Nowy Jork (ang.New York, wym./nuː ˈjɔrk/ⓘ, oficjalnieState of New York[2], takżeNew York State[3]) –stan w północno-wschodniej częściStanów Zjednoczonych. Z populacją 19,6 mln mieszkańców, jest czwartym pod względem liczby ludności stanem w Stanach Zjednoczonych[4].
Miasto Nowy Jork jest jednym z najbardziej zróżnicowanych kulturowo miast na świecie, z dziesiątkami etnicznych enklaw i dzielnic, oraz setkami różnych kultur i języków[5]. Ponad jedna trzecia jego mieszkańców (36,3%), została urodzona poza granicami Stanów Zjednoczonych[4]. Stan Nowy Jork jest też drugim stanem USA, w którym większość populacji mieszka na wyspach (Long Island,Manhattan iStaten Island)
Pierwszymi stałymi europejskimi osadnikami byli Holendrzy, którzy od 1613 roku organizowali w okolicachManhattanu prywatne terytorium zamorskie i po zasiedleniu go przez pierwszą grupę emigrantów w 1624 przekształcili je w holenderską prowincję o nazwieNowe Niderlandy. Rok później założono tam Fort Amsterdam (późniejszyNowy Amsterdam(inne języki), a od 1665Nowy Jork). W 1664 kolonię zajęli bez oporu Anglicy z sąsiedniejNowej Anglii. Holendrzy odzyskali ją przejściowo w roku 1673, znów przemianowując Nowy Jork (nazwany tak na cześć brata króla angielskiego, księcia Jorku) na Nową Oranię (nid.Nieuwe Oranje). Jednak już rok później, poIII wojnie angielsko-holenderskiej, zrzekli się całej kolonii na rzecz Anglików, którzy przemianowali ją naProwincję Nowy Jork (istniejącą do 1777).
Miasto Nowy Jork było od początku miastem wielokulturowym i wieloreligijnym. Po przejściu kolonii pod władzę Anglików osadnicy holenderscy pozostali w kolonii, zachowali wolność religii i utrzymali swe duże wpływy polityczne i gospodarcze. Kolonia przyjęła teżŻydów wydalonych z portugalskiej Brazylii. Miasto Nowy Jork rozwijało się nieustannie i około 1790 stało się największym miastem Stanów Zjednoczonych, mając wtedy około 33 tys. mieszkańców.
Podczasamerykańskiej wojny rewolucyjnej stan był miejscem intensywnych walk. W 1776 Brytyjczycy zdobyli miasto Nowy Jork i stworzyli z niego swoją główną bazę w Ameryce Północnej. Z tej bazy próbowali zdobyć panowanie nad rzeką Hudson i tym sam przeciąć kolonie amerykańskie na pół. Brytyjska porażka wbitwie pod Saratogą 19 września 1777 położyła kres tym planom. Brytyjczycy utrzymali się jednak w mieście Nowy Jork aż do zakończenia wojny, gdyż Amerykanie nie próbowali zdobyć silnie ufortyfikowanego miasta.
Aż do końca XVIII wieku europejscy osadnicy zajmowali tylko południową część dzisiejszego stanu, osiedlając się głównie w dolinie rzeki Hudson i dookoła miasta Nowy Jork u jej ujścia. Tereny północne i północno-zachodnie obecnego stanu były zdominowane przez silne plemiona Indian (przede wszystkimIrokezów), które do 1760 często posiadały poparcie Francuzów z sąsiedniejKanady. Dopiero w trakcieamerykańskiej wojny rewolucyjnej armie Stanów Zjednoczonych zaczęły przejmować kontrolę w tych regionach. Ostatecznie tereny te formalnie stały się własnością Stanów Zjednoczonych na skutektraktatów podpisanych z Indianami do 1797.
W 1835 roku Nowy Jork przyćmiłFiladelfię jako największe miasto USA i pozostaje nim do tej pory[5]. Do 1850 roku Irlandczycy stanowili jedną trzecią całkowitej populacji miasta[5].
Od 1910 do połowy lat 70. XX wieku był celemwielkiej migracji Afroamerykanów zPołudnia. W tym czasie Nowy Jork przyjął więcej afroamerykańskich przybyszów niż jakiegokolwiek inny stan. W latach 50. XX wieku zaczęli masowo napływać Portorykańczycy[6].
Dzięki długości linii brzegowej wyspyLong Island w skrajnej południowej części stanu, Nowy Jork posiada jedną z dłuższych linii brzegowych w Stanach Zjednoczonych wynoszącą 4224 km (2625 mil)[9]. Północna część stanu, zwanaUpstate New York(inne języki) (lub lokalnieupstate), jest bardzo bogata w obszary leśne, rzeki i jeziora. Na północy stanu, jego granicę wyznaczająWielkie Jeziora –Ontario iErie. Bardziej na południe wyróżniają sięFinger Lakes – grupa jezior wąskiego kształtu i równoległego ułożenia w osi północ-południe. Północną część stanu wyróżnia też duża liczbawodospadów, z największymi na świeciewodospadami Niagara, w skrajnej północno-zachodniej części stanu.
Wodospady Niagara w północno-zachodniej części stanu Nowy Jork
Zdjęcie satelitarneFinger Lakes w scenerii zimowej
Największe miejscowości w stanie Nowy Jork, powyżej 40 000 mieszkańców (2022)[10]
Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Nowy Jork liczy 20 201 249 mieszkańców, co oznacza wzrost o 823 147 (4,2%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010[11]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,4% populacji, 20,3% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 18,1% to osoby mające 65 i więcej lat. 51,1% ludności stanu stanowią kobiety[4].
Na terenie stanu Nowy Jork znajduje się 596 miast (city) i wsi (village), w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 1 000 000, 6 powyżej 100 000 mieszkańców, 91 powyżej 10 000 mieszkańców, a 420 powyżej 1000 mieszkańców (2022 r.)[10]. Stan cechuje się jednak nierównym zagęszczeniem ludności – z największym zagęszczeniem w południowej części stanu w mieścieNowy Jork oraz w zachodniej części Long Island, oraz stosunkowo niewielkim zagęszczeniem środkowej i północnej części stanu.
Na początku XX wieku miał miejsce silny napływ ludności na wyspęLong Island na wschód od Nowego Jorku, co wiązało się z rozwojem na wyspie lotnictwa, gdy Long Island stała się kolebką i centrum amerykańskiego przemysłu lotniczego, a także z rozwojemsieci kolejowej w tym rejonie[12][13]. Stąd też, Long Island – zwłaszcza jej zachodnia część – do dziś pozostaje rejonem o największym poza miastem Nowy Jork zagęszczeniu ludności w stanie.
Lista miejscowości zamieszkanych przez 10 000 lub więcej osób (2022 r.)[10]:
Według danych pięcioletnich z 2022 roku, 58,8% mieszkańców stanowiła ludność biała (53,8% nie liczącLatynosów), 15,1% toczarnoskórzy Amerykanie lubAfroamerykanie, 8,8% toAzjaci, 7,4% miało rasę mieszaną, 0,5% tordzenna ludność Ameryki i 0,05% toHawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 19,5% ludności stanu[15].
Poza osobami pochodzenia afroamerykańskiego, największe grupy stanowią osoby pochodzenia włoskiego (11,3%), irlandzkiego (10,7%), niemieckiego (8,8%), portorykańskiego (5,3%), angielskiego (5,3%), dominikańskiego (4,6%), „amerykańskiego” (4,5%), polskiego (4,2% – 834,5 tys.) i chińskiego (3,7%). Obecne są także duże grupy osób pochodzenia meksykańskiego (491,5 tys.), afrykańskiego lub arabskiego (474 tys.), francuskiego lub francusko–kanadyjskiego (455,2 tys.), hinduskiego (377,2 tys.), rosyjskiego (333,4 tys.), jamajskiego (309,1 tys.), ekwadorskiego (285,3 tys.) i szkockiego lub szkocko–irlandzkiego (253,6 tys.)[15].
Stan posiada największą populacjęUkraińców (141,8 tys.) w Stanach Zjednoczonych, stanowią oni jednak zaledwie 0,71% populacji[16].
Znajdują się tutaj największe społeczności muzułmańskie i żydowskie w Stanach Zjednoczonych[20]. Społeczność muzułmańska szybko rośnie ze względu na imigrację i reprodukcję. WedługThe ARDA w 2020 roku w Nowym Jorku mieszkało nawet 724,5 tys. muzułmanów, co stanowiło 3,6% mieszkańców[20].
W społecznościach wiejskich na zachodzie i północy stanu mieszka blisko 20 tys.amiszów[20].
Stan Nowy Jork jest światowym centrum turystycznym – po drastycznym spadku turystyki w okresie wpandemii COVID-19, w czasie po-pandemicznym w 2022 roku, tylko miasto Nowy Jork odwiedziło 56,7 miliona turystów, w tym 9,4 mln turystów zagranicznych oraz 47,3 mln turystów krajowych, w roku 2023 natomiast 67,7 mln (11,6 mln i 50,6 mln odpowiednio)[21].
_-_Full_(48124330357).jpg)
