Terytorium jest często potocznie nazywanele Caillou przez mieszkańców pochodzenia europejskiego orazla Kanaky przez mieszkańców pochodzenia melanezyjskiego.
Powierzchnia całego terytorium zamorskiego Nowej Kaledonii wynosi 18 575,5 km²; w tym główna wyspa – 16 594,6 km²; liczy 279 070 mieszkańców (2017 r.). Stolicą terytorium jestNumea (fr.Nouméa) w południowej części wyspy Nowa Kaledonia.MelanezyjscyKanakowie stanowią 42,5% mieszkańców, Europejczycy 37,1%, Polinezyjczycy 11,8%.
Wnętrze głównej wyspy jest górzyste, z najwyższym szczytemMont Panié, 1628 m n.p.m. Klimat tropikalny, opady sezonowe, 1500 mm naWyspach Lojalności, 2000 mm na wschodnim wybrzeżu, 4000 mm w górach, 1200 mm na zachodzie.
Nowa Kaledonia jest pochodzenia kontynentalnego – jest fragmentemGondwany. Najpierw, 85 mln lat temu, oddzieliła się odAustralii, a 65 mln odNowej Zelandii. Izolacja od gatunków powstających w innych rejonach świata, takich jak ssaki, spowodowała, że wyspa stała się „arką Noego” dla wielu różnorodnych, prymitywnych organizmów, głównie roślin, jak np.araukaria. Spośród 3,3 tys. gatunków roślin ¾ jest endemiczne – a także 5 rodzinmonotypowych, w tymamborellowate[2].
Przed przybyciem ludzi żył tu m.in. ptakSylviornis neocaledoniae o wysokości 1,7 m i wadze 30 kg. Obecnie (2014 r.) żyją tu 24endemiczne gatunki ptaków, w tymkagu będący jedynym gatunkiem w rodzinieRhynochetidae; dokładnie połowa z nich jest co najmniej narażona na wyginięcie[3]. Z 70 gatunków gadów 62 są endemiczne. Zwierzęta te są zagrożone przez sprowadzone i zdziczałeszczury,koty,psy iświnie.
Wyspy zostały zasiedlone około 1500 lat p.n.e. Około XI wieku n.e. przybyli tuPolinezyjczycy i wymieszali się z rdzenną ludnością. Nowa Kaledonia została odkryta przez Europejczyków w 1774 roku; odkrył jąJames Cook. Nazwę swą wywodzi odłac. nazwySzkocji –Caledonia – zgodnie z powszechną niegdyś praktyką nazywania nowo odkrytych terytoriów (a także – nowo budowanych osad) tak, jak terytoria i miejsca już istniejące[4].
Dekretem z 1887 r. ograniczono swobody miejscowej ludności, zmuszając ją do świadczenia pracy dla państwa i narzucając wybieranych przez państwo wodzów plemiennych. W latach 1898–1902 powierzchnię rezerwatów dla ludności tubylczej zmniejszono z 320 tys. do 124 tys. ha. Presja francuska doprowadziła do szeregu powstań, z których największe odbyło się pod przywództwem Atajego w 1878 r., kończąc się śmiercią ok. 200 Europejczyków i co najmniej 800 Kanaków. W efekcie przemian okresu kolonialnego populacja Kanaków spadła z 40–80 tys. w 1774 r. do 27 tys. osób (1921 r.)[5].
W czasieII wojny światowej Nowa Kaledonia znajdowała się początkowo pod władzą francuskiegorządu Vichy, jednak francuskojęzyczni Polinezyjczycy zaczęli stopniowo sprzyjaćWolnym Francuzom generałaCharles’a de Gaulle’a[6]. Na niektórych wyspach zaczęto przeprowadzać plebiscyty w sprawie lojalności, jednak obecność w Nowej Kaledonii francuskiego okrętu z załogą wierną marszałkowiPhilippe Pétainowi zapobiegła plebiscytom na szerszą skalę. Dopiero przybycie we wrześniu 1940 rokuaustralijskiego lekkiego krążownikaHMAS „Adelaide” do portu wNumei, spowodowało ze francuski okręt opuścił wyspę, co umożliwiło przejęcie władzy gubernatorowi oficjalnie sprzyjającemu de Gaulle’owi[6]. Nowokaledończycy nie ufali jednak Australijczykom, obawiając się australijskiej aneksji[6]. W marcu 1942 roku, do Nowej Kaledonii przybył jednak amerykański zespół okrętówTask Force 6814, który został przez miejscową ludność przyjęty z ciepłymi uczuciami, widząc w żołnierzach amerykańskich gwaranta niezależności zarówno wobecimperium japońskiego, jak i wobec Australii[6].
Na mocy porozumienia między rządem Wolnych Francuzów i Stanami Zjednoczonymi,amerykańska marynarka wojenna uzyskała prawo używania terytorium Nowej Kaledonii iNowych Hebrydów w ramach toczacych się działań wojennych wwojnie na Pacyfiku, w zamian za gwarancje francuskiej kontroli nad wyspami[6]. Począwszy od 27 maja 1942 roku, na bazie żołnierzy przybyłych wraz zTask Force 6814, rozpoczęto organizacjędywizji piechoty, w podziękowaniu zaś za ciepłe przyjęcie amerykańskich żołnierzy przez miejscową ludność oraz w celu uhonorowania jej, nowa jednostka wojskowa uzyskała nazwęAmeriCal (AmericaCaledonia)[6]. Od lata 1942 roku swojąsiedzibę w Numei miał dowodzący amerykańskimi siłami walczącymi na i wokółGuadalcanalu naWyspach Salomona adm.Robert Ghormley, zaś tutejszy port stał się głównym punktem przeładunkowym zaopatrzenia dla1. dywizji piechoty morskiej broniącej się na Guadalcanalu oraz najważniejsząaliancką bazą morską w na południowym Pacyfiku[6]. Skrycie sprzyjający rządowi Vichy francuski gubernator Nowej Kaledonii nie był jednak chętny obecności amerykańskiej na wyspie, w związku z czym adm. Ghormley nie miał nawet swojej siedziby na wyspie, lecz zmuszony był rezydować na zakotwiczonym w porcie statku. Dopiero zmiana na stanowisku dowódcy teatru południowego Pacyfiku, przez zastąpienie Ghormleya adm.Williamem Halseyem w październiku 1942 roku, spowodowała zmianę tej sytuacji. Halsey zmuszony był bowiem ratować niezwykle trudną w tym czasie sytuację w jakiej znaleźli się marines na Guadalcanalu, w tym przez udrożnienie zatoru przeładunkowego z zaopatrzeniem dla nich w porcie w Numei. W ramach tych działań, dokonał między innymi siłowego zajęcia rezydencji gubernatora, celem umieszczenia w niej dowództwa całej amerykańskiejkampanii na Wyspach Salomona. Związana z tym skarga gubernatora do gen. de Gaulle’a, została rozwiązana w rozmowach między generałem, a amerykańskimDepartamentem Stanu. Numea była w tym czasie nie tylko najważniejszym portem przeładunkowym dla zaopatrzenia Gaudalcanalu, lecz także główną bazą morską w regionie, z której wychodziły na Salomony okręty uczestniczące w starciach z flotą japońską tam, jak i wracały do niej po odniesieniu uszkodzeń w walce[6]. Amerykańska obecność na wyspie wiązała się z jej silnym rozwojem ekonomicznym i socjalnym. Bardzo wzrósł eksport lokalnych surowców naturalnych, lokalna ludność zyskiwała na amerykńskich zakupach żywności po wysokich cenach, po raz pierwszy też w historii, Polinezyjczycy zaczeli uzyskiwać dobre wynagrodzenie za pracę[6]. Wraz jednak z przesuwaniem się działań wojennych z Wysp Salomona w kierunku Japonii, Nowa Kaledonia traciła na znaczeniu w wysiłku wojennym jako baza morska[6].
Znaczny rozwój ekonomiczny Nowej Kaledonii podczas wojny, miał swoje pozytywne konsekwencje także w okresie powojennym. Wojska amerykańskie pozostawiły bowiem po sobie szereg nowych dróg i lotnisk, a także sprzęt inżynieryjny o szacowanej w 1945 roku wartości 3 milionów dolarów[6].
Pod wpływem wielorasowych wojsk amerykańskich ludność kanacka zaczęła domagać się większych swobód[5]. Od 1946 roku uznana za terytorium zamorskie Francji[7]. Po II wojnie światowej zaczął się proces dekolonizacji, a kolejne przepisy z lat 1944–1947 ustanowiły wspólne prawo karne dla Europejczyków i autochtonów, uznawały ich narodowość francuską, przyznawały prawa obywatelskie i równy dostęp do instytucji państwowych, a w 1957 r. przyznano Kanakom pełne prawo wyborcze[5].Na skutek powstaniaKaledońskiej Partii Komunistycznej, powstała centrowo-chadeckaUnia Kaledońska, która zdominowała scenę polityczną do 1972 r. W 1963 r. władze francuskie podporządkowały Radę Zarządzającą gubernatorowi, a pięć lat później odebrały uprawnienia Zgromadzeniu Terytorialnemu Nowej Kaledonii w obawie o utratę kontroli nad wydobyciem niklu i kobaltu. W celu ograniczenia wpływu ludności kanackiej na funkcjonowanie wyspy, doprowadzono w latach 1969–1976 do masowej imigracji Azjatów, Polinezyjczyków i mieszkańcówWallis i Futuny (o 20%), dzięki czemu liczba imigrantów przekroczyła liczbę autochtonów. W 1979 r. radykalni Kanakowie powołali Front Niepodległościowy – późniejszy Socjalistyczny Front Wyzwolenia Narodowego Kanaków (SFWNK), a zwolennicy poszerzania autonomii Zgromadzenie na rzecz Kaledonii w Republice[5].
W latach 80. XX wieku doszło do licznych zatargów z Francją, spowodowanych dążeniami niepodległościowymi rdzennej ludności[4]. W 1984 r. SFWNK zbojkotował wybory samorządowe, wzniósł barykady na drogach i powołałtymczasowy rząd Kanaków pod przewodnictwemJean-Marie Tjibaou, co zapoczątkowało czteroletni konflikt (tzw.Wydarzenia), w efekcie którego władze wprowadziły w 1985 r. na sześć miesięcy stan wyjątkowy i godzinę policyjną, gdy zaczęło dochodzić do gwałtownych starć między zwaśnionymi grupami. W 1987 r. francuski rząd zorganizował referendum w sprawie przyznania Nowej Kaledonii niepodległości, które Kanakowie zbojkotowali, w efekcie czego 98% głosujących opowiedziało się przeciw niepodległości[5].
W 1988 roku podpisano porozumienie z Matignon[5] o odłożeniu na 10 lat kwestiireferendum nad przyszłym statusem politycznym terytorium[4]. Na mocy porozumienia z Noumei z 1998 roku[5] Nowa Kaledonia przyjęła status terytorium zamorskiego (fr.territoire d’outre mer) o specyficznym statusie (fr.statut particulier lubstatut original)[4] pomiędzy „wspólnotą zamorską” (podległość Francji, obywatelstwo i paszporty francuskie) a niepodległym państwem (własny rząd i obywatelstwo), o cechachterytorium stowarzyszonego. Wyspy nie należą dostrefy Schengen, ale ich mieszkańcy mają prawo głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Nowa Kaledonia jest obecnie w pełni samodzielna administracyjnie, posiada reprezentantów w parlamencie francuskim (2 deputowanych i 2 senatorów). Na mocy porozumienia z 1998 roku pomiędzy 2014 a 2018 rokiem przewidziano przeprowadzenie referendum, w którym mieszkańcy mieli opowiedzieć się za niepodległością Nowej Kaledonii lub pozostawieniem jej pod zależnością Francji. Wreferendum wyznaczonym na 4 listopada 2018 r. większość mieszkańców Nowej Kaledonii (56,4%) odrzuciła ideę oderwania się od Francji i opowiedziała się za utrzymaniem dotychczasowego statusu terytorium[8]. Za ogłoszeniem niepodległości opowiedziało się 43,6 proc. ludności, głównie autochtonicznej, niestanowiącej jednak obecnie większości mieszkańców terytorium. Uprawnionych do głosowania było 175 tys. osób. Frekwencja wyniosła aż 80,6 proc., co spowodowało wydłużenie o godzinę czasu otwarcia niektórych komisji referendalnych w stolicy[9].
Zgodnie z postanowieniami umów politycznych z Francją, kongresowi Nowej Kaledonii przyznano prawo do wystąpienia o zorganizowanie dwóch kolejnych referendów niepodległościowych po dwóch i po czterech latach. Drugie referendum zaplanowano na 4 października 2020 r.[5]Wreferendum 4 października 2020 przeciwko niepodległości zagłosowało 53,26 procenta mieszkańców Nowej Kaledonii przy frekwencji wynoszącej 85,64 procenta[10]. Kolejne referendum, zorganizowane 12 grudnia 2021 w czasiepandemii COVID-19, zostało zbojkotowane przez zwolenników niepodległości, głównie Kanaków zamieszkujących Wyspy Lojalności oraz Prowincję Północną[11]. W efekcie za pozostaniem w związku z Francją oddano aż 96,49 proc. głosów przy zaledwie 43,9-procentowej frekwencji[12].
Na Nowej Kaledonii znajdują się bardzo bogate złożarudniklu (ok. 12% światowego wydobycia – 3. miejsce w świecie i 1/4 światowych zasobów) ikobaltu (ok. 8% światowego wydobycia – 4. miejsce). Dużym ośrodkiemhutnictwa niklu jest Numea. Eksploatacja surowców mineralnych przyczyniła się jednak do degradacji środowiska w wielu miejscach wyspy. Poza terenami przemysłowymi rozwija sięturystyka – ok. 100 tys.turystów rocznie.
Emisjarównoważnika dwutlenku węgla z Nowej Kaledonii wyniosła w 1990 roku 2,03 Mt, z czego 1,623 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 9,558 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarówPKB 556 kg. Od tego czasu emisje wahają się, przy czym dość duży wzrost nastąpił na początku drugiej dekady XXI w. W tym czasie emisja wzrosła najbardziej z branży energetyki. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 7,337 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 26,221 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1169 kg[13].
Terytorium zamieszkiwało około 279 070 ludzi (2022 r.), z czego 45% stanowiąKanakowie – rdzenni mieszkańcy wysp. Inni mieszkańcy wysp to Francuzi (ok. 33,5%) zwaniCaldoches (w większości urodzeni w Nowej Kaledonii),Polinezyjczycy (ok. 10,5%) – mieszkańcy wyspyOuvea, emigranci z wyspFutuna,Tahiti orazUvea. Pozostałe 7,5% stanowią mniejsze grupy –Ni-Vanuatu, Japończycy, Włosi, Anglicy, Australijczycy, Arabowie i inni[14].
.svg)
.jpg)
