Ten artykuł dotyczy miejscowości położonej wwojewództwie podkarpackim. Zobacz też:inne znaczenie słowa „Żmigród”.| wieś | |||
.jpg) Rynek nowożmigrodzki | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Liczba ludności (2024) | 1306[2] | ||
| Strefa numeracyjna | 13 | ||
| Kod pocztowy | 38-230[3] | ||
| Tablice rejestracyjne | RJS | ||
| SIMC | 0357268[4] | ||
Położenie na mapie gminy Nowy Żmigród  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |||
Położenie na mapie powiatu jasielskiego  | |||
 49°36′11″N 21°31′24″E/49,603056 21,523333[1] | |||
| |||
| |||
| Strona internetowa | |||
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Nowy Żmigród (do 14 lutego 1968Żmigród Nowy[5]) –wieś (dawniejmiasto) wPolsce położona wwojewództwie podkarpackim, wpowiecie jasielskim, wgminie Nowy Żmigród[4]. Ma status sołectwa[6].
Nowy Żmigród uzyskałlokację miejską po1331 roku, zdegradowany w1934 roku[7].W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała dowojewództwa krośnieńskiego. Miejscowość jest siedzibągminy Nowy Żmigród orazparafii św. Apostołów Piotra i Pawła orazdekanatu Nowy Żmigród.
Historycznie Nowy Żmigród położony jest wMałopolsce, w dawnejziemi krakowskiej[potrzebny przypis]. Współcześnie leży wwojewództwie podkarpackim, przy ujściu potokuGłojsce doWisłoki, na równinnym wzniesieniu o wysokości 313 m n.p.m. Zasłonięty od południa i północy zalesionymi wzgórzami. Stąd wychodzą drogi w sześciu kierunkach: na płn. zach. doOsieka, na zachód doGorlic, na wschód doDukli, na południe doKrempnej i na Słowację, na wschód doSanoka i wBieszczady i na północ doJasła.
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0357274 | Podgóry | część wsi |
Ziemie te zamieszkiwało plemię – czy raczej związek plemion –Lędzian, tworzących protopaństwo, które wIX wieku dostało się pod nieokreśloną bliżej zależnośćWielkich Moraw. Po upływie wieku przeszło pod panowanieCzech, a potemWiślan. Jeszcze w IX wieku tereny Nowego Żmigrodu były nadgraniczną dzielnicą ponadplemiennego państwa Wiślan. O Lędzianach świadczą nazwy miejscowości np. Łężyny, dawniej Lędziny, lub też nazwiska tu często spotykane.
Prace wykopaliskowe świadczą, że była tu osada w X wieku.
Nowy Żmigród w okresieśredniowiecza posiadałratusz. Przy granicydiecezji krakowskiej mieszkała tu głównie ludność polska, która broniła się przed wpływamiRusinów. Przed uformowaniem się wczesnofeudalnego państwa polskiego, tereny Żmigrodu, należały doWiślan i znajdowały się w pobliżu pogranicza osadnictwa dwu różnych grupsłowiańskich:zachodniej iwschodniej. RzekaWisłoka była granicą międzyPolskąpiastowską aRusią halicką. Obszary na wschód od rzeki Wisłoki zostały zagarnięte przezWłodzimierza Wielkiego w roku 981. Od 1031 do 1340 roku tereny Nowego Żmigrodu graniczyły zRusią Kijowską.
Z terenów nadwiślańskich – z dolinyDunajca, Białej, Wisłoki, zaczęli przybywać pierwsi osadnicy. Początkowo ziemieBeskidu Niskiego, porośnięte dziewiczymi lasami, były w całości własnością polskiego króla, a od XI wieku rozpoczęły się nadania na rzecz klasztorów, biskupstw i świeckich feudałów.
Od XIII wieku tereny Nowego Żmigrodu zaczęli zasiedlaćWołosi – pasterskie ludy bałkańskie, zakładając wsie naprawie wołoskim, dostosowanym do pasterskiego trybu życia. Wieś Nowy Żmigród jako osadę odnotowano w 1277 roku, a jej zalążkiem był istniejący tu wcześniejgród.
W 1305 r. w sfałszowanym dokumencie pojawia się Albert ze Żmigrodu jakowojewoda krakowski, a byłwojewodą sandomierskim. Istnieje wzmianka o mieście z 1305 roku, kiedy stanowiło własność roduBogoriów, np.Wojciecha Bogorii ze Żmigrodu (1274–1316), szlachcica z rycerskiego rodu, synaPiotra z Bogorii i Skotnik – wojewody sandomierskiego (1306–1316), a potem dziedzicem byłMikołaj Stadnicki ze Żmigrodu h. Drużyna (ok. 1446–1490) kasztelan przemyski, wojewoda bełski.
Wzmianki, m.in.Andrzeja de Vercilis – kanonika wrocławskiego, który po soborze w latach 1311–1312 zbierał na tych ziemiach fundusze nawyprawę krzyżową, oraz dokumenty papieżaJana XXII (1321 r.) iJana Długosza (1326 r.) piszącego już o kościele w Nowym Żmigrodzie świadczą, że miejscowość ta istniała jeszcze przed lokacją naprawie magdeburskim. W 1326 r. Nowy Żmigród jako miasto zapisane zostało w spisie kościołów (Theiner Monument I, 228). Wymieniono tu parafię inantiqua Smigrod, czyli Nowy Żmigród na ziemiach Polski. Według tego dokumentu, w 1331 roku gród ten nazywał się Żmigród. Lokowany był za panowaniaKazimierza Wielkiego na szlaku zSandomierza przezKarpaty na Węgry, naprawie magdeburskim z polską nazwą „Żmigród”. Był to stary gród przygraniczny, przy którym pobieranocło. Ludność, która zasiedlała te tereny była przeważnie polska.
Wzmianki te o Żmigrodzie pochodzą z 1331 roku, kiedy toJan XXII ze względu na dużą tu ilość wiernych, daje zezwolenie dla polskiego prowincjałaoo. Dominikanów na założenieklasztoru w Nowym Żmigrodzie. Przyczynę powstania klasztoru, papież podał w dokumencie erekcyjnym wydanym wAwinionie, w którym proszono go „aby pozwolił w twierdzy Żmigrodzie, na krańcach diecezji krakowskiej, ku granicom schizmatyckich Rusinów, którzy mieszkają tuż bezpośrednio poza diecezją krakowską, założyćklasztor oo. dominikanów, dla wielkiej ilości wiernych tam mieszkających, z powodu sąsiedztwa zeschizmatykami, ze względu na ich zbawienie, celem pouczenia ich o wierze katolickiej”.
W 1332 r.Władysław Łokietek na zjeździe wWiślicy wydaje przywilej dla Nowego Żmigrodu, aby kupcy nie omijali tego grodu.Kazimierz Wielki nadał takie prawo dla Nowego Żmigrodu w 1345 r.
Przed rokiem 1340granica państwowa między państwem piastowskim Kazimierza Wielkiego, a księstwemhalickim przebiegała przez krótki czas na rzeceWisłok.
Według aktu wydanego w 1345 r. dlaSącza trakt handlowy naRuś prowadził z Sącza przezBiecz i Żmigród doSanoka.
Dokument z 1345 r. podaje, że wsieGłojsce,Kopytowa,Łubno leżały na terytorium Żmigrodu.
W XIV w. ródWojszyków zaczął rozwijać w okolicy swoje posiadłości (latyfundium), które przeszły w ręceStadnickich herbu Szreniawa.
Jan Długosz w XV w. podaje, że Nowy Żmigród posiadał już kościół parafialny.
Dziedzicami miasta w XV w. byli Jan herbuDrużyna oraz Jan i Czesław zWojczy h.Powała, a także według Długosza Jan iJakub Sieniawa zSieniawy. Ze Złotej Księgi wynika, że w Nowym Żmigrodzie 1438 r. istniałzamek, który wraz ze Żmigrodem otrzymał Przybysław. Po jego zgonie majątek przeszedł na siostrę Katarzynę, która wyszła za mąż zaMikołaja Stadnickiego ze Stadnik, a potem w 1436? r. zaKrzesława Wojczyka, którego synowie współdziedziczyli ze Stadnickimi te dobra. W 1467 r. Jan Kobyleński został pozwany przez Mikołaja i Katarzynę Stadnickich oraz Jana i Krzesława Wojszyków, rodzeństwo przyrodnie niepodzielone, dziedziców Żmigrodu o to, że nie chce z nimi dokonać rozgraniczenia i usypaniakopców między ich posiadłościami: Siedliskami, Lisią Górą (dziśŁysa Góra), a należącymi do niego:Makowiskami, Leszczyną,Draganową i Głoścami (dziśGłojsce).
W 1474 roku, w czasie walk o koronę węgierską, Żmigród i pobliskie wsie padły ofiarą najazdu węgierskiego.Maciej, król węgierski, nieprzyjazny Polsce dla tego, że mu królewicz polski o mało tronu nie zabrał (...)puścił na Podgórze polskie 6 tysięcy wojska (...).A tak Węgrowie hurmem wysypawszy się, ogniem i żelazem majętności niszczyli. Żmigród, miasteczko, w nocy drabiny przystawiwszy, ubiegli; zamek zaś strzelbą potłukszy, przez poddanie wzięli i nowemi przybłankami ku temu wałami obmocnili – notowałWalery Eljasz (za „Kronikami”Marcina Kromera) w wydanych w 1874 r. „Szkicach z podróży w Tatry”[9]. Oddziały zaciężne pod wodząTomasza Tharczaya, utworzywszy sobie na dwa lata (do 1476 r.) bazę w zdobytym Nowym Żmigrodzie, plądrowałyPodkarpacie, paląc m.in.krośnieńskie przedmieścia. Z czasem między królemKazimierzem Jagiellończykiem aMaciejem Korwinem doszło do normalizacji warunków współżycia na pograniczu. Pertraktacje polsko-węgierskie doprowadziły do pokoju, który został zawarty 21 lutego 1475 r. Na podstawie układów wydano sobie jeńców, zwrócono zamki, np. w Nowym Żmigrodzie, wynagrodzono szkody i zawarto trzyletni rozejm.
W 1522 r. wybuchł olbrzymi pożar Żmigrodu, więcZygmunt I Stary na prośbę dziedzicówAndrzeja Stadnickiego iCzesława Wojszyka zwolnił miasto od podatków na 12 lat. W 1545 r. nadano dla miasta prawo najarmarki i połączył beneficium Nowego ze Starym Żmigrodem.Andrzej Stadnicki, syn Mikołaja, podkomorzy przemyski i kasztelan sanocki, posiadał okoliczne wioski orazKrempną. Potem dziedziczył je jego syn Mikołaj. W 1577 roku, jak podają lustratorzy, miasto spłonęło powtórnie.
Znaczne nasilenieosadnictwa wołoskiego nastąpiło w XVI wieku., co spowodowało ponowne lokacje naprawie wołoskim, wsi wcześniej lokowanych naprawie niemieckim. Wzajemne przenikanie różnych narodowości, kultur, religii i gospodarki przyczyniło się do powstania odrębnej grupy etnicznejŁemków wyznaniagreckokatolickiego. W późniejszym okresie część Łemków przeszła naprawosławie, stąd widoczne w krajobrazie beskidzkimcerkwie, oprócz greckokatolickich także prawosławne.
W 1603 rokuAndrzej Stadnicki odnowił klasztor dominikański.
XVI–XVIII wiek w. był okresem rozkwitu gospodarczego Nowego Żmigrodu. Rozkwit ten i bogactwo przyciągały na tereny Nowego Żmigrodu oprócz kupców także bandy węgierskich rabusiów zwanych „tołhajami”. Napadali oni na handlarzy przemierzających trakt winny z Węgier do Polski.
Prawa miejskie nadane zostały w 1625 roku. Kościół parafialny w Nowym Żmigrodzie p. w. św. Piotra i Pawła, wybudowany pierwotnie w XVI wieku, był kilkakrotnie odbudowywany, m.in. w roku 1643.Potop szwedzki zakończył okres dobrobytu.Jan Kazimierz Waza, w pierwszych dniach stycznia 1656, odwiedził miasto, idąc trasą zBiecza doDukli iKrosna. W 1657 doszło do najazdu na Nowy Żmigród współpracującego ze Szwedami księciaSiedmiogroduJerzego II Rakoczego.W 1694 r. wybuchł w Żmigrodzie olbrzymi pożar.
W styczniu 1770 r. w ramachkonfederacji barskiej działały tu oddziały Skotnickiego iKarola Radziwiłła (dziedzica Żmigrodu), w których byli nie tylko Polacy, ale iŁemkowie. 21 lipca 1770 r. na przełęczyMajdan kołoBartnego i pod Żmigrodem doszło do starć Konfederatów z wojskami rosyjskimi. W Nowym Żmigrodzie na cmentarzu postawiono im pamiątkowy pomnik, a w południowej części regionu znajdują się groby konfederatów i upamiętniające je wzgórze Trzech Krzyży[10].
W 1775 r. licznie zgromadzona tu szlachta witała wracającego z zagranicyKarola Radziwiłła:Tu JO xiąże Karol Radziwiłł, wojewoda wileński, ordynat nieświeski, ołycki, kawaler orderu ś. Andrzeja, ś. Aleksandra, orła białego i ś. Huberta; po zspokojonej burzy z konfederatami polskiemi z zagranicy powracając, pierwszy krok wstrzymał w dobrach własnych, gdzie od niezliczonych prawie xiążąt, panów orderowych, senatorów, urzędników obywatelów z całej Polski i Litwy był witany (...)[11].
Po Stadnickich dziedziczyli te dobraWiśniowieccy i w końcu XVIII w.Radziwiłłowie, w XIX w. Bobowscy i Józef Zubrzycki.Wydana po raz pierwszy w 1786 r. popularna „Geografia (...) królestw Galicyi i Lodomeryi” autorstwa hrabiegoEwarysta Andrzeja Kuropatnickiego w haśle „Żmigród” podawała, iż to miastoObfite w ślusarzów, tkaczów a najwięcej żydów.[11] W czasiezaborów zaborcy zlikwidowali klasztor dominikanów w Żmigrodzie oraz zastosowali represje względem księży za cesarza Józefa II (tzw.reformy józefińskie).
W 1843 r. pożar ponownie zniszczył część Żmigrodu, w tym i kościół.
W czerwcu 1849 r. w mieście nocował carMikołaj I, który przybył tu wizytować 90-tysięczny korpus wojsk rosyjskich pod dowództwem feldmarszałkaIwana Paskiewicza, mający ruszyć naWęgry w celu stłumienia tamtejszegopowstania. Po przeglądzie wojsk podDuklą 19 czerwca i odprowadzeniu ich nad granicę węgierską wBarwinku car wrócił do Żmigrodu i udał się stąd doKrakowa[12].
Jesienią 1863 r. część mieszkańców Żmigrodu i okolic, m.in. Michał Siwiński wraz z kolegami Arteckim i Kollerem oraz Adolf Kłapkowski (1846–1932, zesłany na Sybir), wstąpili do oddziału powstańczego, liczącego ok. 1000 osób (głównie złożonego z byłych żołnierzy austriackich), z komendantem Chruściakiewiczem. Dowodzić nimi miałZygmunt Jordan. Ochotnicy walczyli wpowstaniu styczniowym, a potem dostali się do niewoli rosyjskiej. Na cmentarzu w Nowym Żmigrodzie pochowany jest pochodzący zHarklowej powstaniec i długoletni zesłaniec –katorżnikJan Siwiński oraz m.in. Adolf Kłapkowski.
W 1878 r. – odbyło się wydzielenie ze starostwa krośnieńskiego Sądu Powiatowego w Żmigrodzie i przydzielenie go do starostwa jasielskiego.
_(cropped).jpg)
Na przełomie XIX i XX w. nawiedziła miasto epidemiatyfusu. Jeden z Potulickich, właścicieli miasta, był lekarzem i stwierdził, że przyczyną rozszerzania się epidemii była głównie zanieczyszczona woda. W wyniku tego już w 1904 r. miasto otrzymało wodociąg[13].
W czasieI wojny światowej toczyły się tu walki. Cmentarz z I wojny światowej znajduje się w centrum cmentarza komunalnego –Cmentarz wojenny nr 8 – Nowy Żmigród.
Ostatnimi właścicielami Żmigrodu byli hrabiowie Potuliccy. W ich dworze po II wojnie światowej mieściła się przez pewien czas szkoła rolnicza. Później dwór – nieużytkowany – popadł w ruinę i został rozebrany. Pozostał po nim park w rejonie skrzyżowania z drogą doGorlic[13].
W czasieII wojny światowej i walk wrześniowych w 1939 r. 2. batalionKOP z2. Brygady Górskiej majora Jerzego Dembowskiego, wycofywał się wzdłuż szosy Gorlice-Nowy Żmigród. Posiadał nieuzbrojoną kompanię roboczą i ewakuowanych cywilów, dlatego poniósł duże straty. Wielu żołnierzy dostało się do niewoli, a reszta, po wielogodzinnej walce, odchodząc w kierunku północno-wschodnim, przybyła podJasło o świcie 8 września 1939 r. Działała tu Placówka AK Żmigród „Zimorodek” z dowódcą sierżantem Józefem Przybyłowskim „Zdzisławem”.
25 kwietnia 1943 r.gestapowiecWilhelm Schuhmacher na cmentarz do Nowego Żmigrodu sprowadził 16 kalekich Łemków,Romów,Żydów i ich rozstrzelał. Na wiosnę 1943 r. Eugeniusz Morawski „Jur” z Walaszkiem „Szczygłem” opracował szczegółowy plan likwidacji obsady posterunków w Nowym Żmigrodzie. PatroleAK Antoniego Zawadzkiego „Teresy” urządzały różne akcje, m.in. zlikwidowały ukraińskiego komendanta posterunku wKrempnej. 20 kwietnia 1943 r. wykonano wyrok na niebezpiecznym konfidenciegestapo, winnym śmierci kilku Polaków w Nowym Żmigrodzie.20 maja 1943 r. patrol dyw.Franciszka Płonki „Kubackiego” powstrzymał przed nieograniczonym rekwirowaniem bydła, napadając na samochód starosty krośnieńskiego F. Heinischa i kierownika krośnieńskiej rzeźni, jadących na spęd bydła kontyngentowego. Zabrano im samochód i broń. W ramachAkcji „Burza” patrol por. Edwarda Krajewskiego w nocy z 10 na 11 sierpnia 1944 r. zniszczył most drogowy nad Iwielką w Tokach iczołg.
17 sierpnia 1944 r. zaatakowano Niemców, którzy zginęli. Wieźli na furmance sprzęt i broń.
WHałbowie, przy drodze doKrempnej, na południe od Nowego Żmigrodu, w pobliżu przystanku PKS Hałbów i przełęczy, w lesie znajduje sięcmentarz zmogiłami. W lipcu 1942 r. hitlerowscy oprawcy zamordowali ok. 1260 Polaków, głównie żydowskiego pochodzenia, z Nowego Żmigrodu i przywiezionych zŁodzi. Niemcy część Żydów z Nowego Żmigrodu wymordowali na miejscowymkirkucie, a pozostałych ok. 500 wywieźli do obozu pracy wPłaszowie, i do obozu zagłady wBełżcu. Trzy dni później na polanie wPrzeczycy, Niemcy rozstrzelali większość Żydów z getta wJodłowej.W 1944 r. patrol Suskiego zaatakował pod górąHałbów Niemców zdobywając broń.
Michał Sałustowicz, starosta jasielski, w sprawozdaniu z dnia 15 września 1945 r. napisał:
Łysa Góra,Makowiska,Nienaszów i Nowy Żmigród zniszczone w prawie 100%, a na polach leży około 10 000 trupów żołnierzy i osób cywilnych zabitych w czasie o przełamanie frontu, a pola zaminowane". Kościół, który był bogato wyposażony w dzieła sztuki, został zniszczony w czasie ostatniej wojny, a najcenniejsze przedmioty wywieźli hitlerowcy. Zniszczeniu uległ również pięknyRynek z drewnianymi domami zpodcieniami.
Po roku 1944 rozpoczęły się represje na AK-owcach, których osadzano w więzieniach i w obozach, lub wywożono naSyberię.
Tutaj działalirabini z dynastii sądecko-żmigrodzkiej:
W czerwcu 2016 w pobliżu Nowego Żmigrodu odnaleziono przypadkowo cztery miecze z brązu typu liptowskiego datowane wstępnie na lata pomiędzy 1200 a 1050 p.n.e. Miecze zakończone są tarczkami z guzkiem. Na rękojeści widoczne są charakterystyczne trzy taśmowate zgrubienia i wykonany w kształcie dzwonu jelec[14].
Folusz –Mrukowa – Nowy Żmigród –Grzywacka Góra (567 m n.p.m.) –KątyMiejscowość Nowy Żmigród jako miejsce akcji pojawia się m.in. w noweli pt. "Przyjaciel Icek"Kazimierza Chłędowskiego (1843–1920)[18], opowiadaniu pt. „Czaradá. Opowiadanie malarza”Wincentego Łosia (1857–1918)[18] i "Opowieści sylwestrowej"Andrzeja Stasiuka[18].
Nowy Żmigród został utrwalony na obrazieStanisława Dębickiego "Krajobraz ze Żmigrodu"[19] orazStanisława Czajkowskiego "Jesień w Żmigrodzie"[20].
| Wsie | |
|---|---|
| Części wsi |
|
| Przysiółek wsi | |
| Dawna wieś |
Legenda: (1) w nawiasach podano okrespraw miejskich /praw miasteczka /praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4)OTP –osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
| Gminy miejskie |
|
|---|---|
| Gminy wiejskie z prawami miejskimi |
|
| Gminy wiejskie z prawami miasteczka |
|
Źródła:Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294,Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422,Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015,Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds),Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
