Obelisk (łac.obeliscus,gr. ὀβελίσκοςobeliskos – rożen, słup) –pomnik w postaci wysokiego, smukłegosłupa, najczęściej oczworobocznej podstawie i piramidalnym szczycie, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma zwykle formęostrosłupa, często obitegozłotą blachą. Był charakterystycznym elementemarchitektury starożytnegoEgiptu[1].
Najstarsze obeliski pochodzą z kulturystarożytnego Egiptu, gdzie już w czasachV dynastii były kultowym symbolem bogaSłońca[2]. Ustawiano je na placach przedświątyniami ipałacami. Egipcjanie wierzyli, że ich najważniejszy bógRa, będący uosobieniem słońca, mieszka właśnie w obeliskach; dlatego przed świątyniami Ra często nie umieszczano żadnych posągów kultowych poza obeliskami[3]. Każdy obelisk jest więc niejako wizerunkiem boga Ra.
Kształt obelisku, wyraźnie wyznaczający kierunek (por.gnomon), symbolizował ponadto związek ziemi z niebem (względnie Słońcem). Uważa się też, że nawiązywał do dominującego pierwiastka męskiego (por.lingam,menhir)[4].
Przeciętna wysokość tych pomników wynosiła 20-30 metrów, a waga – kilkaset ton. Najstarszy z nich, datujący się na czasyV dynastii wzniesiono wAbu Gurab jako towarzyszący świątyni solarnej faraonaNiuserre. W czasachNowego Państwa liczne obeliski z granitu powstawały w okręgach świątynnych[5]. Ustawiano je również parami przy wejściu do świątyni. Pełniły wówczas rolę symbolicznejbramy pomiędzyniebem aziemią. Na bocznych ścianach umieszczano inskrypcje z imionami władców. Największy obelisk w Egipcie, który miałby wysokość 42 metrów (nigdy nie został ukończony), odnaleziono w kamieniołomach granitu (sjenitu) wAsuanie[potrzebny przypis].
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. także mieszkańcyKanaanu orazFenicji zaadaptowali egipskie obeliski w kulcieBaala,północno-semickiego bóstwasłońca[6].Hebrajski wyrazמצבה (macceba) pochodzący od czasownikaנצב (nacab = stać) licznie występuje wStarym Testamencie i został użyty przezJeremiasza (43:13) w odniesieniu do stojących posągów kultowych z egipskiego Bet-Szemesz (Dom-Słońca), którymi były zapewne obeliski. Z koleiksięga Kapłańska (26:1) mówi, iż ten rodzaj posągów kultowych był wznoszony (podnoszony, ustawiany), co również jest charakterystyczne dla obelisków. To samo słowo (macceba) występuje także w kontekście kultu Baala (2 Królewska 3:2, 10:26-27). Jednakże najsłynniejszym oraz najbardziej oczywistym przykładem kultowego znaczenia obelisku na terenachSyropalestyny jest tzw. Świątynia Obelisków (Obeliskowa Świątynia) wByblos[7][8].
Współcześnie wznosi się czasem pomniki w kształcie obelisku. Obelisk w starożytnym Egipcie służył nie tylko jako zegar słoneczny, ale też z pomocą jego cienia wyznaczano kierunki geograficzne i określano pory roku[potrzebny przypis].
