Odpis dokumentuDagome iudex zBiblioteki Watykańskiej z nazwąAlemure.Ołomuniec na rycinieJana Willenberga z 1593 r.Ołomuniec na miedziorycie z 1795 r.Trzydziestopięciometrowej wysokości kolumna Trójcy Przenajświętszej
Ołomuniec jest jednym z najważniejszych w skali kraju ośrodków administracyjnych, przemysłowych, handlowo-usługowych, akademickich (m.in.Uniwersytet Palackiego) i kulturalnych. Stanowi także ważny węzeł drogowy (drogi ekspresowe w kierunkuBrna,Ostrawy/Bielska-Białej iHradca Králové/Wrocławia) i kolejowy (II korytarz kolejowy zPolski doAustrii i III korytarz kolejowy zeSłowacji przez Ostrawę, Pragę iPilzno doNiemiec).
Według danych z 2018 r. powierzchnia miasta wynosi 103,36 km²[4]. Na początku 2024 roku, z liczbą mieszkańców wynoszącą ponad 102 tys., Ołomuniec zajmował szóste miejsce pod względem liczby ludności w Czechach[1].
Ołomuniec powstał jako ważny punkt na skrzyżowaniu szlaków handlowych: rzecznego łączącegoOdrę poprzezMorawę zDunajem (odnoga szlakuod Waregów do Greków) oraz transkontynentalnego wiodącego odPragi poprzezBramę Morawską,Kraków iPrzemyśl doKijowa (szlakradanitów)[5]. Słowianie przybyli na teren Ołomuńca w pierwszej połowie VI wieku i najpóźniej na początku VII wieku na terenie dzisiejszej dzielnicy Povel istniał gród warowny. W 1. połowie IX wieku ufortyfikowany gród na Povlu został spalony przez Państwo Wielkomorawskie[6]. Nowy ośrodek Wielkomorawski został założony na Petrským vršku (później Předhradí) i na przeciwległym Wzgórzu Wacława. Co najmniej trzy kościoły z drugiej połowy IX wieku są udokumentowane archeologicznie – dwa na Wzgórzu Wacława i jeden na dzisiejszym Placu Biskupim w dzielnicy Předhradí. Intensywne zasiedlanie na Předhradí funkcjonowało do X wieku, gdy zostało przerwane przez nagły najazd. Około 981-990 roku Bramę Morawską i Ołomuniec opanował polski książęMieszko I[7]. Najprawdopodobniej o Ołomuńcu pod nazwąAlemure wspomina przypisywany Mieszkowi I dokumentDagome iudex datowany na rok 991[8] (węgierska nazwa miasta toAlamóc). Do roku 1003Bolesław Chrobry włączył całe Morawy w obszarpaństwa polskiego i pozostały one polskie do roku 1031, gdy za panowaniaMieszka II przeszły pod władzę czeską (według niektórych źródeł stało się to wcześniej, około 1021 roku)[9]. Dowody archeologiczne wskazują, że region Haná z Ołomuńcem znajdował się za Bolesława Chrobrego pod bezpośrednim panowaniem polskim, stanowiąc bazę wypadową do reszty Moraw[10]. Z tego okresu, z roku 1017, pochodzi pierwsza potwierdzona wzmianka o Ołomuńcu. Gród w Ołomuńcu został wspomniany w 1055 r., kiedy to do XII w. stanowił centrum Księstwa Ołomunieckiego, w którego skład wchodziła północno-wschodnia część Moraw, a pozostała część Moraw była podzielona między księstwa brneńskie i znojemskie. W roku 1063, dzięki staraniom przyszłegokróla CzechWratysława II miasto zostało siedzibąbiskupstwa[11]. W 1077 roku założono Opactwo Hradisko. W 1187 r. Ołomuniec został stolicą Moraw. Od samego początku było to miasto zamieszkane głównie przez Niemców, w którym dominowali niemieccy mieszczanie i kupcy, a Czesi dominowali jedynie w osadzie Mořická[12]. Na początku XIII wieku gdy zmarł ostatni książę ołomuniecki, Morawy zostały zjednoczone i przekazane czeskiej dynastii Przemyślidów. Ołomuniec po raz pierwszy został wspomniany jako miasto królewskie w 1248 roku.
W roku 1306Wacław III, król Czech i Węgier oraz tytularny król Polski, syn króla Czech i PolskiWacława II, zatrzymał się w Ołomuńcu w drodze do Polski, gdzie wybierał się, by rozprawić się z opozycją wspierającąWładysława Łokietka oraz koronować się na króla. Przebywając w gościnie u komornika morawskiego Albrechta ze Sternberga w pobliżu ołomunieckiej katedry, został tam jednak zasztyletowany przez najemnego niemieckiego żołnierza Konrada z Botenštejnu. Jego zabójstwo zakończyło panowanie dynastiiPrzemyślidów i umożliwiło przejęcie władzy przez Łokietka w Krakowie.
Podczas wojen husyckich (1419–1436) miasto poparłoZygmunta Luksemburskiego, gdyż Ołomuniec był miastem silnie katolickim, a około trzy czwarte jego mieszkańców stanowili Niemcy[12]. W 1454 roku miasto wypędziło ludność żydowską. Drugą połowę XV wieku uważa się za początek złotego wieku Ołomuńca. Odbyło się tu kilka zjazdów królewskich, a w 1469 rokuMaciej Korwin został tu wybrany przez czeskie stany na króla Czech (właściwie antykróla). W 1479 roku dwaj królowie Czech (Władysław II i Maciej Korwin) spotkali się tutaj i zawarli porozumienie ( pokój ołomuniecki z 1479 roku) w sprawie podziału kraju.
Jezuici przybyli do Ołomuńca w 1566 roku i założyli szkołę, która w 1573 roku uzyskała statusuniwersytetu (drugi po Pradze w Czechach pod względem starszeństwa). Uniwersytet twn istniał do 1860 roku.
Do około 1650 roku Ołomuniec był drugim, poPradze, największym ośrodkiem miejskim na obszarze dzisiejszych Czech.
Kres tego „złotego wieku” przyniosławojna trzydziestoletnia. Podczas niej w 1642 roku miasto zostało zdobyte przez Szwedów i okupowane przez osiem lat. Kilkukrotne blokady szwedzkiego garnizonu przez wojska cesarskie oraz wielomiesięczne oblężenie prowadzone w 1644 roku przez Ladislava Buriana von Waldstein okazały się nieskuteczne. Po wojnie trzydziestoletniej, w dużej mierze zniszczone i wyludnione miasto utraciło faktyczny status stolicy Moraw na rzecz Brna, które nie zostało zdobyte przez Szwedów.
26 grudnia 1741 roku należące do austriackich Habsburgów miasto zostało zdobyte przez Prusaków podczas I wojny śląskiej. Po tym wydarzeniu Austriacy znacznie rozbudowali fortyfikacje, dzięki czemu miasto przetrwało drugie oblężenie pruskie w 1758 roku. W 1777 roku biskupstwo ołomunieckie zostało podniesione do rangi archidiecezji.
W latach 1794–1797 wybitny francusko-amerykański żołnierz i polityk markizMarie Joseph de La Fayette był internowany w Ołomuńcu jako więzień polityczny monarchii habsburskiej. W tym czasie był tu też więziony polski politykHugo Kołłątaj.
W XIX wieku dzięki industrializacji i szlakom komunikacyjnym (przede wszystkim linii kolejowej z Pragi na Śląsk) Ołomuniec znowu stał się dużym ośrodkiem miejskim, jednak nigdy już nie zdołał odzyskać swojej pozycji, którą utracił w XVII wieku na rzecz Brna. W 1841 roku miasto zostało podłączone do sieci kolejowej. W połowie 1845 roku otwarto linię kolejową z Ołomuńca do Pragi. W 1848 roku do Pałacu Arcybiskupiego przeniósł się z Wiednia dwór cesarski, który uciekł tu przed rewolucją wiedeńską. 2 grudnia 1848 roku cesarz Ferdynand I przekazał władzę osiemnastoletniemu Franciszkowi Józefowi I. 29 listopada 1850 roku, na mocy Traktatu Ołomunieckiego (znanego również jako „Penetracja Ołomuńca”), zawartego między Prusami, Austrią i Rosją, w Ołomuńcu utworzono Związek Niemiecki pod przywództwem Austrii. W XIX wieku rozpoczęto stopniowe likwidowanie uniwersytetu - w 1851 roku zamknięto Wydział Filozoficzny, w 1855 zamknięto Wydział Prawa, a w 1860 roku zlikwidowano cały uniwersytet, pozostawiając jedynie Wydział Teologiczny. W latach 1850–1866 zostały ponownie rozbudowane fortyfikacje, które jednak podczaswojny z Prusami w lecie 1866 roku okazały się nieprzydatne, bo wojska pruskie je ominęły. W dniu 1 października 1867 roku założono Słowiańskie Gimnazjum z czeskim językiem wykładowym. W 1886 roku zniesiono status twierdzy, a Ołomuniec uzyskał status miasta stołecznego w monarchii habsburskiej. W 1899 roku zaczął działać w mieście pierwszy tramwaj. W 1910 roku Ołomuniec liczył 22 245 mieszkańców, w tym: 6 746 czeskich cywilów, 12 156 niemieckich cywilów (w tym 1 633 Żydów) oraz 2 959 żołnierzy[13]. Według wyznań w mieście mieszkało 20 061 katolików, 423 protestantów, 1 679 wyznawców judaizmu[13].
Po upadku Austro-Węgier w 1918 roku i powstaniu Czechosłowacji, Czesi stali się większością mieszkańców Ołomuńca, na skutek włączenia do miasta okolicznych gmin z przewagą ludności czeskiej, takich jak Hodolany i Nová Ulice, a także jedenastu innych gmin (Bělidla, Černovír, Hejčín, Chválkovice, Lazce, Nové Sady, Nový Svět, Neředín, Pavlovičky, Povel i Řepčín) w 1919 roku. Dzięki temu w 1921 roku Ołomuniec liczył już 57 206 mieszkańców i statystycznie przestała w nim dominować ludność niemiecka. Miasto zostało zajęte przez niemiecki Wehrmacht w dniu 15 marca 1939 roku, a następnej nocy, 16 marca, Niemcy spalili synagogę. Ołomuniec został zajęty przez Armię Czerwoną w dniu 8 maja 1945 roku.
Ludność niemieckojęzyczna została w dużej mierze wysiedlona z Ołomuńca w latach 1945-46. Jej majątek został skonfiskowany na mocy dekretu Beneša nr 108, majątek Kościoła ewangelickiego został zlikwidowany na mocy dekretu Beneša nr 131. Pod względem rozwoju administracyjnego Ołomuniec stanowił centrum regionu w latach 1949–1960, lecz później miasto stało się jedynie siedzibą powiatu wchodzącego w skład regionu północnomorawskiego z centrum w faworyzowanej górniczejOstrawie. W 1957 rokuNikita Chruszczow odwiedził Ołomuniec. Ołomuniec był miastem z największym radzieckim garnizonem w byłej Czechosłowacji, stacjonowały tam siły powietrzne, oddziały przeciwlotnicze, pułk pontonowy i strzelcy zmotoryzowani, a żołnierze i ich rodziny mieszkali na wydzielonym terenie. W latach 70. i 80. XX wieku na obrzeżach miasta powstało kilka osiedli z wielkiej płyty. W 1978 r. Ołomuniec po raz pierwszy przekroczył 100 tys. mieszkańców. Od 1971 roku całe Stare Miasto jest chronionym zabytkiem. W 1995 roku papież Jan Paweł II odwiedził Ołomuniec i kanonizowałJana Sarkandra. W 1996 roku rozpoczął tu swoją działalność Sąd Najwyższy. Powodzie w 1997 roku poważnie zniszczyły miasto, zalewając około jednej trzeciej jego powierzchni. W 2000 roku Kolumna Trójcy Świętej została wpisana na Listę Światowego DziedzictwaUNESCO. Po reformie administracyjnej w 2000 roku Ołomuniec stał się centrum administracyjnym nowo utworzonego kraju ołomunieckiego.
1566 – przybycie do Ołomuńcajezuitów z misją rekatolizacji miasta.
1573 – założenie przez jezuitów akademii, która później przekształciła się w uniwersytet (jednym z wykładowców był polski duchowny, kanonik ołomunieckiJan Iwicki zIwiczny, zwolennikkontrreformacji).
1642 – zniszczony przezSzwedów, Ołomuniec utracił tytuł morawskiej stolicy na rzecz Brna.
1645–1650 – okupacja miasta przez wojska szwedzkie pod dowództwemLennarta Torstenssona.
1655 – miasto zostało przekształcone w twierdzę, co spowodowało zahamowanie jego rozwoju gospodarczego[14].
1683 – z końcem sierpnia przez miasto przemaszerowały wojskaJana III Sobieskiego ciągnące pod Wiedeń; w liście do królowej Marysieńki król pisał:Miasto większe niżeli Opawa, ale lud nie tak polityczny: wszystko arcy drogo, a y przedawać nie chcieli; wspominał również tutejszy orloj, na którym...osobki przed wybijaniem kręciły się dokoła comme des marionettes[15].
Rozległe ołomunieckie Stare Miasto jest drugim, po centrumPragi, największym zespołem zabytkowym w Czechach. Zabudowa w jego obrębie reprezentuje głównie stylrenesansowy ibarokowy. Stojąca na Górnym Rynkukolumna Trójcy Przenajświętszej jest wpisana nalistę światowego dziedzictwa UNESCO. Równie cenne jest XIX-wieczne śródmieście tworzące wielkomiejski wizerunek miasta oraz dzielniceKlášterní Hradisko iSvatý Kopeček z barokowymi klasztorami. Liczba turystów rocznie odwiedzających miasto jest zbliżona do liczby jego ludności.
Wystawne centrum w stylubarokowym powstało dopiero w czasach królowejMarii Teresy. Ołomuniec jest po Pradze najważniejszym i największym miejskim zabytkowym zespołem urbanistycznym w Czechach.
Ołomuniec dał nazwęserkom ołomunieckim – dojrzewającym w specjalnych warunkach oraz posiadającym oryginalny kształt walca, które są zwykle podawane do piwa.
Ołomuniec jest siedzibą założonego w 1576 r., na bazie szkoły jezuickiej,Uniwersytetu Palackiego (czes.Univerzita Palackého). W mieście tym znajduje się obecnie redakcja założonego wRzymie w 1971 r. przezJiříego Pelikana pisma „Listy”, którego współredaktorem był, piszący również po polsku, poeta, krytyk literacki i tłumaczVáclav Burian.
↑W standardowej czeszczyźnie nazwa miasta jest rodzaju żeńskiego (ta Olomouc), natomiast mieszkańcy regionu tradycyjnie stosują odmianę właściwą dla rodzaju męskiego (ten Olomouc).
↑Przemysław Urbańczyk,Mieszko I tajemniczy, Toruń 2012, s. 382;Bolesław Chrobry – lew ryczacy, Toruń 2017, s. 240; Wojciech Kętrzyński,Granice Polski w X w., 1894, s. 20 i n.; Stanisław Zakrzewski,Śląsk i Morawy za Mieszka I, Kwartalnik Historyczny nr 31, Lwów 1917, s. 6 i n.;Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Warszawa 1921, s. 26.
↑Jerzy Strzelczyk,Mieszko Pierwszy, Poznań 2016, s. 197; Marzena Matla-Kozłowska,Pierwsi Przemyślidzi i ich państwo: (od X do połowy XI wieku), Poznań 2008, s. 303–304.
↑Jerzy Strzelczyk,Bolesław Chrobry, Poznań 2003, s. 109 i n.; Gerard LabudaMieszko II, Kraków 1992, s. 71 i n.; Stanisław ZakrzewskiBolesław Chrobry Wielki, Lwów 1925, s. 311 i n.
↑Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Średniowiecze. Cesarstwo Niemieckie – Arabowie na półwyspie pirenejskim. T. 17. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 244.ISBN 978-83-7425-697-1.
↑abJosefJ.BartošJosefJ.,HanaH.DzikováHanaH. (red.),Olomouc - malé dějiny města, wyd. 1. vyd, Olomouc: Univ. Palackého v Olomouci, 2002, s. 52, 84,ISBN 978-80-244-0493-6 [dostęp 2025-11-07].
↑abOldřichO.JuryšekOldřichO.,Dějiny Olomouce: 1017 - 1920, Edice Region, V Olomouci: Votobia, 2006, s. 208,ISBN 978-80-7220-258-4 [dostęp 2025-11-07].
↑Marek Pernal, Tomasz Darmochwał, Marek Rumiński: Przewodniki Wiedzy i Życia – Czechy i Słowacja. Warszawa: Hachette Livre Polska sp. z o.o., 2006, s. 216–217.ISBN 978-83-7184-409-6.
