Nowy Jork (ang.City of New York, równieżNew York,New York City) –miasto wStanach Zjednoczonych o największej liczbie mieszkańców, a zarazem centrum jednej z najludniejszych aglomeracji na świecie[7][8][9].
Za sprawą populacji, której liczebność wynosi ponad 8,3 mln (2022[18]), zamieszkującej 780 km², Nowy Jork jest najgęściej zaludnionymmiastem na terenie Stanów Zjednoczonych[19][20][21][22]. Jest również najbardziej zróżnicowanym językowo miastem na świecie. Na jego obszarze mówi się w ponad 800 językach[23]. Zaludnienie obszaru metropolitalnego Nowy Jork wynosiło w 2010 roku, w zależności od sposobu wytyczenia jego granic, od 18,9 do 23,1 miliona, dzięki czemu stanowi najludniejszy obszar w Stanach Zjednoczonych[24][25]. Nowy Jork jest najczęściej wyszukiwanym miejscem na świecie za pośrednictwemGoogle; statystyki z września 2011 roku mówiły, że łączna liczba wyszukań dla hasła „Nowy Jork” wyniosła 4,6 miliarda[26].
Historyczne korzenie Nowego Jorku sięgają roku 1624, kiedy miasto zostało założone jako faktoria handlowa przezholenderskich kolonistów; w 1626 roku nadali oni mu nazwę Nowego Amsterdamu[27]. W 1664 roku kontrolę nad miastem, a także otaczającymi je terenami, przejęli Anglicy[27][28]. Po tym, jak król angielskiKarol II Stuart przekazał te ziemie swojemu bratu,Jakubowi II – księciu Yorku, nazwę Nowy Amsterdam zmieniono na Nowy Jork[29][30]. W latach 1785–1790 Nowy Jork był stolicą Stanów Zjednoczonych[31]. Począwszy od 1790 roku Nowy Jork pozostaje największym amerykańskim miastem[32].
Wiele miejsc w Nowym Jorku jest atrakcyjnych dla turystów. Odwiedza je ponad 60 milionów osób rocznie[33].Times Square, określany mianem „Skrzyżowania Świata” – jasno rozświetlony punkt centralnyteatru broadwayowskiego, jest jednym z najruchliwszych przejść dla pieszych na świecie, a zarazem centrum światowego przemysłu muzycznego[34][35][36][37][38][39]. PrestiżowaCarnegie Hall orazMetropolitan Opera czynią miasto także jednym z największych ośrodków muzyki klasycznej w ogóle. W mieście znajduje się kilka światowej sławy mostów, wieżowców oraz parków[40]. Finansowa dzielnica Nowego Jorku, na czele zWall Street wLower Manhattan, pełni funkcję finansowej stolicy świata i siedzibyNew York Stock Exchange – największej na świecie giełdy papierów wartościowych pod względem kapitalizacji notowanych na niej spółek[41][42][43][44][45][46][47][48]. Rynek nieruchomości na nowojorskim Manhattanie znajduje się w czołówce najdroższych rynków świata[49]. Zlokalizowane na ManhattanieChinatown(inne języki) ma najwyższy współczynnik koncentracji ludności chińskiej na półkuli zachodniej[50]. W przeciwieństwie do większości innych systemów metra na świecieNew York City Subway kursuje całą dobę, we wszystkie dni tygodnia[51]. W Nowym Jorku działają liczne uniwersytety i college’e, włączając w to prestiżoweColumbia University,New York University orazRockefeller University, które należą do stu najlepszych uczelni na świecie[52]. Nowy Jork to również wielkie centrum muzealnictwa i sportu. Rozgrywany co roku w mieście tenisowy turniejUS Open jest jednym z czterech najważniejszych turniejów dyscypliny wchodzących w składWielkiego Szlema.
Nowy Amsterdam w 1664 roku, w którym kontrolę nad tym obszarem przejęła Anglia, przemianowując go na Nowy Jork
Dawniej obszar współczesnego Nowego Jorku zamieszkiwany był przez indiańskie plemięDelawarów. Został odkryty w 1524 roku przez Europejczyków, na których czele stałGiovanni da Verrazzano, będący na usługach francuskiego dworu królewskiego[53]. Verrazzano nadał odkrytym ziemiom nieoficjalną nazwę Nouvelle Angoulême (NoweAngoulême)[54].
Zasiedlanie regionu przez Europejczyków rozpoczęło się po tym, gdy w 1609 roku zbadał goHenry Hudson, szukając dlaHolenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na statkuPółksiężyc (Halve Maen) nowej drogi z Europy doIndii. W 1614 roku Holendrzy utworzyli na południowym krańcu dzisiejszego Manhattanu ośrodek handlu futrami bobrów. W konsekwencji obszary te zyskały przydomekNew Amsterdam (Nowy Amsterdam). W 1626 rokuPeter Minuit wykupił wyspę Manhattan od plemienia Delawarów za dobra o wartości 60 guldenów holenderskich (równowartość około tysiąca dolarów)[55][56]. Jedna z obalonych już legend mówi, że Delawarowie odsprzedali wyspę zaszklane paciorki, których wartość szacowano na 24 dolary[57]. W latach 1642–1645 powstał w Nowym Amsterdamie pierwszy murowany zbór kalwiński z polecenia ówczesnego dyrektora Willema Kiefta i była to przez długi czas jedyna świątynia w osadzie, ponieważ katolicy, luteranie, kwakrowie i żydzi mieli zakaz ich budowania[58].
Pod koniecII wojny angielsko-holenderskiej, w 1664 roku, Holendrzy przejęli kontrolę nad wyspąRun namorzu Banda, w zamian przekazując Anglikom władzę nad Nowym Amsterdamem. Ci z kolei zmienili jego nazwę naNew York (Nowy Jork), na cześćJakuba II Stuarta – księcia Yorku[59]. Wojny pomiędzy plemionami indiańskimi, a także epidemie wywołane przyjazdem Europejczyków dziesiątkowały ludność Delawarów w latach 60. i 70. XVII wieku[60]. W 1700 roku ich populacja wynosiła 5 tys. osób[53]. W 1702 roku liczba mieszkańców Nowego Jorku zmniejszyła się o 10% w wynikużółtej febry[61]. Od tego czasu, w okresie 1702–1800, miasto nawiedziło co najmniej siedem wielkich epidemii żółtej febry[62].
Pod rządami Anglików wzrosło znaczenie Nowego Jorku jako portu handlowego.
W 1735 roku w mieście odbył się proces sądowyJohna Petera Zengera, istotny dla rozwojuwolności prasy w Stanach Zjednoczonych. Sprawa ta pomogła ponadto stworzyć podwaliny zasad i zakresu odpowiedzialności mediów i rządu w funkcjonowaniu demokracji. W 1754 roku, na mocy królewskiego aktu fundacyjnego wydanego przezJerzego II Hanowerskiego, założony zostałColumbia University, działający wówczas jako King’s College[63].
Pierwsza wielka bitwarewolucji amerykańskiej, a zarazem największa potyczkawojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych –bitwa na Long Island, miała miejsce w Nowym Jorku w sierpniu 1776 roku. Zwycięstwo Brytyjczyków sprawiło, że utworzyli w Nowym Jorku swoją militarną i polityczną bazę dla operacji wojennych w Ameryce Północnej. Kontrolowane przez nich miasto stało się schronieniem dlalojalistów popierających utrzymanie kontroli brytyjskiej nad koloniami. Jednocześnie generałGeorge Washington utworzył w Nowym Jorku centrum sieci wywiadowczej. Na mocypokoju wersalskiego ostatni ślad po rządach brytyjskich w byłych dwunastu koloniach – oddział armii stacjonujący w Nowym Jorku, opuścił Stany Zjednoczone w 1783 roku. Wydarzenie to, określane mianem Dnia Ewakuacji, było celebrowane przez kilka kolejnych dni[64].
W XIX wieku dynamiczny rozwój oraz napływ imigrantów powodowały silne przekształcenia w strukturze Nowego Jorku[68]. Wizjonerska propozycja, zwana planem komisarzy z 1811 roku, rozszerzyła miejską siatkę uliczną, obejmując cały Manhattan, zaś otwarciekanału Erie w 1819 roku połączyło port na Atlantyku z wielkimi rynkami rolnymi na północy Stanów Zjednoczonych[69]. Lokalna polityka była wówczas zdominowana przezTammany Hall – maszynę polityczną wspieraną przez irlandzkich imigrantów[70]. W latach 30. i 40. XIX wieku w Nowym Jorku mieszkali twórcy amerykańskiej literatury, w tym m.in.:William Cullen Bryant,Washington Irving,Herman Melville,Rufus Wilmot Griswold,John Keese(inne języki),Nathaniel Parker Willis, a takżeEdgar Allan Poe. Z inicjatywy członków rodów arystokratycznych w 1857 roku utworzonoCentral Park – pierwszy park krajobrazowy na terenie amerykańskiego miasta. Niewolnictwo w Nowym Jorku istniało do 1827 roku, jednak w latach 30. XIX wieku miasto stało się jednym z głównych ośrodków międzyrasowej działalności abolicjonistów na Północy. W tym czasie Manhattan i Brooklyn zamieszkiwała znacząca, jak na ówczesne warunki, liczba wolnej czarnoskórej ludności. W 1840 roku populacja ta liczyła ponad 16 tysięcy osób.[71]. Wybuchwielkiego głodu w Irlandii wywarł duży wpływ na napływ ludności irlandzkiej do Nowego Jorku – w 1860 roku jeden na czterech mieszkańców miasta (ponad 200 tysięcy) urodził się w Irlandii[72].
Widok z lotu ptaka na Manhattan i Nowy Jork, uwieczniony na obrazie z 1873 roku
Przymusowy pobór do wojska, ogłoszony w ramachwojny secesyjnej, doprowadził w 1863 roku do wielkichrozruchów w Nowym Jorku, które obecnie uznaje się za jeden z najgorszych incydentów wywodzących się z niepokojów społecznych w amerykańskiej historii[73].
W 1898 roku rozpoczęło się kształtowanie nowoczesnego Nowego Jorku poprzez konsolidację Brooklynu (dotychczas niezależnego miasta), hrabstwa Nowy Jork (które wówczas zawierało część obszaru Bronksu), hrabstwa Richmond, a także zachodnich obszarów hrabstwa Queens[74]. Otwarcie pierwszej liniimetra w 1904 roku pomogło zintegrować poszczególne części Nowego Jorku w jedną całość. W pierwszej połowie XX wieku miasto stało się światowym centrum przemysłu, handlu i komunikacji. Z rozwojem wiązały się jednak liczne problemy, takie jak chociażby katastrofa parowcaGeneral Slocum w 1911 roku, w wyniku której śmierć poniosło 1021 pasażerów. Wydarzenie to uważane jest za największą katastrofę w historii Nowego Jorku do czasuzamachów na World Trade Center z 11 września 2001.
Ogromny pożar, jaki opanował fabrykę odzieży Triangle Shirtwaist, kosztował życie 146 pracowników obiektu i przyczynił się do rozwoju związku zawodowegoInternational Ladies' Garment Workers' Union(inne języki). Katastrofa skutkowała ponadto zaostrzeniem standardów bezpieczeństwa w fabrykach i ośrodkach przemysłowych w Stanach Zjednoczonych[75].
W latach 20. XX wieku Nowy Jork był głównym celem podróży Afroamerykanów podczasWielkiej Migracji z południowych obszarów Stanów Zjednoczonych. W 1916 roku Nowy Jork stał się największym miejskim skupiskiem czarnoskórej ludności w Ameryce Północnej. W erzeprohibicji nastąpił rozkwitRenesansu Harlemu, który pokrył się z boomem gospodarczym, widocznym w panoramie miasta – zmienianej przez konstrukcję nowych drapaczy chmur.
Na początku lat 20. XX wieku Nowy Jork stał się najbardziej zaludnionym miastem na świecie, wyprzedzającLondyn. Jednocześnie na początku lat 30. tego samego wieku liczba mieszkańców obszaru metropolitalnego Nowy Jork przekroczyła 10 milionów, czyniąc z Nowego Jorku pierwszemegamiasto w historii ludzkości[76]. W trudnych latachwielkiego kryzysu na burmistrza Nowego Jorku wybrany został reformatorFiorello La Guardia; w tym samym okresie, po ośmiu latach dominacji politycznej, nastąpił upadekTammany Hall[77].
Powracający zII wojny światowej weterani wytworzyli powojenny boom gospodarczy, a także przyczynili się do rozwoju rynku mieszkaniowego we wschodnimQueens. Nowy Jork wyszedł z wojny bez żadnych strat, za to z pozycją czołowego miasta świata, na czele z Wall Street – czyniącą Stany Zjednoczone największą potęgą gospodarczą globu. Polityczne wpływy Nowego Jorku potwierdziło w 1950 roku oddanie do użytkuSiedziby Głównej ONZ, zaś narodzinyekspresjonizmu abstrakcyjnego sprawiły, że Nowy Jork zastąpiłParyż na miejscu światowego centrum sztuki[79].
Samolot linii United Airlines, lot 175, uderza w południową wieżę kompleksu World Trade Center 11 września 2001 roku
W latach 60. XX wieku Nowy Jork zaczął borykać się z problemami gospodarczymi oraz coraz wyższymi wskaźnikami przestępczości. Podczas gdy odrodzenie branży finansowej w latach 80. w znaczny sposób poprawiło sytuację gospodarczą w mieście, przestępczość w Nowym Jorku nieprzerwanie rosła przez kolejną dekadę[80]. W latach 90. wskaźniki przestępczości zaczęły gwałtownie spadać w związku ze zwiększeniem liczby patroli policyjnych, a takżegentryfikacją. Na terenie miasta tworzyły się nowe sektory, takie jakSilicon Alley(inne języki), które napędzały lokalną gospodarkę. W tym samym okresie populacja Nowego Jorku osiągnęła rekordową liczbę w powszechnym spisie ludności z 2000 roku.
11 września 2001 roku miało miejsce najtragiczniejsze wydarzenie w historii Nowego Jorku – w wynikuzamachu terrorystycznego dwa porwane przezAl-Kaidę samoloty uderzyły w siostrzane wieżeWorld Trade Center, powodując ich zniszczenie oraz śmierć około 3 tysięcy osób[81]. Ataki doprowadziły do tymczasowego exodusu biznesu zLower Manhattan doMidtown Manhattan,Jersey City orazBrooklynu; wiele stacji telewizyjnych zmieniło również położenie swoich anten nadawczych. Zamach przyczynił się do masowych działań na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa w mieście, a także w całym państwie. Obecnie w miejscu oryginalnego kompleksu World Trade Center stoją1 World Trade Center,World Trade Center Memorial oraz4 World Trade Center, a 2 wieże biurowe są w budowie; skompletowanie wszystkich struktur planowane jest na rok 2022.
Zdjęcie satelitarne ukazujące „rdzeń” obszaru metropolitalnego Nowego Jorku
Nowy Jork położony jest w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, w południowo-wschodnim rejonie stanu Nowy Jork, mniej więcej w połowie drogi pomiędzyWaszyngtonem aBostonem. Lokalizacja przy ujściurzeki Hudson do Oceanu Atlantyckiego pomogła w rozwoju miasta jako ważnego punktu handlowego. Nowy Jork w dużej mierze leży na trzech wyspach:Manhattanie,Staten Island iLong Island, co ma znaczący wpływ na wysoką gęstość zaludnienia miasta.
Rzeka Hudson wpływa poprzez dolinę Hudson doZatoki Nowojorskiej, tworząc pomiędzy Nowym Jorkiem i miastemTroyestuarium[82]. Oddziela ona również Nowy Jork odNew Jersey. CieśninaEast River oddziela Bronx i Manhattan od Long Island, z kolei cieśninaHarlem River dzieliManhattan iBronx. Przez Bronx i hrabstwo Westchester przepływa rzekaBronx – jedyna rzeka w Nowym Jorku, która na całej długości zawiera słodką wodę[83].
Powierzchnia miasta została zmieniona w dużej mierze przez człowieka. Proces rekultywacji terenów wzdłuż nabrzeży był prowadzony już od czasów holenderskich osadników. Te działania są najbardziej widoczne na Dolnym Manhattanie, a zwłaszcza w rejonieBattery Park City – kompleksu zaprojektowanego i utworzonego w latach 1970–1980[84]. Niektóre z naturalnych różnic w wysokościach terenu zostały zniwelowane, zwłaszcza na Manhattanie[85].
Powierzchnia miasta wynosi w sumie 1213,3 km²; 429,5 km² zajmują wody, zaś 783,8 km² to powierzchnia lądowa[86]. Najwyższym punktem miasta jest Todt Hill na Staten Island, położony 124,9 m n.p.m.[87]
Wedługklasyfikacji Köppena, w Nowym Jorku panuje klimat kontynentalny wilgotny (Dfa) z przejściowymi wpływami klimatu subtropikalnego wilgotnego (Cfa). Obszar Nowego Jorku znajduje się wstrefie mrozoodporności6b (średnie temp. mrozu: od -17,8 do –20,6°C, od 0 do –5°F). W mieście występują średnio 234 dni, w trakcie których świeci słońce. Istnieje również 58% możliwych słonecznych dni w roku, co daje w sumie od 2400 do 2800 godzin słonecznych rocznie[88][89].
Na klimat Nowego Jorku wpływają trzy główne typy mas powietrza: (1) zimne, suche masy powietrza polarno-kontynentalnego (w cyrkulacji zimowej również polarno/arktyczno-kontynentalnego) często napływają z północnego i północno-zachodniego wnętrza kontynentu, przynosząc słoneczną pogodę i niskie temperatury zimą, a ulgę od gorąca latem; (2) napływające z południa, szczególnie w cyrkulacji letniej, ciepłe i wilgotne masy powietrza zwrotnikowego-morskiego, będącego pod wpływem ciepłych, podzwrotnikowych wód Atlantyku; oraz (3) masy powietrza polarno-morskiego (chłodne, wilgotne powietrze, napływające z północnego wschodu za przyczyną zimnegoPrądu Labradorskiego znad północnego Atlantyku, pod wpływem wyżów z centrum na północ od Nowego Jorku i/lub pod wpływem wędrujących niżów – co stwarza chłodne, wilgotne i pochmurne warunki pogodowe)[90][91][92].
Zimy w Nowym Jorku są chłodne i wilgotne, jednakże dzięki sąsiedztwu Oceanu Atlantyckiego oraz pobliskimAppalachom, miasto notuje wyższe temperatury i ich łagodniejsze zmiany, niż położone na tych samych szerokościach geograficznych, lecz na lądzie, inne miasta Ameryki Północnej, takie jak chociażbyCincinnati orazIndianapolis.
Średnia temperatura w styczniu – najmroźniejszym miesiącu tego obszaru, wynosi 0,1°C (32,1°F). Zdarza się jednak, że zimowe temperatury mogą być zarówno tak niskie jak –12 °C (10 °F), jak i tak wysokie jak 10 °C (50 °F)[90]. Na temperatury w tym okresie duży wpływ ma zimnyPrąd Labradorski, opływający północną część wybrzeża atlantyckiego[90]. Jednocześnie w centrum Nowego Jorku temperatury są nieco wyższe niż na jego obrzeżach. Okresy wiosenne i letnie w Nowym Jorku są dość nieprzewidywalne; mogą wahać się od chłodnych do ciepłych, choć zwykle są łagodne i charakteryzują się niską wilgotnością powietrza. Lato jest zazwyczaj gorące i wilgotne, ze średnią temperaturą w lipcu na poziomie 24,7 °C (76,5 °F). W związku ze zjawiskiemmiejskiej wyspy ciepła, nocą w Nowym Jorku często obserwuje się wzrost temperatur do około 32 °C (90 °F) – sytuacja ta ma miejsce średnio w ciągu 18 dni lata[93]. Co 4–6 lat zdarza się również, że temperatura latem, w wyniku tegoż zjawiska przekracza 38 °C (100 °F)[94].
Roczne opady w Nowym Jorku wynoszą 1260 mm i rozkładają się na wszystkie pory roku. Średnia opadów śniegu zimą, w okresie 1971–2000, wyniosła 57 cm, jednak wartość ta zazwyczaj zmienia się z roku na rok[94]. Huragany i burze tropikalne rzadko występują na obszarze Nowego Jorku. Prawdopodobieństwo wystąpienia tych zjawisk pogodowych wzrasta pod koniec sierpnia, wraz z sezonem huraganowym na Atlantyku, którego maksimum przypada na 10 września. W tym okresie, z południa mogą nadciągać pozostałości burz tropikalnych i huraganów, przynosząc ulewne deszcze i niekiedy silne wiatry.
Najbardziej ekstremalne temperatury w Nowym Jorku wyniosły –26 °C (–15 °F) oraz 41 °C (106 °F) i zostały zanotowane odpowiednio: 9 lutego 1934 roku i 9 lipca 1936 roku[95].
Średnia temperatura i opady dla Nowego Jorku (Central Parku)
Panorama Nowego Jorku dzięki licznym drapaczom chmur zdobyła globalną rozpoznawalność, zaś w samym mieście, na przestrzeni lat, powstawały najwyższe budynki na świecie. W sierpniu 2008 roku w mieście znajdowało się 5538 wieżowców, w tym 50 o wysokości co najmniej 200 metrów[96]. Jest to większa liczba niż w jakimkolwiek innym mieście Ameryki Północnej; więcej wieżowców o wysokości co najmniej 200 metrów znajduje się jedynie wHongkongu[97].
Nowojorskie budynki reprezentują szeroką gamę stylów architektonicznych. Do najstarszych przykładów tej różnorodności zaliczyć można wybudowany w 1913 rokuWoolworth Building, czyli neogotycki wieżowiec z masowo skalowanymi detalami gotyckimi. W 1916 roku, wraz z wejściem w życie przepisów o zagospodarowaniu przestrzennym, rozpowszechniono zabudowę oficynową, zaś wysokość wież uzależniano od wielkości obszaru, na którym miały powstać. Działania te podjęto, by promienie słoneczne mogły swobodnie docierać do ulic Nowego Jorku[98].
Stylart déco, który reprezentuje skompletowany w 1930 rokuChrysler Building, dzięki stożkowej górze i stalowej iglicy odzwierciedla wymagania uchwały o zagospodarowaniu przestrzennym. Budynek posiada ponadto charakterystyczne ozdoby, takie jak wizerunki orłów na rogach 61. piętra struktury[99].
Przykładstylu międzynarodowego w architekturze Stanów Zjednoczonych stanowiSeagram Building (1957), wyróżniający się za sprawą fasady złożonej ze zrobionych z brązu belek w kształcie I, które stanowią podporę struktury budynku. Z koleiCondé Nast Building (2000) reprezentuje pokaźną grupę amerykańskich ekologicznych, przyjaznych środowisku drapaczy chmur[100].
Duża część obszarów mieszkalnych Nowego Jorku składa się z klasycznych szeregowców z elewacją z piaskowca, domków miejskich i kamienic, wybudowanych w okresie szybkiego wzrostu w latach 1870–1930[101]. Kamień i cegła stały się głównymi materiałami konstrukcyjnymi w Nowym Jorku po tym, jak wykorzystanie drewna w budowie obiektów zostało ograniczone w następstwie Wielkiego Pożaru z 1835 roku[102].
Charakterystyczną cechą wielu budynków Nowego Jorku są drewniane, dachowewieże ciśnień. W XIX wieku miasto wymagało ich instalacji w obiektach wyższych niż sześć pięter, aby zapobiec zbyt wysokiemu ciśnieniu wody na niższych kondygnacjach, które mogłoby naruszyć sieć miejskich wodociągów[103].
Na odległych od centrum obszarach Nowego Jorku w latach 20. XX wieku popularność zyskała koncepcjamiasta-ogrodu, rozwijana między innymi w Jackson Heights w Queens[104].
Nowy Jork dysponuje ponad 110 km² parków miejskich, a także plażami publicznymi o łącznej długości 23 kilometrów[105][106]. Nowojorskie parki miejskie uzupełniają parki federalne oraz stanowe, które zajmują dziesiątki tysięcy akrów powierzchni.
Krajowy system parków
Gateway National Recreation Area zajmuje w sumie 10 521,83 hektara powierzchni, z czego większość znajduje się na terenie miasta Nowy Jork. W skład parku wchodząJamaica Bay Wildlife Refuge(inne języki) na Brooklynie i w Queens, a także ponad 36 km²słonych mokradeł, wysp i wód, które zalicza się głównie do Jamaica Bay. Na obszarze parku – a dokładniej w jego części w Queens – znajduje się również zachodnia część Półwyspu Rockaway, złożona z Jacob Riis Park i Fort Tilden.
Prospect Park(inne języki) na Brooklynie składa się z 90 akrów łąk, jeziora, a także rozległych lasów. Na terenie parku znajduje się historyczna przełęcz, która odegrała ważną rolę w bitwie na Long Island[109].
Nowy Jork dzieli się na pięć okręgów, określanych mianemboroughs(inne języki)[112]. Każdy z nich pokrywa się z odpowiednim hrabstwem stanu Nowy Jork. Na terenie pięciu okręgów wyróżnić można setki mniejszych sąsiedztw (neighborhood), z których wiele posiada własną historię i specyfikę. Jeśli każde zboroughs byłoby niezależnym miastem, cztery z nich (Brooklyn, Queens, Manhattan i Bronx) należałyby do najludniejszych miast w Stanach Zjednoczonych.
Manhattan (hrabstwo Nowy Jork; populacja w 2022 roku: 1 596 273[113]) – najgęściej zaludniona dzielnica; na jej terenie znajdują sięCentral Park, World Trade Center i większość nowojorskich wieżowców, stanowi finansowe centrum miasta i siedzibę wielu korporacji, siedzibę główną ONZ, kilku uczelni i licznych atrakcji kulturowych. Manhattan dzieli się w luźny sposób na regionyLower,Midtown orazUptown. Z kolei Central Park dzieli Uptown Manhattan naUpper East Side iUpper West Side, zaś „ponad” parkiem leżyHarlem.
Bronx (hrabstwo Bronx; populacja w 2022 roku: 1 379 946[114]) – najdalej na północ wysunięty okręg Nowego Jorku, siedzibaYankee Stadium (domowego stadionu drużynyNew York Yankees) i największej spółdzielni mieszkaniowej w Stanach Zjednoczonych –Co-op City(inne języki)[115]. W Bronksie znajduje sięBronx Zoo – największe miejskie zoo w Stanach Zjednoczonych, zajmujące 265 akrów i zamieszkałe przez ponad 6 tysięcy zwierząt[116]. Bronx jest ponadto miejscem narodzinrapu i kulturyhip hopu[117]. Z wyjątkiem niewielkiego skrawka Manhattanu, Bronx jest jedyną dzielnicą Nowego Jorku, która znajduje się na stałym lądzie.
Brooklyn (hrabstwo Kings; populacja w 2022 roku: 2 590 516[118]) – położony w zachodniej części wyspyLong Island, najbardziej zaludniony ze wszystkichboroughs; niezależne miasto do 1898 roku. Brooklyn znany jest ze swojej kulturowej, społecznej i etnicznej różnorodności, niezależnej sceny artystycznej, specyfiki poszczególnychneighborhoods oraz wyjątkowego zróżnicowania architektonicznego. Jest to jednocześnie jedyna dzielnica poza Manhattanem położona w sąsiedztwie centrum miasta. Na obszarze Brooklynu znajduje się półwysepConey Island[119].
Queens (hrabstwo Queens; populacja w 2022 roku: 2 278 029[120]) – terytorialnie największyborough i najbardziej zróżnicowane etnicznie hrabstwo w Stanach Zjednoczonych[121]. W odróżnieniu jednak od Nowego Jorku, Brooklynu i Bronxu, Queens nie ma statusu odrębnego City. Powstałe z kilkunastu małych miasteczek i wiosek założonych przez Holendrów, obecnie Queens stanowi przede wszystkim obszar mieszkalny dla przedstawicieli klasy średniej. Hrabstwo Queens jest jedynym dużym hrabstwem w Stanach Zjednoczonych, gdzie średni dochód Afroamerykanów (wynoszący około 52 tysiące dolarów rocznie) jest większy, niż ludności białej[122]. Queens jest siedzibą stadionuCiti Field (domowego obiektu drużynybaseballowejNew York Mets), a także gospodarzem dorocznego turnieju tenisowegoUS Open. W Queens znajdują się ponadto dwa z trzech najważniejszych portów lotniczych obszaru metropolitalnego Nowy Jork:LaGuardia Airport iJohn F. Kennedy International Airport (trzecim jestNewark Liberty International Airport wNewark, w New Jersey).
Staten Island (hrabstwo Richmond; populacja w 2022 roku: 491 133[123]) – ma najbardziej podmiejski charakter spośród wszystkich pięciu dzielnic Nowego Jorku. Staten Island połączona jest z Brooklynem przezVerrazano-Narrows Bridge, zaś z Manhattanem przez darmowy promStaten Island Ferry. Staten Island Ferry jest jedną z najpopularniejszych atrakcji turystycznych w Nowym Jorku, jako że zapewnia widok naStatuę Wolności,Wyspę Ellis i dolny Manhattan. Położony w centrum Staten Island, zajmujący powierzchnię 2500 akrów Greenbelt zawiera około 45 kilometrów szlaków turystycznych i jest jednym z ostatnich nienaruszonych przez człowieka lasów w Nowym Jorku[124]. Powstały w 1984 roku, by chronić naturalną przyrodę wyspy, Greenbelt składa się w sumie z siedmiu parków miejskich.
Nowy Jork jest najbardziej zaludnionym miastem w Stanach Zjednoczonych. W spisie powszechnym z 2010 roku populacja miasta osiągnęła 8 175 133 mieszkańców, co stanowiło 2,1% wzrostu w stosunku do 8 milionów osób wykazanych w spisie z 2000 roku. W 2006 roku demografowie oszacowali, że do 2030 roku liczba mieszkańców miasta będzie wynosić od 9,2 do 9,5 miliona osób[129]. W 2020 roku miasto Nowy Jork osiągnęło 8,8 mln mieszkańców (wzrost o 7,7% od 2010). Jednak w latach 2020–2022 populacja spadła o 468 tysięcy (5,3%)[130]. Miasto Nowy Jork zamieszkuje ponad 42% populacji stanu Nowy Jork[131]. Według danych pięcioletnich z 2022 roku populacja głównego miasta składała się w 31,2% z ludności rasy białej (nielatynoskiej), 26,4% z ludności rasy czarnej lubAfroamerykan i 16,1% ludnościazjatyckiej. Latynosi jakiejkolwiek rasy reprezentowali w sumie 29% populacji[132]. W latach 2010–2020 liczba ludności azjatyckiej w Nowym Jorku wzrosła o ponad 345 tys., co stanowiło ponad połowę całkowitego wzrostu populacji miasta w ostatniej dekadzie[133]. W dzielnicyLong Island City(inne języki), gdzie stanowią około 34% populacji, ich liczba wzrosła pięciokrotnie[134]. Populacja rasy białej nielatynoskiej nieustannie się zmniejsza. Np. w okresie od 1960 do 1970 r. miasto utraciło ok. miliona białych mieszkańców na rzecz miliona nowych mieszkańców rasy czarnej. W związku z tym udział białej ludności w ogólnej populacji miasta spadł w tym czasie z 81% do 65%[135]. W 1980 r. biali stanowili już tylko 52,4% mieszkańców Nowego Jorku[136].
W 2010 roku gęstość zaludnienia Nowego Jorku wynosiła 10 630 osób/km², dzięki czemu stanowi najgęściej zaludnione spośród 100-tysięcznych miast w Stanach Zjednoczonych. Natomiast jeśli pominąć to kryterium, kilka małych miasteczek whrabstwie Hudson ma większą gęstość zaludnienia[137]. Z kolei gęstość zaludnienia Manhattanu wynosi 25 846 osób/km²; dzięki temu, że Manhattan leży na terenie hrabstwa Nowy Jork, jest to najgęściej zaludnione hrabstwo w Stanach Zjednoczonych[138][139]. Gęstość zaludnienia Manhattanu jest ponadto większa, niż jakiegokolwiek innego indywidualnego amerykańskiego miasta.
Populacja Nowego Jorku jest wyjątkowo zróżnicowana[140]. Od początków swojej historii miasto stanowiło główny punkt, w którym swoją przygodę ze Stanami Zjednoczonymi rozpoczynali imigranci z całego świata; w okresie pomiędzy 1892 i 1924 rokiem nawyspę Ellis dotarło ponad 12 milionów imigrantów z Europy[141]. Termintygiel narodów został po raz pierwszy użyty, by opisać gęsto zaludnione przez emigrantów obszaryLower East Side na Manhattanie. W 1900 roku Niemcy stanowili największą grupę emigrantów w Nowym Jorku; tuż za nimi byli wówczas Irlandczycy, Żydzi i Włosi.
36,3% populacji Nowego Jorku urodziło się poza granicami Stanów Zjednoczonych[131]. Wśród amerykańskich miast odsetek ten wyższy jest jedynie wMiami iSan Jose[142]. Podczas gdy społeczności emigrantów w tych dwóch miastach są zdominowane przez określone narodowości, w Nowym Jorku nie można wyróżnić czołowego państwa lub regionu pochodzenia. Region Nowego Jorku wciąż pozostaje głównym miejscem osiadania legalnych emigrantów, którzy przybywają do Stanów Zjednoczonych[143].
Nowojorski obszar metropolitalny jest domem dla największej społeczności żydowskiej pozaIzraelem[144]. Obszar ten zamieszkuje niemalże jedna czwarta wszystkichAmerykanów pochodzenia hinduskiego, a także 15% wszystkich Amerykanów pochodzenia koreańskiego[145][146]. W Nowym Jorku znajduje się ponadto największe skupisko społeczności Afroamerykanów spośród wszystkich miast Stanów Zjednoczonych, a także sześć tzw.Chinatown, zamieszkiwanych w 2008 roku przez 659 596 przedstawicielidiaspory chińskiej – największą liczbę osób o chińskim pochodzeniu poza Azją[147][148]. W 2010 roku Nowy Jork zamieszkiwało ponad milion Amerykanów o azjatyckim pochodzeniu – więcej, niż łączna populacja Amerykanów o azjatyckim pochodzeniu w Los Angeles iSan Francisco[147].
W Nowym Jorku istnieją również znaczące grupy Amerykanów pochodzących zPortoryko oraz zDominikany. Inną ważną grupą etniczną są Włosi, którzy masowo imigrowali do miasta na początku XX wieku, głównie zSycylii i innych obszarów południowych Włoch. Część mieszkańców miasta posiada ponadto pochodzenie irlandzkie; jeden na 50 nowojorczyków pochodzących z Europy przenosi charakterystyczny kod genetyczny w chromosomie Y, dziedziczony po klanie Nialla od Dziewięciu Zakładników – irlandzkiego króla z piątego wieku naszej ery lub z jednego związanych z nim rodów Uí Briúin i Uí Fiachrach[149][150][151].
Nowy Jork charakteryzuje wysoki stopień nierówności dochodów mieszkańców. W 2005 roku, w najzamożniejszych obwodach spisowych średni dochód gospodarstwa domowego wynosił 188 697 dolarów, podczas gdy w najbiedniejszych równał się 9320 dolarom[152]. Dysproporcje te wynikają ze wzrostów płac wśród osób, które dotychczas zarabiały wysokie kwoty, przy jednoczesnej stagnacji wynagrodzeń w przedziałach średnich i niskich płac. W 2006 roku średnie wynagrodzenie za tydzień pracy wynosiło na Manhattanie 1453 dolary – było najwyższe i najszybciej rosnące spośród wszystkich największych hrabstw w Stanach Zjednoczonych[153]. Ta dzielnica doświadcza równocześnie zjawiska baby boomu, które w amerykańskich miastach jest dość rzadkie. Od 2000 roku liczba dzieci w wieku poniżej 5 lat, które mieszkają na Manhattanie, wzrosła o ponad 32%[154].
188,5 tys. osób (2,2%) mieszkańców Nowego Jorku deklaruje polskie pochodzenie (704,4 tys. – 3,5% w obszarze metropolitalnym Nowego Jorku)[132]. Skupiskiem Polonii jest przede wszystkimGreenpoint, często określany mianemLittle Poland (Mała Polska). Wśród pozostałych obszarów zamieszkiwanych przez Polonię są neighborhoods wQueens –Ridgewood,Maspeth(inne języki) iMiddle Village(inne języki), a takżeStaten Island.
Kościół Trójcy należący doKościoła Episkopalnego – najstarszy budynek kościelny i druga najstarsza kontynuująca kongregacja (po kolegialnym protestanckim kościeleholendersko reformowanym – na dzień dzisiejszy rozbitym na 4 osobne zbory – wszystkie na Manhattanie)
W 2014 r. największymi grupami religijnymi w Nowym Jorku były[157]:
Dwanaście największych nowojorskich korporacji wedługFortune 500 w 2011 roku (zgodnie z przychodami z 2010 roku) † z miejscem w Nowym Jorku i w Stanach Zjednoczonych
Nowy Jork jest światowym centrum międzynarodowego biznesu i handlu, a zarazem jednym z „centrów dowodzenia” dla gospodarki światowej, wraz zLondynem iTokio[160]. Miasto stanowi ważny ośrodek bankowości i finansów, sprzedaży detalicznej, handlu światowego, transportu, turystyki, rynku nieruchomości, ubezpieczeń, nowych i tradycyjnych mediów, teatru, mody, a także sztuki w Stanach Zjednoczonych.
W 2009 roku obszar metropolitalny Nowego Jorku wytworzyłprodukt miejski brutto o wartości 1135 miliardów dolarów, co świadczyło o tym, że obszar ten stanowi największą regionalną gospodarkę w Stanach Zjednoczonych (przedLos Angeles) i jednocześnie drugą co do wielkości gospodarkę miejską na świecie (zaTokio)[161][162].
WedługCinco Dias, pod koniec 2008 roku Nowy Jork kontrolował 40% globalnych finansów, czyniąc z tego miasta finansowe centrum świata[46][163][164]. W Nowym Jorku znajdują się główne siedziby wielu korporacji, włączając w to centrale 45 przedsiębiorstw z listyFortune 500[165]. W 2001 roku na samymManhattanie znajdowały się w sumie niemalże 33 mln m² powierzchni biurowych[166].
Midtown Manhattan stanowi największy obszar biznesowy w Stanach Zjednoczonych; z koleiLower Manhattan zajmuje 3. miejsce na liście amerykańskich dystryktów biznesowych pod względem wielkości. Lower Manhattan jest jednocześnie siedzibąNew York Stock Exchange, położonej przyWall Street, iNASDAQ – czyli dwóch największych giełd papierów wartościowych świata ze względu na średni dzienny wolumen obrotu i ogólną kapitalizację rynkową[167].
Rynek nieruchomości stanowi główną siłę w gospodarce miasta, jako że wartość wszystkich budynków na terenie Nowego Jorku wynosiła w 2006 roku ponad 802 miliardy dolarów[168].Time Warner Center posiada najwyższą wartość rynkową spośród nowojorskich nieruchomości, szacowaną w 2006 roku na ponad miliard dolarów[168]. W Nowym Jorku znajdują się jedne z najbardziej wartościowych budynków zarówno w skali Stanów Zjednoczonych, jak i całego świata. 450Park Avenue(inne języki) został 2 lipca 2007 roku sprzedany za kwotę 510 milionów dolarów (17 104 dolarów/m²), bijąc rekord pod względem ceny metra kwadratowego amerykańskiej nieruchomości biurowej; wcześniejszy, niespełna miesięczny rekord, został ustanowiony w czerwcu 2007 roku, kiedy to właściciela zmienił obiekt przy 660 Madison Avenue, a transakcja opiewała na kwotę 15 887 dolarów/m²[169].
Nowojorski rynek branży telewizyjnej i filmowej ustępuje w skali amerykańskiej pod względem wielkości i rozwoju jedynieHollywood[170]. Branże kreatywne, takie jak nowe media, reklama, moda i architektura notują wzrost zatrudnienia, dając miastu silnie konkurencyjną pozycję w tych obszarach[171].
Rozwijają się również sektory zaawansowanych technologii, takie jakbiotechnologia, informatyka, projektowanie gier, a także gama usług internetowych; branże te wspierane są przez mocną pozycję Nowego Jorku w dziedzinie telekomunikacyjnej, między innymi ze względu na transatlantyckie połączenie światłowodowe[172]. Wśród innych ważnych dziedzin funkcjonowania Nowego Jorku są badania medyczne i technologiczne, a także działalnośćinstytucji non-profit oraz placówek edukacyjnych, a w tym uczelni.
Sektor produkcyjny posiada duży, jednak systematycznie malejący udział w zatrudnieniu mieszkańców Nowego Jorku. Do dominujących gałęzi produkcji w mieście należą odzież, chemikalia, wyroby metalowe, przetwórstwo żywności oraz meble[173]. Przemysł spożywczy stanowi najbardziej stabilną z głównych branż sektora wytwórczego w Nowym Jorku[174]. Nowojorski przemysł żywnościowy wart jest 5 miliardów dolarów i zatrudnia ponad 19 tysięcy osób. Sztandarowym produktem eksportowym miasta jest czekolada – każdego roku jej eksport przynosi przychody w wysokości 234 milionów dolarów[174].
Uznawany za obiekt zabytkowy i dzieło sztuki o randze międzynarodowej dworzecGrand Central Terminal
Transport zbiorowy w Nowym Jorku, działający w większości 24 godziny na dobę, jest najrozleglejszym i najbardziej złożonym tego typu systemem w Ameryce Północnej. Jeden na trzech użytkowników transportu zbiorowego w Stanach Zjednoczonych, a zarazem dwie trzecie Amerykanów, którzy korzystają z kolei, pochodzi znowojorskiego obszaru metropolitalnego[175][176].Nowojorskie metro jest metrem o najintensywniejszym ruchu na półkuli zachodniej, podczas gdyGrand Central Terminal, często określany również mianem „Grand Central Station”, stanowi największy na świecie dworzec kolejowy pod względem liczby peronów. Nowojorska przestrzeń powietrzna jest jednym z korytarzy lotniczych o największym zagęszczeniu ruchu na świecie.Most Waszyngtona, łączący Manhattan zhrabstwem Bergen, jest mostem przeznaczonym dla pojazdów silnikowych o najintensywniejszym ruchu na świecie[177][178].
Nowojorskie metro jest największym pod względem liczby stacji systemem szybkiej kolei miejskiej na świecie
Całość transportu publicznego w Nowym Jorku, jak również w dużej części całego nowojorskiego obszaru metropolitalnego zarządzana jest przez organizację pożytku publicznegoMetropolitan Transportation Authority(inne języki), znaną jako MTA. MTA jest właścicielem i zarządza nowojorską publiczną komunikacją autobusową i kolejową orazmetrem, a także siedmioma płatnymi mostami i dwoma tunelami. W obszarze jej operacji znajduje się 12 hrabstwstanu Nowy Jork oraz dwa hrabstwa stanuConnecticut. Obsługą ruchu dojazdowego do miasta Nowy Jork zajmuje się także będąca własnością stanuNew JerseyNew Jersey Transit(inne języki) oraz system szybkiej koleiPort Authority Trans-Hudson (PATH).
Nowojorskie metroNew York City Subway zarządza siecią 468 stacji, co czyni go największym pod względem liczby stacji systemem szybkiej kolei miejskiej na świecie. Ze względu na roczną liczbę przejazdów w 2006 roku zajmowało trzecie miejsce na świecie, z 1,5 miliardami podróży[175]. Metro w Nowym Jorku wyróżnia się także tym, że system pozostaje w ruchu 24 godziny na dobę, podczas gdy metro w większości innych miast, w tym wLondynie,Paryżu czyTokio, wstrzymuje nocą ruch pasażerski.
Pociąg sieciLIRR łączącej Nowy Jork z wszystkimi miejscowościami naLong Island
System transportu zbiorowego w Nowym Jorku obejmuje ponadto najdłuższy w Ameryce Północnej most wiszący –Verrazano-Narrows[180], pierwszy na świecie mechanicznie wentylowany tunel samochodowy –Holland Tunnel[181], ponad 12 tysięcy żółtych taksówek[182],kolej linowąRoosevelt Island Tramway(inne języki), która transportuje ludzi pomiędzyRoosevelt Island a Manhattanem, a także promy łączące Manhattan z różnymi miejscami w granicach oraz poza granicami miasta.Staten Island Ferry jest najbardziej wykorzystywanym promem w Stanach Zjednoczonych. Rocznie przewozi ponad 19 milionów pasażerów na 8,4–kilometrowej trasie pomiędzy Staten Island i Dolnym Manhattanem. System szybkiej koleiStaten Island Railway(inne języki) obsługuje połączenia na Staten Island.Port Authority Trans-Hudson łączy centrum i Dolny Manhattan z północno-wschodnim New Jersey, a głównie zHoboken,Jersey City iNewark. Podobnie jak nowojorskie metro, Port Authority Trans-Hudson funkcjonuje całodobowo; są to jednocześnie dwa z czterech systemów szybkich kolei miejskich na świecie, które działają 24 godziny na dobę (pozostałe to częśćChicago „L” orazPATCO Speedline(inne języki) w Filadelfii).
Autobus komunikacji miejskiej Nowego Jorku
Za obsługę dalekobieżnego transportu kolejowego odpowiedzialna jest korporacjaAmtrak, korzystająca ze stacjiPennsylvania Station. Amtrak obsługuje połączenia wzdłużNortheast Corridor, w tym doBostonu,Filadelfii i Waszyngtonu, a także oferuje relacje dalekobieżne do takich miast, jakChicago,Nowy Orlean,Miami,Toronto orazMontreal.Port Authority Bus Terminal(inne języki), główny terminal dla autobusów międzymiastowych, każdego dnia obsługuje za pośrednictwem 7 tysięcy autokarów ponad 200 tysięcy pasażerów, co czyni go najbardziej wykorzystywanym dworcem autobusowym na świecie[183].
Transport zbiorowy cieszy się w Nowym Jorku dużą popularnością. W 2005 roku 54,6% nowojorczyków podróżowało do pracy środkami komunikacji miejskiej[184]. Stanowi to kontrast w porównaniu do pozostałych obszarów Stanów Zjednoczonych, gdzie około 90% mieszkańców dojeżdżało do pracy samochodami[185]. Zgodnie z danymiUS Census Bureau, nowojorczycy spędzali średnio 38,4 minuty dziennie w drodze do pracy – najwięcej spośród mieszkańców wszystkich amerykańskich metropolii[186].
Nowy Jork jest najważniejszym punktem przyjęć międzynarodowych pasażerów w Stanach Zjednoczonych[187]. Obszar obsługiwany jest głównie przez trzy porty lotnicze:John F. Kennedy International,Newark Liberty International iLaGuardia; istnieją również zaawansowane plany budowy czwartego dużego lotniska –Stewart International Airport w pobliżuNewburgh. W 2005 roku z tychże trzech portów lotniczych skorzystało 100 milionów pasażerów, czyniąc Nowy Jork przestrzenią powietrzną o najbardziej zagęszczonym ruchu w Stanach Zjednoczonych[188]. Międzynarodowe loty wychodzące z JFK i Newark objęły około ¼ wszystkich amerykańskich turystów, którzy wyjechali poza granice kraju w 2004 roku[189]. JFK stanowi centralnyhub linii lotniczychJetBlue, czwarty co do wielkości węzełAmerican Airlines, a także szósty co do wielkości hubDelta Air Lines. Port lotniczy w Newark będzie trzecim co do wielkości węzłem przesiadkowym liniiUnited Airlines, gdy jej fuzja zContinental Airlines zostanie sfinalizowana. W takim przypadku United Airlines będą największymi liniami lotniczymi na rynku nowojorskim.
Wysoki wskaźnik wykorzystania transportu publicznego, 120 tysięcyrowerzystów dziennie i szereg osób, któredo pracy dostają się na piechotę, powoduje, że Nowy Jork jest jednym z najefektywniejszych energetycznie miast w Stanach Zjednoczonych[190][191]. Spacer lubjazdę rowerem wybiera 21% mieszkańców miasta, podczas gdy współczynnik ten w skali krajowej wynosi 8%[192].
Uzupełniając szeroką sieć transportu publicznego w Nowym Jorku, miasto posiada również rozbudowaną sieć dróg ekspresowych i dróg szybkiego ruchu, które za pośrednictwem szeregu mostów i tuneli łączą Nowy Jork zNorthern New Jersey(inne języki),hrabstwem Westchester,Long Island i południowo-zachodnimConnecticut. Drogi te obsługują miliony mieszkańców przedmieść, którzy codziennie dojeżdżają do pracy w centrum Nowego Jorku, dlatego miasto boryka się z wielkimi „korkami”, zwłaszcza wgodzinach największego ruchu[178].
Pomimo dużej roli, jaką w Nowym Jorku odgrywa transport zbiorowy, drogi także stanowią ważny element miasta. Siatka ulic Manhattanu odegrała znaczącą rolę w fizycznym rozwoju Nowego Jorku. Kilka ulic i alei miasta, a w tymBroadway,Wall Street iMadison Avenue, stanowimetonimię dla zebranych tam typów przemysłu, tzn. kolejno: teatru, finansów i reklamy.
Od czasu konsolidacji w 1898 roku organizacja władzy w Nowym Jorku opiera się na strukturze burmistrz – rada miejska. Rząd Nowego Jorku jest bardziej scentralizowany niż w większości pozostałych miast Stanów Zjednoczonych. Nowojorskie władze centralne odpowiedzialne są za edukację publiczną, zakłady poprawcze, biblioteki, bezpieczeństwo publiczne, obiekty rekreacyjne, kwestie sanitarne, opiekę społeczną, a także zaopatrzenie miasta w wodę. Burmistrz i radni wybierani są na czteroletnią kadencję, mając prawo do dwóch bezpośrednich reelekcji; następnie, po czteroletniej przerwie, mogą ponownie ubiegać się o stanowisko. Rada miasta Nowy Jork jestjednoizbowym organem złożonym z 51 członków[193].
De Blasio zastąpił na tym stanowisku 1 stycznia 2014 r.Michaela Bloomberga, który zajmował to stanowisko przez trzy kadencje, od roku 2001. Bloomberg znany był z tego, że przejął kontrolę nad miejskim systemem edukacji, nadzorowanym dotychczas przez władze stanu, a także z działań mających na celu rozwój gospodarczy miasta oraz z agresywnej polityki w dziedzinie zdrowia publicznego. W drugiej kadencji podjął się reformy szkolnictwa, redukcji ubóstwa i kontroli obrotu bronią na terenie miasta; te trzy kwestie były wówczas priorytetami jego administracji[194].
New York City Hall jest najstarszym ratuszem w Stanach Zjednoczonych, który wciąż pełni swoją pierwotną funkcję
Wraz z burmistrzemBostonu,Thomasem Menino, Bloomberg założył w 2006 roku organizacjęMayors Against Illegal Guns Coalition, której ideą byłowzmożenie bezpieczeństwa publicznego przez eliminację nielegalnej broni z ulic[195]. Większość urzędów w mieście zarządzana jest przez Partię Demokratyczną[196]. Nowy Jork był reprezentowany przez republikanina w wyborach prezydenckich po raz ostatni w 1924 roku. Programy polityczne partii koncentrują się w Nowym Jorku na kwestiach tanich mieszkań, edukacji, rozwoju gospodarczego, a także rynku pracy.
Nowy Jork jest najważniejszym źródłem pozyskiwania środków finansowych na cele polityczne w Stanach Zjednoczonych, a cztery z pięciu kodów pocztowych w kraju, które przynoszą największe dotacje polityczne, pochodzi z Manhattanu. Najważniejszy kod pocztowy w tym aspekcie, 10021 zUpper East Side, wygenerował w 2004 roku większość pieniędzy na kampanie prezydenckieGeorge’a W. Busha iJohna Kerry’ego[197]. Finanse Nowego Jorku charakteryzują się silnymi zaburzeniami równowagi płatniczej w rozrachunkach stanowych i krajowych. Miasto otrzymuje od państwa 83 centy za każdego dolara wysłanego do rządu federalnego za pośrednictwem podatków (to znaczy – Nowy Jork każdego roku wysyła państwu 11,4 miliarda dolarów więcej, niż otrzymuje z powrotem). Ponadto miasto co roku przekazuje stanowi Nowy Jork kolejnych 11 miliardów dolarów więcej, niż dostaje z powrotem[198].
Wykorzystanie publicznego transportu zbiorowego w Nowym Jorku jest największe na terenie całych Stanów Zjednoczonych, zaś zużycie benzyny w mieście jest takie, jak średnia krajowa w latach 20. XX wieku[191]. Dzięki wysoko rozwiniętej sieci transportu masowego miasto zaoszczędziło 1,8 miliarda galonów amerykańskich (6 800 000 m³) oleju napędowego w 2006 roku; Nowy Jork zapewnia ponadto połowę oszczędności tego surowca (wynikającej z tranzytu) w skali państwowej[199]. Gęstość zaludnienia, niski wskaźnik korzystania z samochodów i wysoka użyteczność transportu zbiorowego, czynią z Nowego Jorku jedno znajefektywniejszych energetycznie miast w Stanach Zjednoczonych[200]. Emisja gazów cieplarnianych wynosi w Nowym Jorku 7,1 tony na osobę, co stanowi relatywnie niewysoki wynik w porównaniu do średniej krajowej w granicach 24,5 tony[201]. Nowojorczycy są odpowiedzialni za 1% gazów cieplarnianych emitowanych przez Stany Zjednoczone, co stanowi niski poziom z uwagi na to, że miasto zamieszkuje 2,7% populacji kraju[201]. Przeciętny nowojorczyk zużywa niespełna połowy energii, którą wykorzystuje mieszkaniec San Francisco, a także niemalże 1/4 energii, którą konsumuje mieszkaniecDallas[202].
W lipcu 2010 roku Nowy Jork posiadał 3715 taksówek hybrydowych w użyciu – więcej, niż jakiekolwiek inne miasto Ameryki Północnej
W ostatnich latach miasto podjęło działania mające na celu zmniejszanie negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne. Koncentracja zanieczyszczonego powietrza w Nowym Jorku doprowadziła do wysokich wskaźników występowania astmy, a także innych chorób układu oddechowego wśród mieszkańców miasta[203]. Władze Nowego Jorku zobowiązane są do zakupu jedynie najbardziej energooszczędnych urządzeń do stosowania w urzędach miejskich i instytucjach użytku publicznego[204]. Nowy Jork posiada największą liczbę autobusów wykorzystujących olej napędowy z obniżoną zawartością siarki orazCNG spośród wszystkich miast w Stanach Zjednoczonych[205][206]. Ponadto w połowie 2010 roku w Nowym Jorku kursowało 3715 taksówek o napędzie hybrydowym, a także innych pojazdów zasilanych olejem napędowym z obniżoną zawartością siarki; samochody hybrydowe stanowiły wówczas 28% wszystkich taksówek działających w Nowym Jorku – więcej niż w jakimkolwiek innym mieście Ameryki Północnej[207].
Nowy Jork jest jedynym miastem w Stanach Zjednoczonych, w którym większość (52%) gospodarstw domowych nie dysponuje samochodem; jedynie 22% mieszkańców Manhattanu posiada samochód[208]. Dla porównania, około 90% gospodarstw domowych w skali państwa dysponuje co najmniej jednym samochodem[208].
Władze miasta Nowy Jork były w 2007 roku jedną ze stron powodowych w skierowanej doSądu Najwyższego słynnej sprawie przeciw Agencji Ochrony Środowiska (EPA), która sprzeciwiała się uznaniu dwutlenku węgla za gaz szkodliwy. Nowy Jork jest również liderem w dziedzinie konstrukcji energooszczędnych,ekologicznych budynków biurowych, włączając w to między innymiHearst Tower[100].
Woda pitna dostarczana jest do Nowego Jorku z chronionego dorzecza, znajdującego się wCatskill Mountains[209]. Dzięki integralności i niezakłóconemu, naturalnemu systemowi filtracji wody w Catskill Mountains, Nowy Jork jest jednym z czterech wielkich miast w Stanach Zjednoczonych, w których woda pitna jest na tyle czysta, iż nie wymaga dodatkowych procesów uzdatniania[210].
Od roku 2005 Nowy Jork ma najniższy współczynnik przestępczości spośród wszystkich 25 największych miast w Stanach Zjednoczonych. Bezpieczeństwo poprawiło się znacznie od lat 80., w których zanotowano duży wzrost przestępczości, i początków lat 90., czyli tzw. epidemii kokainy[211]. W latach 1990–2010 odnotowano w Nowym Jorku największy i najdłuższy spadek liczby przestępstw ulicznych[212]. W 2002 roku współczynnik przestępczości w Nowym Jorku miał ten sam poziom, co w mieścieProvo w stanieUtah; Nowy Jork zajmował wtedy 197. miejsce pod względem wskaźnika przestępczości na liście 216 amerykańskich miast o populacjach większych, niż 100 tysięcy mieszkańców. Przemoc w Nowym Jorku zmalała w okresie od 1993 do 2005 roku o ponad 75%; spadek ten notowano ponadto w okresie, w którym przestępczość w skali państwa rosła[213]. W 2005 roku współczynnik zabójstw na terenie miasta osiągnął najniższy poziom od 1966 roku; z kolei w 2007 roku w Nowym Jorku dokonano poniżej 500 zabójstw – najmniej, odkąd opublikowano pierwsze tego typu statystyki w 1963 roku[214][215]. 95,1% ofiar wszelkiego rodzaju morderstw oraz 95,9% ofiar strzelanin w Nowym Jorku miało pochodzenie latynoskie lub reprezentowało rasę czarną. 90,2% aresztowanych pod zarzutem morderstwa i 96,7% aresztowanych pod zarzutem postrzału miało pochodzenie latynoskie lub reprezentowało rasę czarną[216].
Socjologowie i kryminologowie nie osiągnęli dotychczas konsensusu w sprawie wytłumaczenia tak znacznego spadku przestępczości w mieście. Część z nich przypisywała to zjawisko nowej taktyce stosowanej przezNew York City Police Department, opartej przede wszystkim na procesieCompStat(inne języki) orazteorii rozbitych okien[217][218]. Inne opinie mówiły natomiast, że do ograniczenia przestępczości przyczyniły się zwalczenie epidemii kokainy i zmiany demograficzne w strukturze populacji miasta[219]. Niektóre dane wskazują jednak, że w okresie spadku przestępczości w Nowym Jorku nie zachodziły istotne zmiany grup etnicznych czy innych czynników mogących wyjaśniać tak znaczące obniżenie przestępczości. Na podstawie analizy danych ze szpitali i aresztów nie wykazano spadku używania narkotyków w okresie spadku przestępczości. Niektórzy łączą spadek przestępczości ze zwiększeniem liczby policjantów na ulicach i patroli w najniebezpieczniejszych miejscach (zaznaczając jednocześnie, że nie zwiększyła się radykalnie liczba zatrzymań za drobne przestępstwa)[212].
Kompania drabinowa (Ladder Company 149 z siedzibą na Brooklynie).Ambulans Ford F-550.
Straż pożarna i ratownictwo medyczne w Nowym Yorku funkcjonuje w ramachFire Department of the City of New York (FDNY). Straż pożarna w Nowym Jorku jest największą miejskąstrażą pożarną w Stanach Zjednoczonych, a także drugą co do wielkości na świecie po straży pożarnej w Tokio. FDNY zatrudnia ponad 10,9 tys. strażaków, 4,2 tys. ratowników medycznych (EMS – Emergency Medical Services) i 2 tys. pracowników cywilnych.
Straż pożarna w Nowym Yorku ma inny model funkcjonowania niż w Polsce. Oprócz włączenia ratownictwa medycznego do straży pożarnej (1996 r.) jest także całkowicie zależna od władz miasta. W Polsce straż pożarna podporządkowana jest komendom wojewódzkim i komendzie głównej.
11 września 2001 roku w zamachach na World Trade Center zginęło 343 strażaków i ratowników medycznych FDNY.
W trzeciej dekadzie XXI wieku bezdomność w Nowym Jorku osiągnęła najwyższy poziom od czasu Wielkiego Kryzysu, w latach trzydziestych XX wieku[224]. W 2023 roku schroniska w Nowym Jorku były przeciążone, ponieważ liczba bezdomnych przekroczyła 100 tysięcy[225]. Według danych z 2019 roku, wśród amerykańskich stanów – Nowy Jork odnotował najwyższy wskaźnik bezdomności, gdzie na 10 tys. mieszkańców przypadało 47,3 bezdomnych[226].
System szkolnictwa publicznego w Nowym Jorku, zarządzany przezNew York City Department of Education(inne języki), jest największym spośród wszystkich systemów w amerykańskich miastach. Do ponad 1200 szkół podstawowych i średnich uczęszcza około 1,1 miliona uczniów[227]. Nowojorskie szkoły społeczne, częściowo finansowane ze środków publicznych, obejmują między innymiHarlem Success Academy(inne języki) iGirls Prep. W mieście działa dodatkowo ponad 900 prywatnych szkół świeckich i religijnych[228]. Mimo że Nowy Jork nie jest zasadniczo postrzegany jako miasto studenckie, mieszka tutaj około 594 tysiące studentów – więcej niż w jakimkolwiek innym mieście w Stanach Zjednoczonych[229]. W 2005 roku trzech na pięciu mieszkańców Manhattanu było absolwentami uczelni, zaś jeden na czterech mieszkańców posiadał stopień naukowy; tworzyło to jedno z największych skupisk osób z wyższym wykształceniem spośród wszystkich amerykańskich miast[230].
Nowojorska Biblioteka Publiczna, która dysponuje największymi zbiorami ze wszystkich amerykańskich bibliotek publicznych, posiada swoje oddziały w Bronksie, Manhattanie i Staten Island[233]. Miasto Nowy Jork nie posiada jednolitego systemu bibliotek publicznych dla wszystkich 5 dzielnic. Funkcjonują 3 oddzielne instytucje – oprócz Nowojorskiej Biblioteki Publicznej istnieją równieżBrooklyńska Biblioteka Publiczna iBiblioteka Publiczna Dzielnicy Queens, czyli druga co do wielkości biblioteka publiczna w Stanach Zjednoczonych[233].
Nowy Jork wyróżnia się w sferach sztuki, kuchni, tańca, muzyki, opery i teatrów, kina niezależnego, mody, muzeów i literatury. Właśnie tutaj narodziły się liczne ruchy kulturowe, takie jakRenesans Harlemu, który ustanowił odrębny kanon literatury afroamerykańskiej w Stanach Zjednoczonych,ekspresjonizm abstrakcyjny w malarstwie, a takżehip hop,punk,salsa,disco,freestyle iTin Pan Alley w muzyce[117][235]. Nowy Jork uważany jest przez wielu za światową stolicę tańca[236][237][238]. Miasto samo w sobie często jest bohaterem książek, filmów oraz programów telewizyjnych; na przestrzeni lat powstały również liczne utwory mu poświęcone (do najbardziej znanych przykładów należy między innymi „New York, New York” z musicaluo tym samym tytule).
Nowy Jork odgrywa ważną rolę w amerykańskim przemyśle filmowym, stanowiąc drugie co do wielkości centrum tej branży w Stanach Zjednoczonych. W 1920 roku w mieście nakręcono obrazManhatta, reprezentujący wczesny nurtawangardy[239].
W Nowym Jorku znajduje się ponad 2 tysiące instytucji kulturowych, a także ponad 500 różnorodnych galerii sztuki[240].
Roczny budżet, jaki na sztukę przeznaczają władze Nowego Jorku, jest większy niż środki, którymi dysponuje agencja rządowaNational Endowment for the Arts[240]. Zamożni przemysłowcy wybudowali w XIX wieku sieć ważnych instytucji kulturalnych, takich jakCarnegie Hall iMetropolitan Museum of Art, które zyskały międzynarodowe uznanie. Pojawienie się oświetlenia elektrycznego doprowadziło do opracowania pierwszych produkcji teatralnych. W latach 80. XIX wieku nowojorskie teatry naBroadwayu i wzdłuż 42. ulicy zaczęły wystawiać nową formę sztuki scenicznej, znaną jakobroadwayowskie musicale. Inspirowane życiem imigrantów produkcje takich twórców, jakEdward Harrigan(inne języki) iGeorge M. Cohan(inne języki), wykorzystywały w narracji piosenki zawierające motywy nadziei i ambicji.
W 2010 roku Nowy Jork odwiedziła rekordowa liczba turystów – 48,7 miliona[244]. Ówczesny burmistrz miasta,Michael Bloomberg, przyznał, że jego celem jest ustanowienie nowego rekordu w 2012 roku, kiedy to liczba gości w Nowym Jorku ma przekroczyć 50 milionów[245].
W 2018 roku Nowy Jork odwiedziło 13,67 mln turystów z całego świata – był szóstym najczęściej odwiedzanym miastem na świecie[246].
Nowy Jork stanowi centrum przemysłu telewizyjnego, muzycznego, wydawniczego, reklamowego i prasowego, a zarazem największy rynek mediowy w Ameryce Północnej (wyprzedzając Los Angeles, Chicago i Toronto)[247].
W Nowym Jorku swoje biura posiada ponad 200 dzienników i 350 magazynów, zaś w lokalnym przemyśle wydawniczym zatrudnionych jest około 25 tysięcy osób[249][250]. Dwie z trzech gazet codziennych o zasięgu krajowym, które wydawane są w Stanach Zjednoczonych, to dzienniki nowojorskie:The Wall Street Journal i „The New York Times” (który zdobył najwięcejNagród Pulitzera w kategoriach dziennikarskich w historii tych wyróżnień).
W Nowym Jorku istnieje również szeroki przekrój prasy etnicznej, z ponad 270 gazetami i magazynami wydawanymi w co najmniej 40 językach świata[252]. Najstarszą hiszpańskojęzyczną gazetą codzienną w Nowym Jorku, a zarazem w Stanach Zjednoczonych, jestEl Diario La Prensa(inne języki)[253].
Nowy Jork stanowił miejsce wielkiego rozwoju przemysłu telewizyjnego, który obecnie odgrywa znaczącą rolę w gospodarce miasta. Właśnie tutaj znajdują się siedziby główne czterech najważniejszych amerykańskich sieci telewizyjnych:ABC,CBS,FOX orazNBC. W mieście znajdują się również centrale licznych kanałów kablowych, takich jak m.in.:MTV,Fox News,HBO iComedy Central.
Nowy Jork jest ponadto jednym z najważniejszych ośrodków niekomercyjnych mediów (określanych oficjalnie mianem edukacyjnych; pozbawionych wszelakich reklam). Pierwszym otwartym kanałem, który powstał w Stanach Zjednoczonych, był założony w 1971 rokuManhattan Neighborhood Network(inne języki)[254].WNET – obejmująca sygnałem obszar metropolitalny Nowego Jorku – jest sztandarową stacją amerykańskiej telewizji publicznejPublic Broadcasting Service (PBS). NatomiastWNYC(inne języki), publiczna stacja radiowa, będąca własnością miasta do 1997 roku, ma największą liczbę słuchaczy spośród wszystkich publicznych nadawców radiowych w Stanach Zjednoczonych[255].
Nowojorska kultura kulinarna prezentuje bardzo szeroki przekrój kuchni całego świata, inspirowany wpływami imigrantów.
Przybysze z całego świata rozsławili Nowy Jork za sprawąbajgli,sernika nowojorskiego ipizzy nowojorskiej; wszechobecne są również restauracje z kuchnią chińską. W mieście działa ponad 4 tysiące licencjonowanych mobilnych budek z żywnością, w sporej mierze stanowiących własność imigrantów. Mimo popularności kuchni Bliskiego Wschodu, w tymfalafeli orazkebabów, bezkonkurencyjnym przysmakiem pozostająprecle ihot dogi – budki z tymi przekąskami urosły do miana symboli ulic Nowego Jorku[256].
Nowy Jork jest jednocześnie domem dla niezliczonej liczby najbardziej wyrafinowanych i zróżnicowanych restauracjihaute cuisine w Stanach Zjednoczonych oraz na świecie[257].
Dla obszaru Nowego Jorku charakterystyczny jest dialekt nowojorski, określany także mianem Brooklynese lub New Yorkese. Jest uważany za jeden z najbardziej rozpoznawalnych akcentów wamerykańskiej odmianie języka angielskiego[258]. Klasyczną wersją tegoż dialektu posługują się przede wszystkim przedstawiciele średniej klasy pracującej o amerykańsko–europejskim pochodzeniu. Do ukształtowania współczesnego dialektu nowojorskiego przyczynili się również przybywający do miasta w ostatnich dekadach imigranci spoza Europy[259].
Tradycyjny akcent nowojorski jest nierotyczny, co oznacza, że dźwięk [ɹ] nie występuje pod koniec sylaby lub bezpośrednio przed spółgłoską; stąd wymowa nazwy miasta brzmiNew Yawk[259]. [ɹ] nie pojawia się również w słowach typupark [pɑək]/[pɒək],butter [bʌɾə] lubhere [hiə].
W najstarszych wersjach dialektu nowojorskiego samogłoski w słowach takich, jak „girl” i „oil” przybierają postać dyftongów [ɜɪ]. Osoby o innych akcentach często odbierają to odwrotnie, jako „zamianę” dźwiękówer ioy, stądgirl brzmi jako „goil”, zaśoil brzmi jako „erl”. Charakterystyczna wymowa, np. „Joizey” (Jersey), „Toidy-Toid Street” (33rd St.) i „terlet” (toilet) służy często do parodiowania nowojorczyków[259]. Postać grana przezArchiego Bunkera w sitcomieAll in the Family z lat 70. XX wieku używała tego typu dialektu nowojorskiego; obecnie jednak ta odmiana akcentu praktycznie całkowicie wyszła z użycia[259].
New York Rangers są przedstawicielami Nowego Jorku wNational Hockey League. Na nowojorskim obszarze metropolitalnym działają ponadto dwie inne drużyny z NHL:New Jersey Devils (która wywodzi się z pobliskiegoNewark, wNew Jersey) orazNew York Islanders (z siedzibą wUniondale, w hrabstwieNassau). Jest to jednocześnie jedyny obszar metropolitalny w Stanach Zjednoczonych, który posiada trzech reprezentantów w którejkolwiek z czterech najważniejszych profesjonalnych lig sportowych.
US Open, rozgrywany w Queens, jest czwartym i finałowym turniejem tenisowym zaliczanym doWielkiego Szlema
W Queens rozgrywany jest międzynarodowy turniej tenisowyUS Open, zaliczany doWielkiego Szlema.Maraton Nowojorski jest jednym z największych maratonów na świecie, zaś jego edycje z okresu 2004–2006 zajmują trzy czołowe miejsca na liście światowych maratonów pod względem liczby osób, które dotarły na metę; w 2006 roku Maraton Nowojorski ukończyło 37 866 uczestników[260]. Od 1914 roku w Nowym Jorku organizowany jest halowy mityng lekkoatletycznyMillrose Games, zaliczany do cykluIAAF Indoor Permit Meetings. Ważną rolę na sportowej scenie Nowego Jorku odgrywa również boks, z wydarzeniami pokroju turnieju boksu amatorskiegoGolden Gloves(inne języki), który rozgrywany jest każdego roku wMadison Square Garden.
Wiele sportów w mieście powiązanych jest z nowojorskimi społecznościami imigrantów. „Palant”, uliczna wersja baseballa, został spopularyzowany w latach 30. XX wieku przez młodzież klasy średniej we włoskich, niemieckich i irlandzkich sąsiedztwach. Jedna z ulicBronksu nazwana została Stickball Blvd na cześć najpopularniejszego sportu ulicznego w Nowym Jorku[262].
Nowy Jork posiada dziesięć historycznych miast partnerskich. Oryginalny program The Sister City Program of the City of New York został w 2006 roku zrestrukturyzowany, a jego nazwę zmieniono na New York City Global Partners, Inc. Celem tych działań była chęć rozszerzenia współpracy Nowego Jorku z miastami świata przy jednoczesnym zachowaniu współpracy z następującymi dziesięcioma historycznymi miastami siostrzanymi[263]:
↑Homberger Eric,The Historical Atlas of New York City: A Visual Celebration of 400 Years of New York City’s History, Owl Books, 2005, s. 34.ISBN 0-8050-7842-8.
↑Plunz, Richar A.:History of Housing in New York City: Dwelling Type and Change in the American Metropolis, 1990 Columbia University Press.ISBN 0-231-06297-4.
↑Wilson Rufus Rockwell,New York: Old & New: Its Story, Streets, and Landmarks, 1902, s. 354.
↑Hood Clifton,722 Miles: The Building of the Subways and how They Transformed New York, Johns Hopkins University Press, 2004, s. 175–177.ISBN 0-8018-5244-7.
↑Home [online], The High Line [dostęp 2022-08-11](ang.).strona główna serwisu
↑Benjamin Gerald, Richard P. Nathan,Regionalism and realism: A Study of Government in the New York Metropolitan Area, Brookings Institute, 1990, s. 59.
↑Harrington Greene: American Population Before the Federal Census of 1790. New York: 1932. Brak numerów stron w książce zacytowana w:Ira Rosenwaike: Population History of New York. Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press, 1972, s. 8.ISBN 0-8156-2155-8.
↑Gibson Campbell,Population of the 100 Largest Cities and Other Urban Places in the United States: 1790 to 1990, United States Census Bureau, 1998.
↑Currid Elizabeth, „New York as a Global Creative Hub: A Competitive Analysis of Four Theories on World Cities”, w:Economic Development Quarterly, 2006, tom 20, s. 330–350.
↑CoburnC.JasonCoburnC.,JeffreyJ.OsleebJeffreyJ.,MichaelM.PorterMichaelM.,Urban Asthma and the Neighbourhood Environment in New York City, „Health & Place”, 12 (2),2006, s. 167–179,DOI: 10.1016/j.healthplace.2004.11.002,ISSN1353-8292,PMID: 16338632.
↑DePalma Anthony, „It Never Sleeps, but It’s Learned to Douse the Lights”, w: „The New York Times” [online], 2005-03-11.
↑Speeches: Tom Christopher Exhibit Opening. frankfurt.usconsulate.gov. [zarchiwizowane ztego adresu (2007-07-23)]., w: Konsulat Stanów Zjednoczonych Ameryki we Frankfurcie [online], 2007-07-23. [dostęp 2012-09-15]|.
.jpeg)
.jpg)
.JPG)
