolejny warmiński wójt krajowyHenryk von Luter założył na terenie ziemiBertingen drugą drewniano-ziemną strażnicę, która miała chronić osadników przed najazdami litewskimi. Zameczek ten znajdował się na wzniesieniu nad jezioremBartąg między obecnymi wsiamiBartążek iBartąg (dziś teren szklarni w Bartążku)[39]. We wrześniu 2025 archeolodzy ogłosili odkrycie pozostałości jego zaplecza[40][41].
Decyzja ta umożliwiała wójtowi krajowemu sprawniejsze sprowadzanie osadników orazlokacje nowych wsi i majątków. Pierwszą osadą, założoną już w 1335 roku, był majątek rycerskiBartążek, lokowany tuż przy zameczku. Następnie powstały wsieWadąg,Pistki,Brąswałd iDywity (1337) orazJaroty (1342). Kolejny wójt warmińskiBruno von Luter założył wsieWarkały,Jonkowo, Bartąg iTomaszkowo (1345) a takżeWołowno (1346). Wsie czynszowe miały stanowić zaplecze gospodarcze dla przyszłego miasta oraz przynosić dochód kapitule. Osadnikami byli zwykle Prusowie z północnej Warmii lub przybysze z Niemiec.
Prawdopodobnie około 1345 rokuwójt warmińskiBruno von Luter rozpoczął budowęnowego murowanego zamku[42], który zlokalizowano w zupełnie nowym miejscu, około 9 km na północ od starej strażnicy[43]. Zamek powstał w dogodnym pod względem obronnym zakolu Łyny, w północnej części ziemiBertingen, przy jej granicy z ziemiąGudikus, więc w samym środku nowegokomornictwa olsztyńskiego[37]. W pobliżu nowego zamku rozpoczęto również poszukiwania miejsca pod nowe miasto.
Krótko potem, w roku 1346 lub 1347, ustalono dokładnie granice południowej Warmii i podzielono jej terytorium międzykapitułę warmińską (komornictwo olsztyńskie) abiskupa warmińskiego (komornictwo barczewskie). ZiemieBertingen iGudikus utworzyły komornictwo olsztyńskie należące do fromborskiej kapituły a ziemiaGunlauken komornictwo barczewskie podległe biskupowi[44]. Po przejęciu pod swoją administrację ziem komornictwa olsztyńskiego, kapituła powierzyła nadzór nad nim komornikowi Sanglade oraz kontynuowała budowę nowego zamku i poszukiwania miejsca pod założenie miasta.
Po pokonaniu sił litewskich wbitwie nad Strawą na początku 1348 roku, otwarły się większe możliwości bezpiecznego zagospodarowania ziem południowej Warmii. W maju 1348 roku odbyła się narada w zameczku w Bartążku, w której wzięli udział trzej najwyżsi dostojnicy kapituły:prepozyt Hartmut zKrzyżborka (Hartmut Kreuzburg), dziekanJan Franck (Johannes von Meissen, późniejszy biskup warmiński) oraz kustoszJan Stryprock (Johannes Stryprock, późniejszy kolejny biskup), a towarzyszyli im również pleban Bartąga Ditmar, tłumacz Mikołaj i komornik Sanglade. Dostojnicy wystawili wówczas dokumenty lokacyjne dla kolejnych wsi:Linowo,Gągławki,Gronity iCegłowo oraz przekazali majątek między jezioramiUkiel iKortowskie Prusowi o imieniu Jomen (założycielowi wsi Jaroty). Na naradzie tej podjęli również decyzję o wyznaczeniu granic nowego miasta w pobliżu budowanego murowanego zamku nad Łyną oraz szczegóły związane z dalszą kolonizacją komornictwa[42].
Na nowe miasto wyznaczono teren na południe od zamku, w zakolu Łyny, która na więcej niż połowie obwodu zapewniała miastu naturalną ochronę. Dodatkową obronność miały mu zapewnić otaczające go jeziora:Długie,Ukiel (Krzywe),Kortowskie iFajferek oraz tereny bagniste i lasy.
Budowa miasta rozpoczęła się jeszcze w tym samym roku, o czym świadczy dokument lokacyjny wystawiony dla wsiKieźliny dnia 31 grudnia 1348 roku, który wspomina, iż wieś leży w pobliżu „nowego miasta” (nova civitas), jeszcze wówczas bez nazwy. Miasto powstawało nasurowym korzeniu, czyli wcześniej nie znajdowała się tam żadna osada[45]. Nazasadźcę miasta kapituła wyznaczyła niemieckiego osadnika z północnej WarmiiJana z Łajs (Johannes von Leysen), późniejszego pierwszegosołtysa Olsztyna.
31 października 1353 kapituła warmińska we Fromborku, w imieniu której występowali prepozyt Hartmut z Krzyżborka, dziekan Hermann (który zastąpił na tym stanowisku Jana Francka wybranego w 1350 roku biskupem warmińskim), kustosz Jan Stryprock oraz kantor Tylo, nadała miastuprzywilej lokacyjny naprawie chełmińskim oraz nazwęAllenstein (dosł.kamień nad Łyną), która była synonimem „zamku nad Łyną”. Dziedzicznym sołtysem ustanowiono Jana z Łajs. Miasto otrzymało łącznie 178łanów gruntu (2990,4 ha[46]) w tym rozległylas miejski oraz znajdującą się przy nim wieś miejską Sędyty[47].
Dogodne położenie miasta oraz duży murowany zamek obronny ze stałą załogą zapewniały nowemu miastu bezpieczne warunki rozwoju. Oprócz kilkunastu wsi czynszowych, które przyczyniały się do wzrostu gospodarczego, w pobliżu Olsztyna istniały również majątki rycerskie (min.Bartążek,Gągławki,Kielary,Majdy,Różnowo), które zapewniały zbrojnych obrońców.
Już w roku 1354 Litwini pod wodząKiejstuta iOlgierda zdobyli i zniszczyli zamek wBarczewku (pierwszą siedzibę komornictwa barczewskiego[48]) wybijając całą jego załogę oraz pustosząc ziemięGunlauken[49]. Olsztyn pozostał jedynym obronnym miejscem na południowej Warmii. Dnia 21 stycznia 1356 – jak opisujeKronikaWiganda – „potężne wojsko” pod wodzą Kiejstuta, Olgierda i Patryka zGrodna[50] najechało i złupiło komornictwo olsztyńskie (terra Allensteyn). Litwini bezskutecznie próbowali zdobyć miasto i zamek w Olsztynie. Spalili i wymordowali wówczas 17 podolsztyńskich wsi i udali się w kierunku Dobrego Miasta[51][52]. Ponieważ najazdy litewskie powtarzały się często aż do końca XIV wieku, miasto było dalej umacniane, a na zamku zlokalizowano magazyny żywności.
Szybki rozwój młodego miasta skłonił kapitułę do wydania drugiego przywileju z 4 maja 1378 r. Powiększono obszar Olsztyna w kierunku wschodnim (o „nowe miasto”) i nadano dodatkowy „las miejski” nadjezioro Kielarskim z leśniczówkąBinduga (niemWienduga). Wówczas powstała najstarszaBrama Górna, której pozostałości odsłonili archeolodzy. Olsztyn stał się wówczas trzecim – po Braniewie i Ornecie – największym miastem na Warmii.
Władzę zwierzchnią nad miastem i nad całym komornictwem sprawowała bezpośrednio kapituła warmińska weFromborku. Siostrzanym miastem Olsztyna w północnej Warmii byłMelzak (dziś Pieniężno), który również należał do kapituły. Oba miasta ze sobą współpracowały gospodarczo i wspierały się militarnie. Kapituła warmińska posiadała wyższe uprawnienia sądownicze, a władzę sprawowała poprzez swojego wójta oraz administratora dóbr, którym był jeden z kanoników.
Od swojego założenia miasto w imieniu kapituły zarządzane było przez dziedzicznegosołtysa (Jana z Łajs i jego następców), w którego gestii znajdowało się też niższe sądownictwo. Źródłem utrzymania sołtysa była wieśRóżnowo i część dochodów z czynszów miejskich. Co najmniej od XV wieku istniała już rada miejska (pierwsza wzmianka pochodzi z 1404 roku), jednak nie miała ona pełnej samodzielności.
Na początku roku 1500 rada miejska Olsztyna wykupiła dziedziczny urząd sołtysa i od tamtej pory mogła wybieraćburmistrza. Dnia 22 lutego 1500 roku administrator kapitulny zatwierdził na to stanowisko Piotra Rotenburga. Rada uzyskała też wówczas niższe prawa sądownicze. W związku usamorządowieniem miasta krótko po roku 1500 naRynku, na miejscu ław i bud handlowych, wybudowanopóźnogotyckiratusz miejski[53]. Być może wówczas powstał stojący naprzeciw ratuszaDom Burmistrza (Rynek nr 11) z gotyckimi ostrołukami, wspomniany już w roku 1507. Był to pierwszy murowany dom mieszkalny w mieście, a może i w całych Prusach.
Miasto posługiwało się dwoma pieczęciami: mniejszą, która była tożsama z pieczęcią komornictwa olsztyńskiego i zawierała herb kapituły – półkrzyż i bramę z trzema wieżami – oraz większą, która zawierała postaćśw. Jakuba patrona kościoła parafialnego[47].
Duży obszar komornictwa, sąsiedztwo kilkunastu wsi czynszowych, dobre położenie na szlaku handlowym oraz zapewnienie bezpieczeństwa przyczyniły się do szybkiego rozwoju gospodarczego Olsztyna. Miasto i zamek połączono murami i otoczono szeroką fosą, połączoną z rzeką. Wyznaczonorynek oraz podzielono miasto na kwartały i parcele. Obywatele Olsztyna mogli korzystać z dwóchlasów miejskich, przywileju połowu ryb w jeziorach i młynów nad rzekąŁyną. Kapituła dbała również o spławność rzeki.
W 1521 roku rada miasta założyła Wieś Miejską (Bürgerdorf, dzisiejszeOstrzeszewo), drugą po Sędytach wieś należącą do Olsztyna.
W drugiej połowie XIV wieku (lata 1370–1380) wzniesionokościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, który jest przykłademgotyku ceglanego (ostatecznie ukończono go w 1569 przez dobudowanie wieży).
Do dziś przetrwała wytyczona w XIV wieku sieć ulic i częśćmurów obronnych, a wiele istniejących dziś na obszarzeStarego Miasta domów wspiera się ośredniowiecznefundamenty. Aż do połowy XIX wieku teren Olsztyna nie wychodził poza obszar wyznaczony w XIV wieku.
W czasach przynależności Warmii dopaństwa zakonu krzyżackiego, była ona wbudowana w krzyżacki system obronny. Zakon krzyżacki zobowiązany był zapewniać mieszkańcom Warmii bezpieczeństwo, a biskup i kapituła ponosili część odpowiedzialności w przypadku prowadzonych przez Zakon wojen obronnych w Prusach, utrzymując zamki i zapewniając zbrojnych ze swojego terytorium.
W czasiewielkiej wojny polsko-krzyżackiej w 1410 roku Olsztyn wystawiłchorągiew (wraz zPieniężnem, była więc to chorągiew całej kapituły warmińskiej). Walczyła ona po stronie krzyżackiej wbitwie pod Grunwaldem jako jedna z trzech chorągwi warmińskich[55]. Zdobytą wówczas czarno-biało-czerwoną banderę olsztyńską przedstawił z opisemJan Długosz w dzieleBanderia Prutenorum[56]. Liczącą ok. 200-500 zbrojnych chorągiew stanowili głównie ziemianie z majątków rycerskich, w tym sołtys olsztyński (lub jego synowie) i tzw.wolni, być może też reprezentacja mieszczan i oddziałnajemników. Na czele chorągwi stał wójt kapituły[55].
Krótko po klęsce grunwaldzkiej, 18 lipca, gdy królWładysław Jagiełło i główne siły polsko-litewskie znajdowały się wOlsztynku, część oddziałów dotarła do Olsztyna. Mieszczanie i kapituła poddali miasto[55]. Kilka dni później, jak podajeKronika konfliktu, „w sam dzień Marii Magdaleny [22 lipca] poddał się królowi bardzo zacny zamek, mianowicie Olsztyn”[57]. Przebywający wówczas wMorągu król Jagiełło przekazał zamek księciu mazowieckiemuJanuszowi I, który obsadził go polską załogą[52].
W czasieoblężenia Malborka, biskup warmińskiHenryk Vogelsang 27 lipca złożyłhołd królowi Władysławowi Jagielle w imieniu swoim i kapituły, oddając Warmię pod władzę króla polskiego[55]. Po odstąpieniu Polaków spod Malborka miasta i zamki wracały pod władzę zakonu. Polska załoga opuściła zamek olsztyński pod koniec września.
Kończący wojnępokój toruński z 1411 roku zwracał Zakonowi zdobyte w Prusach ziemie, miasta i zamki oraz zwalniał jego poddanych ze złożonej w czasie wojny przysięgi na wierność królowi polskiemu. Biskup warmiński, kapituła i stany pruskie – w tym miasta – porozumiały się z nowymwielkim mistrzem i uzyskały gwarancje bezpieczeństwa oraz dodatkowe swobody w obrębie państwa krzyżackiego.
W sierpniu 1414 roku, w trakcie kolejnej tzw.wojny głodowej, Olsztyn znalazł się na trasie przemarszu wielkiej 40-tysięcznej armii polsko-litewskiej. Jak pisał Jan Długosz, „chociaż zamek stawiał jakiś czas opór królowi, to jednak dzięki potędze wojska został zdobyty, a miasto oddano na łup wojsku”[58]. Według źródeł krzyżackich, zamek został wydany dzięki zdradzie jednego z rycerzy, niejakiego Filipa (prawdopodobnie chodzi o Filipa von Wildenau[59]). Miasto zostało 8 sierpnia doszczętnie spalone przez oddziały polsko-litewskie, podobnie jak wszystkie podolsztyńskie wsie, gospodarstwa, majątki i młyny oraz dwa kościoły parafialne. Pozostałe kościoły zostały splądrowane. Śmierć poniosło 535 osób w komornictwie olsztyńskim. Z tego okresu pochodzą znaleziska archeologiczne, min. odkryty w 1951 r. przy Rynku skarb ponad 600 monet krzyżackich oraz 23 monety znalezione przy ul. Lelewela w 2006 r[60][52].
Główne siły Jagiełły i Witolda przez pięć dni stacjonowały pod Olsztynem, prawdopodobnie kołoDorotowa, korzystając z młynów na Łynie, by uzupełnić żywność. Zamek został powierzony pod zarząd rycerzowiDziersławowi z Włostowic, a armia powędrowała na północ, plądrując i niszcząc miasta i wsie warmińskie. Na Warmii zginęło wówczas niemal 1400 osób. Straty komornictwa olsztyńskiego oszacowano na kwotę 90.625 marek, a straty całej Warmii na 5,5 miliona marek[61]. Zamek olsztyński został odbity we wrześniu przez oddział krzyżacki pod dowództwemkomtura pokarmińskiego Helfricha von Drahe. W końcu głód i choroby oraz rozpoczęciesoboru w Konstancji skłoniły Jagiełłę w październiku do wycofania się z Prus[52].
Konflikty z lat 1409-1422 zakończył dopieropokój mełneński, który wyznaczył na setki lat granice polsko-litewsko-krzyżackie, a także zapewniał podmiotowość stanom pruskim.
5 maja 1440 roku Olsztyn za zgodą kapituły przystąpił doZwiązku Pruskiego – konfederacjistanów (szlachty i miast) pruskich, którego działalność z czasem skierowała się przeciw zakonowi krzyżackiemu. Po wybuchuantykrzyżackiego powstania i rozpoczęciuwojny trzynastoletniej mieszczanie olsztyńscy pod wodzą warmińskiego rycerza Baltazara zeSkajbot (Balthasar Skayboth) w lutym 1454 roku zmusili administratora dóbr kapituły do przekazania zamku przedstawicielom Związku. Jednak po klęsce wojsk polskichpod Chojnicami Krzyżacy zażądali od Baltazara i kapituły oddania zamku. W lipcu następnego roku miasto znalazło się rękach zaciężnych krzyżackich pod dowództwem Jerzego von Schliebena, który w grudniu też opanował zamek. W 1459 roku miasto uległo pożarowi. W styczniu 1461 roku Schlieben zwrócił kapitule władzę nad zamkiem i miastem, jednak wcześniej splądrował miasto i pozostawił w nim oddział krzyżacki. W 1463 roku miasto zajęły polskie oddziały, które jednak nie zdobyły zamku. Miasto ponownie zostało spalone. Jednak już 4 listopada 1464 roku biskup warmińskiPaweł Legendorf poddał Warmię królowiKazimierzowi Jagiellończykowi, a w 1466 roku wypowiedział wojnę zakonowi[52].
Na mocytraktatu pokojowego zawartego w 19 października 1466 wToruniu, Warmia przeszła pod zwierzchnictwo Polski. Aż do roku 1772 Olsztyn znajdował się wraz z całą Warmią w granicachPrus KrólewskichKorony Królestwa Polskiego. Nadal jednak był pod władzą zwierzchnią kapituły warmińskiej i obowiązywało w nim prawo chełmińskie.
PomnikMikołaja Kopernika, kanonika kapituły warmińskiej, administratora dóbr kapituły w Olsztynie i okolicachZachowana tablica astronomiczna Kopernika w krużganku zamku olsztyńskiegoTzw.Dom Burmistrza, najstarszy murowany budynek mieszkalny w Prusach
Wraz z końcem wojny trzynastoletniej nastąpił dla miasta okres spokoju i dobrobytu. Następna tzw.wojna popia dokonała na Warmii zniszczeń, lecz ominęła sam Olsztyn. Polskie oddziały Jana Białego starły się latem 1478 z oddziałami krzyżackimi podStarym Dworem (dziś częśćKortowa ze stadniną uniwersytecką) i zniszczyły okoliczne wsie, jednak nie oblegały miasta ani zamku.
Miasto odbudowało się po zniszczeniach. Pod koniec XV i na początku XVI wieku mieszczanie olsztyńscy zastąpili nadwyrężone kamienne obwarowania miejskieceglanymi murami obronnymi znacznie je podwyższając i łącząc je z murami zamku. Wówczas zbudowano też obecnąWysoką Bramę oraz prawdopodobnieStary Ratusz iDom Burmistrza[53].
Ostatniawojna polsko-krzyżacka (1519–1521) również spustoszyła Warmię, lecz miasto i zamek dzięki wcześniejszej przebudowie fortyfikacji pozostały bezpieczne. Ówczesnym administratorem dóbrkapituły warmińskiej byłkanonikfromborski –Mikołaj Kopernik. W roku 1521 kierował on olsztyńskim zamkiem przed spodziewanym atakiem wojsk krzyżackichAlbrechta Hohenzollerna. Atak na zamek jednak nie nastąpił, jedynie niewielki oddział krzyżacki zDobrego Miasta bezskutecznie próbował pokonać mur miejski[52].
Ponadto Kopernik podjął akcję zasiedlania spustoszonych przez wojny wsi komornictwa olsztyńskiego. Pozostałością po tej akcji jest rękopis KopernikaLokacje łanów opuszczonych, z którego wynika, że część sprowadzonych kolonistów nosiła polskie imiona (według szacunków około 40% z wymienionych[62]). Prawdopodobnie byli to zaproszeni przez niegoMazowszanie (Mazurzy) lub potomkowie Polaków żyjących już wcześniej Prusach sprowadzeni w ramachkolonizacji wewnętrznej. Dali oni początek polskiemu charakterowi południowej Warmii i późniejszymWarmiakom.
Na olsztyńskim zamku, gdzie znajdowało się mieszkanie administratora, Mikołaj Kopernik prowadził również obserwacje astronomiczne, czego pozostałością jest fragment oryginalnej tablicy astronomicznej Kopernika, którą można obejrzeć w zamkowym krużganku[63].
Kolejny wiek to rozkwit miasta, korzystnie położonego na ruchliwymszlakuKrólewiec –Warszawa. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu irzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską aportamiBałtyku.
Rozwój został powstrzymany przezwojny północne w XVII i XVIII wieku, a wielka epidemiadżumy lat 1709–1712 wyludniła miasteczko niemal całkowicie. Wtedy też przestała istnieć wieś miejska Sędyty, położona przy ujściu rzekiWadąg do Łyny[64]. Dzięki wsparciu kapituły Olsztyn w ciągu XVIII wieku zdołał poprawić swe położenie.
Planbitwy pod Olsztynem między Francuzami a Rosjanami dnia 3 lutego 1807 r.Ilustrowany plan Olsztyna z 1925 rokuFeliks Nowowiejski, kompozytor i muzyk, mieszkaniec Olsztyna w latach 1893–1900, twórca melodiiRotyWiadukty kolejowe (XIX w.)
W roku 1772 podczasI rozbioru Polski Warmia została wcielona doKrólestwa Prus. Nastąpiła jejsekularyzacja i likwidacja jako organizmu państwowego. Dobra kapituły warmińskiej zostały zsekularyzowane, więc również miasto Olsztyn i zamek olsztyński stały się własnością króla pruskiego.
W czasiewojen napoleońskich Olsztyn odegrał znaczną rolę leżąc na linii przemarszu wojsk. Po słynnejbitwie pod Jeną w 1806 roku pokonane Królestwo Prus znalazło się pod panowaniemNapoleona. Francuzi wyzwolili ziemie polskie zaboru pruskiego i już 1 stycznia 1807 wkroczyli do Olsztyna. Francuski generał Gaspard Gardanne zamieszkał na Zamku, podobnie jak przybyły 19 stycznia marszałekMichel Ney, jeden z najwybitniejszych wodzów napoleońskich. Na terenie Prus Wschodnich manewrowała jednak jeszcze wielka armia rosyjska i wierne jej oddziały pruskie. Na początku lutego w okolicach Olsztyna skoncentrowały się duże siły francuskie, które tutaj zamierzały powstrzymać wycofujących się Rosjan. Dnia 3 lutego 1807 roku miało miejsce starcie obu wojsk znane jakobitwa pod Olsztynem (również jako bitwa podJonkowem lub podBarkwedą). W związku z tymi działaniami 3 lutego do Olsztyna pośpiesznie przybył z Warszawy samNapoleon Bonaparte, który na olsztyńskim Rynku przyjął odprawę wojska i przyjął meldunki, a następnie spożył posiłek na Zamku, gdzie wypytywał księdza i historyka Gerarda Gleya o ślady po Mikołaju Koperniku. Następnie po południu obserwował działania swoich żołnierzy z zachowanej do dziś drewnianej wieży kościoła wGutkowie. Napoleon zamierzał stoczyć pod Olsztynem decydującą bitwę z Rosjanami. Mimo jednak ucieczki Rosjan, Francuzi wygrali bitwę i kosztem ciężkich walk zdobyli nienaruszone strategiczne mosty na Łynie, m.in. wBarkwedzie, dzięki czemu mogli doścignąć Rosjan i wydać im walnąbitwę pod Pruską Iławą kilka dni później.
Rządy francuskie w Prusach przyniosły też zmiany prawne i społeczne. Na mocytraktatu w Tylży Prusy częściowo wprowadziłyKodeks Napoleona, co obejmowało też dalszą sekularyzację dóbr kościelnych. Kodeks zakładał też wolność dla osób różnych wyznań. W tym czasie powstała pierwsza w Olsztyniegmina żydowska, która spotykała się w sali przy ul. Staromiejskiej. Efektem tych zmian było również utworzenie w Prusachsamorządu terytorialnego, dzięki czemu w 1818 roku powstałpowiat olsztyński.
Po 1818 zabudowa miejska opuściła mury Starego Miasta. Druga połowa XIX wieku to dynamiczny rozwój pod rządami burmistrzaRoberta Zakrzewskiego (Sakrzewskiego), a następnieOskara Beliana. W 1867 – powstał nowoczesny jak na owe czasy szpital, w latach 1872–1873 przeprowadzono przez Olsztyn magistralękolejową, łączącą Toruń zKrólewcem, w 1877 powstałogimnazjum (obecnie w jego budynku mieści sięI Liceum Ogólnokształcące). Liczba mieszkańców w tym okresie wzrosła z 4 tys. w 1846, poprzez 6 tys. w 1875 do 25 tys. w 1895. W 1900 przeszło 35% mieszkańców Olsztyna stanowiliPolacy[65]. W tym samym okresie Olsztyn stał się jednym z ośrodków polskiego ruchu narodowego na Warmii. W kwietniu 1886 ukazał się pierwszy numer„Gazety Olsztyńskiej”, polskiego pisma wydawanego bez przerwy do 1939 roku przez rodziny Liszewskich i Pieniężnych. W 1891 powstało Polsko-Katolickie Towarzystwo Ludowe „Zgoda”. Dzięki pomocy działaczy z Wielkopolski i Pomorza polscy Warmiacy w wyborach do sejmu pruskiego zaczęli wysuwać swoich kandydatów.
Budynek Rejencji, obecnie Urząd Marszałkowski oraz Wojewódzki Sąd AdministracyjnyWidok Olsztyna z Nowego Ratusza w kierunku południowo-zachodnim
W latach 1893–1900 w Olsztynie mieszkał kompozytorFeliks Nowowiejski, późniejszy twórca melodiiRoty do słówMarii Konopnickiej („Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”). Młody Nowowiejski pracował wtedy w 2. pułku grenadierów jako muzyk waltornista i wiolonczelista. Skomponował wówczas szereg utworów, w tym marsz wojskowyPod sztandarem pokoju, który przyniósł mu uznanie i otworzył drzwi do międzynarodowej kariery. Nowowiejski był również czasowo organistą w kościele parafialnym św. Jakuba. W Olsztynie mieszkał przy obecnej ulicy Pieniężnego 18, co upamiętnia tablica pamiątkowa.
W 1914 miasto zostało na krótko zajęte przez wojska rosyjskie, które wycofały się z miasta po klęsce wbitwie pod Tannenbergiem. PoI wojnie światowej o przyszłej przynależności państwowej południowej częściPrus Wschodnich zadecydowałplebiscyt z 11 lipca 1920. 97,8% głosujących w Olsztynie opowiedziało się za pozostaniem miasta przy Niemczech. 1 stycznia 1923 ukonstytuowała się w Olsztynie 4. dzielnicaZwiązku Polaków w Niemczech. Reprezentowała interesy Polaków z Warmii, Mazur i Powiśla. W latach 1921–1932 na skutek ruchu budowlanego, obszar zwartej zabudowy w Olsztynie wydatnie się rozszerzył. W owych latach zabudowę chaotyczną i nieuporządkowaną poddano znacznym zmianom zgodnie z założeniami urbanistycznymi ustalanymi w pracowniach architektów miejskich. Ruch budowlany wzrósł gwałtownie po 1933. Budowano wtedy tak dużo, że liczby oddawanych corocznie do użytku mieszkań stanowiły rekord w dotychczasowych dziejach Olsztyna. W tym czasie zostały zabudowane ulice w centrum i na Zatorzu m.in.: obecne ulice Kościuszki, Wojska Polskiego, Okrzei, Wyspiańskiego, Głowackiego, czy Emilii Plater. W latach 30. realizowano w Olsztynie koncepcjęmiasta ogrodu, dlatego wokół miasta powstał krąg osiedli powiązanych ze śródmieściem terenami zielonymi. W 1939 mieszkało w nim ponad 50 tys. osób.
22 stycznia 1945 Olsztyn zajęłaArmia Czerwona. Zajęcie umocnionego miasta było efektem improwizowanej akcji kawaleryjskiego korpusu dowodzonego przez generała Nikołaja Oslikowskiego działającego z rozkazu dowódcy 2 Frontu Białoruskiego marszałka Konstantego Rokossowskiego. Korpus przemierzył 60 kilometrów lasami w zimową zadymkę by całkowicie zaskoczyć oddziały niemieckie, które poddały się bez większych walk[67]. Po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy.
21 marca 1945 o godz. 12:00Jakub Prawin jako Pełnomocnik Rządu na Okręg Warmińsko-Mazurski przejął administrację Warmii i Mazur. Pozostała w Olsztynie ludność niemieckojęzyczna uległa wysiedleniu, na jej miejsce stopniowo napływali m.in. polscy osadnicy. W 1946 miasto liczyło 23 tys. mieszkańców, a w 1950 – 45 tys. Po 1945 Olsztyn jako stolica województwa znacznie się rozwinął. Przeniesiona została do niego z Fromborka siedzibakurii biskupiej (diecezjalnej, a od 1992archidiecezjalnej). Zlokalizowano zakłady przemysłu gumowego – Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (1967), spożywczego, drzewnego, maszynowego, materiałów budowlanych i inne. Pod koniec lat 60. Olsztyn osiągnął 70 tys. mieszkańców. W tym czasie miasto dysponowało podobną liczbą zabudowy, co przed wojną. Na początku lat 70. ludność miasta przekracza liczbę 100 tys. mieszkańców. Szybko postępujący rozwój miasta, stworzył szereg problemów natury gospodarczej i technicznej. Nowe osiedla Olsztyna powstały na wschód i południowy wschód od dawnej, przedwojennej granicy zwartej zabudowy miasta. Spowodowane to było głównie tym, że miasto od północy ogranicza zwarty kompleks lasów, a stronę zachodnią zamykają trzy jeziora: Krzywe, Długie i Kortowskie. Komunikacja utrzymująca łączność centrum z peryferyjnymi dzielnicami absolutnie nie wystarczała. W 1965 zlikwidowano tramwaje, a sześć lat później również trolejbusy, wprowadzając w całym mieście jednolitą komunikację autobusową. 27 maja 1971 roku I sekretarz KC PZPR składa, razem z Mieczysławem Moczarem, wizytę w Olsztyńskich Zakładach Gumowych[68]. Przełom w życiu politycznym oznaczało powstanieNSZZ „Solidarność”. W 1980 roku w mieście wybuchła tzw. „sprawa Wojnowskiego” – był on sekretarzem miejskim PZPR. Miejscowa „Solidarność” zarzuciła mu malwersacje przy budowie domu letniskowego w Pluskach. W jego obronie stanął dziennikarz Tadeusz Samitowski, który wyemitował reportaż broniący Wojnowskiego, w którym m.in. zestawił skromny dom Wojnowskiego z dużo bogatszym domem przywódcy miejskiej „Solidarności”. Sprawa zakończyła się odejściem z funkcji zarówno Wojnowskiego, jak i dziennikarza[69]. W okresiestanu wojennego w mieście czynnie działała opozycja.
Po 1989 odtworzony został samorząd terytorialny, wybrano pierwszą demokratycznąradę izarząd miasta. W 1990 Olsztyn przekroczył 163 tys. mieszkańców. W 1999 z połączenia trzech szkół wyższych powstałUniwersytet Warmińsko-Mazurski. Obecnie widoczny jest dalszy rozwój miasta – szybka rozbudowa południowych osiedli mieszkaniowych (Jaroty,Pieczewo,Generałów) oraz dzielnicy przemysłowej (m.in. poprzez rozwój fabrykiMichelin). Olsztyn jest jednym z niewielu miast posiadających dodatni współczynnikprzyrostu naturalnego, jak też dodatniesaldo migracji.
Miasto leży w paśmiemoren czołowych ostatniegozlodowacenia. Najwyższy punkt Olsztyna umiejscowiony jest na wysokości 155 mn.p.m., natomiast najniższy na 88 m n.p.m.[70]
Olsztyn leży w strefieklimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Jest to typowyklimat pojezierny. Uwarunkowany został głównie przez lokalne elementyśrodowiska (rzeźba terenu, lasy, jeziora). Klimat lokalny cechują średnie roczneopady, wynoszące ok. 600 mm. Średnia rocznatemperatura powietrza wynosi ok. +7,2 °C z maksimum w lipcu ok. +17,3 °C i minimum w styczniu ok. –3,0 °C. Przeciętnie w ciągu roku opady występują przez ok. 160 dni, liczba dni z przymrozkami wynosi 140, natomiast pokrywa śnieżna zalega średnio przez 83 dni[70]. W ciągu całego roku dominująwiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Jesienią i zimą wzrasta udział wiatrów południowych, zaś wiosną i latem północno-zachodnich.
Przez miasto Olsztyn przepływają 4rzeki:Łyna,Wadąg,Kortówka iSkanda. W granicach administracyjnych miasta obecnie leży 15jezior, w tym 13 o powierzchni powyżej 1ha.
Łącznie powierzchniajezior w Olsztynie wynosi około 720 ha (8,15% powierzchni miasta). Ich rozmieszczenie jest nierównomierne na korzyść części zachodniej, gdziejeziorność wynosi 40% (w części wschodniej 8%)[71].
W przeszłości na obszarze miasta znajdowało się więcej jezior, które po przejęciu przez prywatnych inwestorów w drugiej połowie XIX wieku poddane zostały osuszeniu. W wyniku osuszenia z powierzchni Olsztyna zniknęły liczne stawy oraz jeziora: Motka, Małe Klebarskie,Płocidugi czy Pelnogi (Połnogi) orazjezioro Fajferek, nad którym w 1845 roku ówczesny Zarząd Miejski otworzyłkąpielisko.
Obecnie, na obszarze miasta funkcjonuje 5 oficjalnych kąpielisk[72]:
Kąpielisko Nr 1 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwenJeziora Ukiel)
Kąpielisko Nr 2 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel)
Kąpielisko Nr 3 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel)
Kąpielisko Słoneczna Polana w Olsztynie przy ul. Sielskiej 38 (akwen Jeziora Ukiel)
Kąpielisko Skanda w Olsztynie przy ul. Plażowej (akwenJeziora Skanda)
Olsztyńskielasy zajmują ponad 1800 ha (21,2% powierzchni miasta). Ponad połowa to zwarty kompleksLasu Miejskiego (1050 ha), pełniący przede wszystkim funkcje terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz turystyczno-krajoznawczych[73].
Mszar – typ: torfowiskowy, przedmiot ochrony: torfowisko śródleśne porośnięte borem sosnowym, powierzchnia: 4,45 ha, ustanowiony w 1953 r.[75][76]
Redykajny – typ: torfowiskowy, przedmiot ochrony: śródleśne torfowisko w lesie miejskim Olsztyna, powierzchnia: 10,38 ha, ustanowiony w 1948 r.[76][77]
W przeszłości na obecnym terenie miasta znajdował się rezerwat przyrody:
Jezioro koło Gutkowa (obszaru jeziora Tyrsko) – przedmiot ochrony: jezioro typu oligotroficznego ze stanowiskiemporyblinu jeziornego, powierzchnia 20,70 ha, ustanowiony w 1957 r.[78] Rezerwat położony był na terenie obecnego osiedlaGutkowo. Obejmował swym zasięgiem obszar jez.Tyrsko (jez. Gutkowskiego). Został on zlikwidowany w 1987 r.[79], a przy brzegu jeziora wzniesiono hotel.
W 2000 Olsztyn przekroczył liczbę 172 tys. mieszkańców. Szacuje się, że wówczas na każdego olsztynianina przypadło średnio 139 m² lasu miejskiego, 3,5 m² parku, 43,5 m² powierzchni wód znajdujących się w granicach miasta[82].
Tab. Liczba ludności Olsztyna od 1770 roku[83][84]
Najwyższą liczbę ludności w Olsztynie odnotowano w 2009 roku – 176 457 mieszkańców[85].
Olsztyn wg stanu na 31 grudnia 2023 miał 167 311[86] mieszkańców, powierzchnię 88,33 km²[87] i gęstość zaludnienia 1894,4 os./km².
Zgodnie z danymi GUS z 31 grudnia 2023, proporcja liczby kobiet do liczby mężczyzn w Olsztynie wyniosła 89 841 kobiety na 77 830 mężczyzn, co daje stosunek 115 kobiet na 100 mężczyzn[86]. W roku 2023 udzielono 670 ślubów, na świat przyszło 1295 dzieci, zmarły 1732 osoby, w tym 7 niemowląt.Przyrost naturalny w Olsztynie wyniósł -437 (-2,60 na 1000 mieszkańców)[86]. W wieku przedprodukcyjnym znajdowało się 17,1% populacji, w wieku produkcyjnym 58,0%, a w wieku poprodukcyjnym 24,9% ludności.Saldo migracji w 2023 roku wyniosło -417 osoby. Wg danych za czerwiec 2024 rokustopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 2,0%[88].
Struktura demograficzna mieszkańców miasta Olsztyn (31 grudnia 2007)[89]
Powojenna ludność Olsztyna w przeważającej mierze była ludnością napływową, choć istniała też spora społeczność autochtoniczna (ok. 10% ludności). Przedwojenni niemieccy mieszkańcy miasta zostali po 1945 roku wysiedleni, a na ich miejsce napłynęli w zdecydowanej większości Polacy. Według prof. Leszka Kosińskiego, struktura ludnościowa Olsztyna w 1950 roku pod względem pochodzenia terytorialnego przedstawiała się następująco[90]:
Do XIX wieku Olsztyn był miastem niewyróżniającym się pod względem rozwojugospodarczego spośród innych miastWarmii[91]. Sytuacja zmieniła się w 2. połowie XIX w. W ciągu 30 lat liczba mieszkańców powiększyła się ponad czterokrotnie. Zlokalizowano tam garnizon wojskowy, Olsztyn stał się węzłem kolejowym i drogowym, utworzonorejencję oraz przyznano mu status miasta wydzielonego na prawach powiatu.
W końcu grudnia 2010 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Olsztynie obejmowała ok. 5863 mieszkańców, co stanowistopę bezrobocia na poziomie 6,9% do aktywnych zawodowo[92].
W końcu XIX w. miasto wyróżniało się dzięki dwóm fabrykom maszyn: Karla Roenscha (przy dzisiejszejul. Partyzantów) oraz spółki Beyer i Thiel (przy dzisiejszejal. Niepodległości), a także fabryce zapałek Juliusza Landedorfa (przy obecnejal. Piłsudskiego). W 1914 funkcjonowało już ok. 60 zakładów przemysłowych, m.in.: 2 zakłady mleczarskie, 2 młyny, 3 drukarnie, fabrykamusztardy, 4 browary, 7 tartaków, 9 fabryczek mebli, 7 cegielni, 2 kaflarnie, 3 fabryki wozów, wytwórniabatów, fabryka rękawiczek, fabryka koszów, 2 fabryki grzebieni, 7 pralni chemicznych i farbiarni.
Szybki wzrost gospodarczy Olsztyn przeżył również poII wojnie światowej, kiedy miasto stało się ośrodkiem administracyjnym Warmii i Mazur. Zlokalizowano tamprzemysł dotąd nieistniejący na Warmii jakOlsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (otwarte 1967), znacznie rozbudowano zakłady oparte na przetwórstwie płodów rolnych oraz przemysł drzewny.
System komunikacji miejskiej w Olsztynie istnieje od 1907. W latach 1907–1965 i od 2015 w jego skład wchodząlinie tramwajowe, a w latach 1939–1971 wchodziły równieżtrolejbusowe.
Podstawą transportu publicznego w mieście jest 36 liniiautobusowych (w tym 26 linii zwykłych, 3 linie dowozowe do tramwaju, 5 linii okresowych oraz 2 linie nocne) oraz reaktywowana trakcja tramwajowa funkcjonująca od 19 grudnia 2015 r. (3 linie normalne otwarte w 2015 roku, 2 linie na Pieczewo otwarte na przełomie 2023 i 2024 roku)[94].
Wszystkie linie koordynowane są przez Zarząd Dróg Zieleni i Transportu[95] w Olsztynie. Głównym przewoźnikiem na terenie miasta jestMPK Olsztyn, na stanie którego znajduje się 150autobusów oraz 27 tramwajów (3 grudnia 2022)[96]. Część przejazdów realizuje też prywatne konsorcjum firm. Od 2016 r. oprócz zwykłych biletów papierowych do przejazdów środkami komunikacji miejskiej stosowana jest Olsztyńska Karta Miejska.
W 2006 w Olsztynie było 13 km powiatowychdróg publicznych o twardej nawierzchni ulepszonej i 170 km dróg publicznych o twardej nawierzchni, w tym 164 km posiadają nawierzchnie ulepszoną (31 grudnia 2006)[97].
W 2021 roku ukończona została budowa trzech nowychprzystanków osobowych:Olsztyn Likusy (odbudowa dawnej mijanki, obejmująca 2 perony) orazOlsztyn Redykajny (1 peron),Olsztyn Jezioro Ukiel (1 peron) oraz dobudowa drugiego peronu na przystankuOlsztyn Śródmieście[99]. Rozbudowa obecnych i budowa nowych przystanków kolejowych jest związana z planami utworzenia systemu kolei miejskiej i regionalnej. Z Olsztyna można dojechać „szynobusem” doPortu Lotniczego Olsztyn-Mazury; godziny odjazdów połączeń kolejowych są dostosowane do odlotów i przylotów samolotów z tego portu.
cywilno-sportoweLotnisko Olsztyn-Dajtki zlokalizowane na terenie dawnej wsiDajtki (obecnie osiedle w granicach miasta) w odległości ok. 4,5 km od centrum miasta.
W styczniu 2016 roku został otwarty port lotniczyOlsztyn-Mazury, oddalony o około 55 km od centrum miasta. Port Lotniczy obsługuje zarówno regularne, jak i czarterowe loty do kilku europejskich miast. Połączenia są obsługiwane m.in. przez tanie linie lotnicze (Wizzair i Ryanair), a także przez LOT oraz przewoźników czarterowych.
Do lotniska można dojechać z Olsztyna m.in. szynobusem (czas dojazdu ok. 1 godz.) oraz przewoźnikiem autobusowym. Połączenia są dopasowane do godzin lotów.
Od czasówPrus Wschodnich muzealnictwo w Olsztynie nie miało warunków rozwoju. Pierwsze muzeum państwowe w Olsztynie powstało w 1921 w salach olsztyńskiego zamku, a zawarte w nim eksponaty głosiły zwycięstwo niemieckie wplebiscycie z 1920[102].
Przeszłość miasta oraz przeszłość i współczesność otaczających go wsi były zbyt polskie, by mogły budzić zainteresowanie niemieckich kulurträgerów. Nie mógł tu zaś powstać społeczny, polski ruch muzealniczy, tego typu co w Łowickiem czy na Kurpiach, bo brakło indywidualności, które rozbudziły go i pokierowały nim, i brakowało funduszy.
Największą obecnie olsztyńską placówką muzealną jestMuzeum Warmii i Mazur, którego siedziba mieści się wZamku Kapituły Warmińskiej. W jego zbiorach znajdują się m.in. pamiątki, dokumenty, ikonografie, obrazy i rzeźby rodem z tutejszego regionu. W Muzeum zlokalizowana jest stała wystawa kopernikowska, której eksponatem jest astronomiczna tablica doświadczalna wykonana własnoręcznie przez Mikołaja Kopernika w 1517.
W Olsztynie funkcjonuje ok. 10 galerii sztuki. Jedną z nich jestBiuro Wystaw Artystycznych z siedzibą w olsztyńskimplanetarium. Jest to największa, państwowa galeria sztuki w mieście. Powstała w 1958, początkowo jej siedzibą był olsztyńskizamek, w 1973 przeniesiono ją w obecne miejsce. Wśród innych olsztyńskich galerii znajdują się m.in. Galeria Rynek (w starym ratuszu), Galeria Spichlerz MOK czy Art Deco.
Pierwszym kinem wędrownym, które zawitało do miasta było najprawdopodobniejWelt – Biographie (niem.), inż. Heinrich Schnellhase. Anons reklamowy umieszczony 26 listopada 1909 wAllensteiner Volksblatt, przytacza dwunastoletnią tradycję pokazów kinowych w mieście. Na jego podstawie przyjąć można, że pierwsza projekcja kinowa w Olsztynie odbyła się najprawdopodobniej w 1897[103]. 30 września i 1 października 1909, w sali hoteluDeutsches Haus gościłEdison-Welt-Theater Windorfa z Berlina-Weißensee[103].
Teatr obrazów świetlnych (niem.Lichtbild-Theater) – pierwszy stały teatr kinematografii w Olsztynie, utworzony w 1909, co upamiętnia anons wAllensteiner Volksblatt z dnia 16 listopada 1909;
Kino Luizy (niem.Luisen-Theater) przyRynku nr 23 – obecnie w jego miejscu funkcjonuje kino „Awangarda”;
Metropol Theater (niem.) przy ul. Podgórnej (obecnaul. Staromiejska) – kino zniszczone podczas działań wojennych w 1945;
Kolejne obiekty kinowe w mieście powstały w okresie międzywojennym[104]:
kinoCapitol przy ul. Klebarskiej (obecnaal. Piłsudskiego) – kino utworzone w 1929, po zakończeniuII wojny światowej kino zastąpione nieistniejącym już kinemOdrodzenie;
kino utworzone w 1936 nakładem inwestycyjnymberlińskiej firmy UT-Lichtspiele przy ul. Pieniężnego 16 – działające do 2005 jako kinoPolonia.
Największym olsztyńskim teatrem jest dramatycznyTeatr im. Stefana Jaracza, założony w 1925 jakoTreudank, symbol wdzięczności mieszkańcom za głosowanie za pozostaniem w granicach Niemiec podczas plebiscytu w 1920. Placówka posiada obecnie trzy sceny, w tym jedną dużą na 480 miejsc. WTeatrze im. Stefana Jaracza odbywają sięOlsztyńskie Spotkania Teatralne orazMiędzynarodowy Festiwal Teatralny „Demoludy”. Teatr posiada status narodowej instytucji kultury[107]. Od 1998 działa w nim publiczne Studium Aktorskie. W Olsztynie mieści się takżeOlsztyński Teatr Lalek. Za datę jego powstania uznaje się 1953. Trzecim olsztyńskim teatrem jest założona w 1957 przez Tadeusza OstaszkiewiczaPantomima Olsztyńska – teatr głuchych, zaliczany w latach 1971–1990 do grona renomowanych scen w kraju i Europie (od 1959 do 1989 prowadził ją Bohdan Głuszczak). W latach 90. Pantomima Olsztyńska straciła na znaczeniu, zaś od początku XXI wieku jej status ogranicza się do roli teatralnego koła zainteresowań przy Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych (d. WDK) w Olsztynie. 30 listopada 2009, po pokazie spektaklu „Nazwać chwilowe na zawsze” w reżyserii Wiesława Piesaka, oficjalnie kończąc działalność przestała istnieć[108].
Edukacja muzyczna w Olsztynie odbywa się na bazie Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia im. Fryderyka Chopina, a także prywatnej Szkoły Muzycznej Yamaha.
W Olsztynie mieści sięWarmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego. Początki działalności Filharmonii związane są z małą orkiestrą symfoniczną, powstałą w połowie lat 40. XX w. W 1972 zespół Orkiestry Symfonicznej otrzymał stałą siedzibę w Państwowej Szkole Muzycznej im. F. Chopina, wtedy też nadano jej status Państwowej Filharmonii im. F. Nowowiejskiego.
Olsztyn utożsamiany jest również jako ośrodek chóralistyki w północno-wschodniej Polsce.
Kortowiada – olsztyńskie juwenalia, jedna z największych imprez studenckich w Polsce.Niepowtarzalna impreza odbywająca się na kampusie UWM. Festiwal ma miejsce na przełomie maja. Słynie z tego, że studenci przez kilka najbliższych dni przejmują władze w mieście.
Olsztyńskie Lato Artystyczne – to trzymiesięczny cykl imprez odbywających się w trakcie wakacji. Główną ich sceną jest olsztyński amfiteatr. Wśród imprez organizowanych w ramachOlsztyńskiego Lata Artystycznego są m.in. Dni Olsztyna, Olsztyńskie Koncerty Organowe, Staromiejskie Spotkania z Szantą, Olsztyński Festiwal Jazzowy.
Olsztyn Green Festival – festiwal muzyczny odbywający się w połowie sierpnia na terenie zmodernizowanej plaży miejskiej nadjeziorem Krzywym. Festiwal gości najpopularniejszych polskich wykonawców i trwa trzy dni.
Orlen Beach Volley Tour - turniej siatkówki plażowej, runda kwalifikacyjna do mistrzostw Polski.
Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie otwarto 13 października 1979. Zlokalizowane zostało w zaadaptowanej wieży ciśnień, zbudowanej w 1897 na wzgórzuśw. Andrzeja, najwyższym (143 m n.p.m.) wzniesieniu dawnego Olsztyna[109].
Przy bezchmurnej pogodzie obserwatorium prowadzi pokazy astronomiczne. Ponadto z tarasu budynku widoczna jestpanorama miasta.
Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych – samorządowa instytucja kultury, zajmująca się animowaniem, inspirowaniem i wspieraniem społecznej aktywności kulturalnej w województwie warmińsko-mazurskim
Centrum Polsko-Francuskie Cotes-d’Armor – Warmia i Mazury – samorządowa instytucja kultury zajmująca się promowaniem języka i kultury francuskiej i bretońskiej, organizator imprez kulturalnych, koncertów, spotkań, wystaw i kursów językowych; największa biblioteka książek francuskojęzycznych w północno-wschodniej Polsce. www.cpf.olsztyn.pl
W 1969 uruchomiono OlsztyńskiRadiowo-Telewizyjny Ośrodek Nadawczy wPieczewie zmasztem radiowo-telewizyjnym[110] o wysokości 360 m (po podwyższaniach ok. 380 m), który jest najwyższym istniejącymobiektem budowlanym w Polsce. Uruchomiono wówczas także studio telewizyjne oraz przekaźnik, dzięki któremu jakość audycji uległa poprawie, ale zasięg w dalszym ciągu pozostawał niewystarczający (zaledwie do 70 km). Nie było w tym czasie jeszcze lokalnego programu telewizyjnego.
Od lutego 1993 do września 1994 w Olsztynie funkcjonowała telewizja „Copernicus”, retransmitująca program satelitarny „Polonia 1”. Program nadawano ze studia przy ul. Cichej. Ze względu na brak koncesji telewizja została zamknięta.
W roku 2000 uruchomiono przy ul. Radiowej olsztyńskie studio telewizyjne (Redakcja Terenowa Telewizji Polskiej). W roku 2002 przekształcono w Warmińsko-Mazurski Ośrodek TVP (TVP3). Od stycznia 2005 regionalny ośrodek stał się samodzielnym Oddziałem Telewizji Polskiej SA.
Gazeta On-Line Olsztyn24 (olsztyn24.com) – internetowy dziennik o Olsztynie i powiecie olsztyńskim wydawany od 23 września 2017 roku przez ARI Olsztyn24
„Extra Sukces” – bezpłatny tygodnik wydawany od 4 września 2007 przez Produkt Sp. z o.o.
„Gazeta Olsztyńska” – gazeta regionalna powstała 6 kwietnia 1970 z przemianowania „Głosu Olsztyńskiego”, wydawany przez Edytor Sp. z o.o.
„Gazeta Uniwersytecka” – bezpłatny dodatek do Gazety Olsztyńskiej iDziennika Elbląskiego, ukazujący się w każdą pierwszą środę miesiąca od marca 2002 przy współpracy zUWM w Olsztynie
Świadkowie Jehowy: 8 zborów: Olsztyn–Jaroty (w tym grupa języka migowego), Olsztyn–Pojezierze, Olsztyn–Dajtki, Olsztyn–Nagórki, Olsztyn–Północ, Olsztyn–Zatorze, Olsztyn–Śródmieście i Olsztyn–Rosyjski[125][126].
W sezonie letnim poŁynie odbywają się spływy kajakowe „Łyną przez Olsztyn”. Spływy rozpoczynają się podzamkiem olsztyńskim. Trzykilometrowa trasa wiedzie przez malowniczy przełom Łyny w olsztyńskim Lesie Miejskim. Celem spływu jest rozlewisko, gdzie łączą się dwie rzeki – Łyna iWadąg.
Do 10 listopada 1938 w mieście znajdowała sięmauretańska synagoga z 1877. Była jednym z najbardziej charakterystycznych budynków w mieście ze względu na swoją unikalną, orientalną architekturę.
Oprócz typowych walorów rekreacyjno-turystycznych, miasto jest prężnie działającym ośrodkiem sportowym. W mieście działa kilkadziesiąt klubów sportowych. Najbardziej utytułowanymi i powszechnie rozpoznawanymi klubami na arenie ogólnokrajowej sąAZS Olsztyn (piłka siatkowa),Stomil Olsztyn (piłka nożna),Traveland Olsztyn (piłka ręczna) oraz KKS Olsztyn (piłka koszykowa).
Olsztyn był również etapowym miastem kolarskiego wyściguTour de Pologne.
Dzięki posiadanej infrastrukturze sportowej, unikalnej lokalizacji wśród lasów i jezior oraz rozwiniętej bazie hotelowej, Olsztyn jest miejscem zgrupowań wielu kadr i reprezentacji sportowych.
Honorowe obywatelstwo Olsztyna nadawane jest na podstawie uchwały osobom szczególnie zasłużonym dla Olsztyna, a także wybitnym osobistościom, jako wyraz najwyższego wyróżnienia i uznania Rady Miasta Olsztyn. Osoba wyróżniona otrzymuje Akt Nadania i Odznakę Honorowego Obywatelstwa Olsztyna.
↑Warmia (hasło), [w:]Popularna encyklopedia powszechna. Jan Pieszczachowicz (red. nacz.). T. 19: W, X, Y. Kraków: Fogra Oficyna Wydawnicza, 1997, s. 51.ISBN 83-85719-30-X. Cytat:[…] historyczną stolicą W. jest Lidzbark Warmiński, in. ważniejsze miasta: Olsztyn […]. (pol.).
↑Jan Tyszkiewicz,Warmia (hasło), [w:]Encyklopedia historii Polski. Dzieje polityczne. Jacek Biernacki (red.). T. 2. Warszawa: Ogólnopolski Hurt Książki „Morex” s.c., 1995, s. 521.ISBN 83-904121-2-8. Cytat:[…] były to części dawnych terytoriów plemiennych Warmów, […] zach. część Galindii (Olsztyn) […]. (pol.).
↑Grzegorz Białuński. Pruskie związki terytorialno-osadnicze w dorzeczu środkowej Łyny w XIII wieku. „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”. nr 1, s. 15, 2004. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. ISSN0023-3196. [dostęp 2022-09-17]. Cytat:Okolice Olsztyna zamieszkiwały więc dwa plemiona. Późniejsze miasto oraz okolice na wschód (Barczewo) i południe należały do Galindii (ziemie Gunelauke i Berting) […]. (pol.).
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1965 r. w sprawie zmiany granic miasta Kielc w województwie kieleckim oraz miasta Olsztyna w województwie olsztyńskim. (Dz.U. z 1965 r. nr 54, poz. 333).
↑Rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 6 lipca 1977 r. w sprawie zmiany granic niektórych miast w województwach: stołecznym warszawskim, bydgoskim, ciechanowskim, gorzowskim, jeleniogórskim, leszczyńskim, nowosądeckim, olsztyńskim, ostrołęckim, poznańskim, rzeszowskim, tarnobrzeskim, toruńskim i wałbrzyskim. (Dz.U. z 1977 r. nr 24, poz. 103).
↑Zarządzenie Nr 31 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 13 września 1977 r. w sprawie szczegółowego określenia przebiegu granic niektórych miast w województwie olsztyńskim (Bartoszyce, Iława, Kętrzyn, Nidzica, Olsztyn Ostróda)(Dz. Urz.WRN w Olsztynie z 1977 r. Nr 7, poz. 42).
↑Uchwała nr XXII/147/87 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie z dnia 9 października 1987 r. w sprawie zmiany granic miasta Olsztyna. (M.P. z 1987 r. nr 33, poz. 290).
↑Zarządzenie Nr 55 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 14 listopada 1987 r. w sprawie szczególnego określenia przebiegu granic miasta Olsztyna (Dz. Urz.Woj. Olsztyńskiego z 1987 r. Nr 13, poz. 185).
↑HugoH.BonkHugoH. i inni,Historia Olsztyna 1353-1772, Olsztyn: Oficyna Wydawnicza Pruthenia, 2016,ISBN 978-83-944431-1-5 [dostęp 2025-09-12]. Brak numerów stron w książce
↑Otto HuppWappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, 1896.
↑abcdHugoH.BonkHugoH.,Historia Olsztyna 1353–1772, Olsztyn: Pruthenia, 2016, s. 86-88.
↑"29v. Banderium civitatis Holsten maioris, que in Theutunico vocatur Melzak, quod ducebat advocatus de Holsten [...]; sub quo erant et fratres militares de ordine Olstenenses et terrigene ac cives districtus Olstenensis et milites mercenarii." Tłumaczenie: „Chorągiew miasta Olsztyn Duży, po niemiecku nazywanego Melzak, którą trzymał wójt olsztyński, pod którą walczyli bracia rycerze zakonni z Olsztyna i komornictwa olsztyńskiego i oddział najemny”.Długosz myli Olsztyn z Pieniężnem (Melzak). Oba miasta należały do kapituły. Błędnie też podaje, że w chorągwi olsztyńskiej walczyli bracia zakonu krzyżackiego.
↑Filip von Wildenau (Filip z Narzymia) był posiadaczem dużego majątku ziemskiego w okolicach Szczytna, z zamkiem wDźwierzutach. Majątek ten otrzymał jego ojciec Mentzel von Wildenau z nadaniaWinrycha von Kniprode. Filip najprawdopodobniej należał do opozycji antykrzyżackiej wśród pruskiego rycerstwa (zob. Grzegorz Białuński,Opozycja rycerstwa pruskiego na początku XV wieku, Komunikaty Mazursko – Warmińskie 2010, nr 3).
↑Zarządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 8 grudnia 1953 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. (M.P. z 1953 r. nr 116, poz. 1511).
↑abObwieszczenie Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 3 kwietnia 2001 r. w sprawie ogłoszenia wykazu rezerwatów przyrody utworzonych do dnia 31 grudnia 1998 r. (Dzi. Urz. Województwa Warmińsko-Mazurskiego z 2001 r. Nr 28, poz. 375).
↑Zarządzenie Wojewody Olsztyńskiego z dnia 22 grudnia 1948 r. (Dz. Urz. Woj. olsztyńskiego, z 1948 r. (rok V), Nr 2 (58), poz. 3).
↑Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1957 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. (M.P. z 1957 r. nr 41, poz. 267).
↑Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 23 grudnia 1986 r. w sprawie zniesienia ochrony obszarów uznanych za rezerwaty przyrody. (M.P. z 1987 r. nr 2, poz. 14).
↑Rozporządzenie Nr 21 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r. w sprawie wprowadzenia obszarów chronionego krajobrazu na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. (Dzi. Urz. Województwa Warmińsko-Mazurskiego z 2003 r. Nr 52, poz. 725, ze zm.).
↑Leszek Kosiński: Pochodzenie terytorialne ludności ziem zachodnich w 1950 r.. T. Zeszyt 2. Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Geografii, 1960, s. Tabela 1.
↑GUS.Drogi publiczne w 2006 r. (31 grudnia 2006). Statystyka regionalna – województwo warmińsko-mazurskie. Inwestycje, środki trwałe, transport – dane powiatowe. [dostęp: 11 maja 2008](pol.).
Olsztyn 1353–2003. praca zbiorowa pod red.Stanisława Achremczyka iWładysława Ogrodzińskiego; [aut. oprac. Stanisław Achremczyk et al.]. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych i Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 2003, s. 651.ISBN 83-87643-38-6.
Olsztyn 1945–2005: kultura i nauka. praca zbiorowa pod red.Stanisława Achremczyka iWładysława Ogrodzińskiego; [aut. oprac. Stanisław Achremczyk et al.]. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych i Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 2006, s. 927.ISBN 83-87643-44-0. (pol.).
Rafał Bętkowski: Olsztyn jakiego nie znacie: obraz miasta na dawnej pocztówce. red. Tomasz Śrutowski. Olsztyn: Wers, 2003, s. 192.ISBN 83-919110-1-2.
Andrzej Rzempołuch: Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353–1953: od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych. fot. Grzegorz Kumorowicz. Olsztyn: Urząd Miasta Olsztyn i Remix, 2004.ISBN 83-921324-0-8.
Jerzy Sikorski: Galopem przez stulecia: Olsztyn 1353–2003. red. i wybór il. Tomasz Śrutkowski. Olsztyn: Wers, 2003, s. 219.ISBN 83-919110-0-4.
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.svg)
